QUOTIDIE  sed  LAUTIUS

Intra paucos hos dies exeuntis anni 2001 integrum huiusce florilegii

366 paginarum textum novissima diligentia curatum reperietis;

insuper a minusculis erroribus correptum

necnon caeruleo et placidiore colore donatum.

 

IANVARIVS    G E N N A I O
I N D I C E

01  De Deo, caeli et terrae Creatore                                                       Clemente I

02  Anche il VIDA ha un suo “Inno al Creatore”                                   Vida

03  Capodanno a Nankino                                                                    Trigault

04  Fuochi d'artificio (scappa anche il morto)                                       Cordara

05  Ricordando la morte di Catilina, oggi con                                      Sallustio

06  E oggi con altro,  che a Catilina niente perdona !                           Cicerone

07  Cicerone si aggancia al "treno" di un DIO CREATORE                    Cicerone

08  LATINUM provehat Roma semper! Lenthaparambil                            (indus)

09  Anche un poeta scende in piazza !                                                 Vitrioli

10  Appuntamento ai Romani di Roma: dove? A  Mitilene !                  Lucano

11  L' ITALIA in visione satellitare. Le Ligurie                                      Bern. Sacco

12  Altro particolare  scatto fotografico: sul PO.                                   Bern. Sacco

13  E altro sulla  Lomellina...  fino al Naviglio                                      Bern. Sacco

14  Vediamo ora l'intera  PADANIA  (+ Celsus)                                     Bern. Sacco

15  Quel Plinio Iunior da consigli per autodidatti !                               Plinio

16  E si esibisce... con una sorgente intermittente.                              Plinio

17  Il fattaccio Clodio-Milone (altra sintesi)                                           Asconius

18  Una tempesta "da Mare Nostrum"                                                   Satyricon

19  Questa invece fu vera tempesta d.o.c: nel Capo !                            Maffei

20  E durava a lungo... ( 5 delle nostre giornate )                                 Maffei

21  La vediamo ancora. (E durerà altri due giorni)                                Maffei

22  E dove vanno a finire  i naufragi ?                                                  Maffei

23  A finire nel Mozambico!                                                                  Maffei

24  Interludio musicale:  di S.Atanasio in concert !                              S.Atanasio

25  Nella Bibbia possiamo incappare in quell'Eliodoro !                      Maccabaei

26  Sarà questo l'anno di Macao ?                                                        Maffei

27  Eccolo, con il Xaverio in Cina 1548                                                Maffei

28  E anche con il P.Ricci  (da mercante).                                            Bartoli + Trigault

29  Un "mio" cinese (?)  incappa nei guai a Macao                               F.S.Vallejo

30  E per lui non c'è salvezza                                                               F.S.Vallejo

31  Neanche dopo aver tentato la fuga a nuoto !                                   F.S.Vallejo

 


GENNAIO 1

De DEO, caeli et terrae CREATORE

La PAGINA di apertura di una nuova annata delle mie PAGINE LATINE COTIDIANE reclama da me un impegnativo gesto programmatico: quello di essere esplicito nel puntare con questa mossa ad una qualificata scala di valori. Dirigo perciò il mio telescopio verso quel punto azimutale che riordina da solo tutta la nostra gratuita esistenza. I CREDENTI  (di qualsiasi religione) potranno capire che non è affatto impossibile raggiungere il bersaglio: Duc ergo in altum !   Siamo agli inizi di un nuovo SECOLO !

 

Un primo testo, della LITURGIA HORARUM, mi si aggancia da solo ad una felice proposta –fatta in chiaro latino, due anni fa- dall'Arcivescovo di Nagasaki (Franciscus Xaverius K. Shimamoto), nel Sinodo dei Vescovi dell'Asia, 24 aprile 1998. Suggeriva egli alla Chiesa Romana il pensiero di istituire una  esplicita festività liturgica,  dedicata al  DIO CREATORE.

 

Altro felice testo mi si agganciava spontaneamente con i testi  liturgici a breve scadenza : ed era una citazione di S.Clemente I, 3º successore di S.Pietro per gli anni 88-97; parole di una sua  LITTERA AD CORINTHIOS, di tonalità  più familiare di quella di San Paolo  ad eosdem.

 

Alla citazione dell' Arcivescovo giapponese però va aggiunto un solo ritocco; che il nostro più largo catechismo (non quello della prima catechesi) aggiunge al Dio Creatore altre qualifiche insopprimibili :  Redentore e Santificatore, con implicazioni  che non tocca ad una PAGINA LATINA  focalizzare a dovere. Ciò nondimeno risulterà piacevole l’evidente  sintonia di questo Papa della fine del primo secolo con le nostre piu’ aggiornate posizioni teologiche !  Ecco ora, in buon ordine, il prelato giapponese, e poi S.Clemente I.

 

Velim in fine proponere institutionem  novae festivitatis liturgicae,

quae vocari posset  FESTUM  DEI  CREATORIS.

Ratio est quia hodie universae creaturae, nempe

TERRA, MARE, AQUA, AER, etc. valde contaminatae sunt,

explosione demografica nimis festinata.

 

Exinde illud exortum problema est,

quod OECOLOGICUM vulgo vocamus, quodque spem nostri futuri conturbat.

 

Ad tuto conservandum mundum hunc universum

quem Deus CREAVIT,

quemque HOMINI TRADIDIT ut eum gubernaret,

multum iuvaturum puto "festum Dei Creatoris"

in quo UNIVERSUS huiusce terrae populus  cum Ecclesia Christi,

mentem elevare ad  DEUM  CREATOREM addiscat,

gratias Eidem agat,

Eiusque voluntatem intelligere et  exequi festinet.

 

Passiamo ora la parola alla  Lettera ad Corinthios, non quella di S.Paolo, bensì, quella posteriore, di S.Clemente

 

Totius mundi Parentem et Creatorem diligenter intueamur

atque illius magnificis et  exsuperabilibus

DONIS  PACIS et BENEFICIIS  adhaereamus.

Cogitatione contemplemur EUM

et mentis oculis longanimem Eius voluntatem intueamur.

Videamus quantopere

clementem se praebeat erga omnem creaturam suam.

 

Caeli, gubernatione eius commoti,  in pace EI subiciuntur;

dies etiam et nox, nullo sibi invicem impedimento,

constitutum ab EO cursum absolvunt.

Sol et Luna et Siderum cori, secundum EIUS mandatum,

sine ullo errore in concordia, constitutas dispositiones evolvunt.

 

Terra, gravida secundum EIUS voluntatem,

suis temporibus hominibus,

feris, et omnibus quae super eam sunt animantibus,

alimentum abundans profert, non haesitans,

neque mutans quidquam eorum quae ab ILLO decreta sunt.

 

Abyssorum investigabilia  et profundi inenarrabiles regiones

eisdem legibus continentur.

Moles inmensi maris, per ordinationem Eius in cumulos coagmentata,

circumposita sibi claustra non transgreditur,

sed prout ei praecepit, ita facit.

Dixit enim:  Hucusque venies et in te ipso conterentur fluctus tui.

 

Oceanus, impermeabilis hominibus,

et qui trans ipsum sunt mundi,

eisdem DOMINI dispositionibus gubernantur.

 

Vernae, aestivae, autumnales et hiemales tempestates

in pace aliae aliis succedunt.

Ventorum stationes peculiari suo tempore

munus suum sine offendiculo obeunt.

Fontes etiam perennes, ad usum et sanitatem facti,

ubera sine defectu ad vitam hominum sustentandam praebent.

Et animalia minima in pace et concordia coetus suos faciunt.

 

Haec omnia magnificus  OPIFEX  ET  OMNIUM  DOMINUS

in pace et concordia fieri iussit,

benefaciens omnibus, superbundanter autem nobis,

qui ad miserationes eius confugimus,

per Dominum Nostrum Iesum Christum,

cui gloria et maiestas in saecula saeculorum. Amen


GENNAIO  2

Ancora sospeso verso "quel" punto azimutale

che, essentia sua, appartiene a  DIO CREATORE !

 

Anche a questa festività sembra puntare, coi suoi lampeggianti esametri,  il VIDA. Questo mio SECONDO CICLO del BREVITER si avvia’ cosi’ a gareggiare col PRIMO in PAGINE molticolori. Entriamo dunque senza ritardi nel Secondo Inno a Dio, di Marco Girolamo VIDA. La sua preghiera dall’ Inno al CREATORE non poteva essere più esplicita.

 

Quod fieri nequit, ipse potes; potes omnia quando

nec vis ulla obstat. Agis simul omnia, nec te

est opus ante animo, quod agis, versare sagaci.

Quod vis, id potes, idque simul molimine nullo

perficis usque: tuum sane est opus, ipsa voluntas.

Quod loqueris, facis idem: opus et vox editur una !

Ut dixisti, ut subito ad verbum emersere creata

omnia, et EX NIHILO coepit splendescere mundus !

Tu rerum, tu principium, tu terminus idem.

 

Dopo questo anticipo, ritorno al vero inizio di questa composizione, che io trovo in una edizione romana del 1824, Christiados libri sex, cum selectis hymnis de rebus divinis. Ma il VIDA, nato a Cremona nel 1485, va ricollocato nel suo tempo. Era stato Canonicus Regularis Lateranensis; pur essendo stato per 33 anni Vescovo di Alba nel nord dell’Italia, morirà’ a Frascati nel 1566.

 

Un aiutino per il quarto verso: est non è del verbo sum, bensì del verbo edo, mangiare

E altro aiuto per i teologi, principalmente ancora “in erba”: la definizione di Dio non si chiude  nel  solo compito di Creatore

 

Hocce quid est?  ubi sum?  quae mentem insueta

libido sollicitat ?  Solito longe mihi pectora maior

arripuit calor et labefactis ossibus haesit,

insolitoque meas novus  est  vapor ipse medullas.

 

Quo rapior?  Quo vota trahunt? quae tanta cupido

sevocat abductam mortali a corpore mentem,

ignotasque vias late jubet ire patentis

aetheris, et liquido mihi sedem figere caelo ?

Terra, vale; curaeque humiles, hominesque, valete.

Nulli audita cano. Veterum omnibus obvia vatum

carmina iamdudum et mortalia cuncta perosus,

tollor humo totusque levem prope vertor in auram:

aereasque plagas superare et linquere nubes

sub pedibus rapidoque viam coniungere Soli,

dulce mihi, summoque IN VERTICE sistere mundi.

 

Non iter occurrens nostrum tot motibus aër

studio detineat spectandi et quaeque legendi.

Nihil morer aut ventos aut saevi fulminis alas

nubesque pluviasque nivesque albasque pruinas,

eque coloratis caelestem nubibus Arcum,

foederis antiqui monimentum insigne per aevum.

 

Omnia iam vulgata!  Meas neque clara morentur

astra vias, non sideribus volventibus orbes

instabiles!  Gelidae quis nescit cornua Lunae

aut quibus indicta est radiantis regia Solis ?

 

Ipse licet Sol alta petat, totiesque profundi

impositus caeli dorso liquidum aethera tranet,

ille meis longe inferior tamen evolet alis.

Altius ipse viam ingredior. Quodcumque creatum

infra me iacet.  Alituum gens, incola caeli;

ipsae etiam subsunt acies post terga relictae.

 

Supra axes mundi, supra mirantur euntem

sidera, vestigantem ecquid sit originis expers,

quodque, ut morte caret,  pariter quoque nesciat ortus;

quod semper fuerit, quod numquam coeperit esse,

Auctoremque sui se tantum noverit ipsum,

coetera quum penitus fuerint ipso omnia ab UNO.

 

Hoc molimur opus.  Voti haec summa ardua nostri.

Ignotum piceaque procul caligine septum

nubibus in mediis acie deprendere tento.

 

Quidquid id est, magnum certe et mirabile nosco

numen habere, licet lateat fugiatque videri.

 

Quidve sit ignorem  -cuncti tamen ESSE videmus-

clarius atque suo longe se lumine prodit.

 

Ac veluti obiectu nebulae quum delitet olim,

tum nemo potis est obductum cernere Solem;

non tamen ignorem qua caeli parte prematur

obsessum iubar, immenso quod lumina mundo,

sed etiam positum lucemque diemque ministrat.

 

Aetereique utcumque ignis tralucet imago,

haud secus id nostros sub sensus ire recusat,

nec se oculis plane mortalibus explicat umquam !

 


GENNAIO  3

Capodanno Cinese a Nanchino, 1599

Prima  prendiamo il tè,

poi godiamoci  i  fuochi d’artificio !

 

Che poi i fuochi d'artificio di Nanking siano tra i migliori del mondo, è non solo un’asserzione del  P.Matteo Ricci, databile agli inizi del 1599, ma anche un'impressione generale ancor oggi confermata dagli annuali Concorsi Pirotecnici del Principato di Monaco, dove per ben due volte è capitato anche a me di essere presente a questa inebriante esibizione di gioia "esplosiva". Il Ricci aveva raggiunto Pekino abbastanza agli inizi della sua lenta penetrazione in Cina: questa volta però lo vediamo al seguito di un personaggio che lo circonda di attenzioni. Il quale poi, nel diffondere il suo stupore dinanzi alle vastissime conoscenze scientifiche dell'europeo Ricci, lo piazza al centro dell'universale favore:

 

Omnes Patrem Matthaeum urgebant  ut  Nangkini subsisteret;

aedes coemendas offerebant,

et ipse per omnes vicos et magistratuum palatia

palam, nemine vel obloquente, vagabatur...

 

Eccolo oggi al centro di ogni sorta di attenzioni e riguardosi ossequi. In questa pagina potremmo sorprenderlo tutto a suo agio; lo accompagna il grande protettore Chiutaisò, un emerito magistrato al cui nome tutte le porte si aprono: vengono a casa sua anche dei grossi personaggi; uno è indubbiamente il mandarino sindaco, che il cronista latino chiama PRAESES della città; un altro è il capo dei bonzi locali, per il quale serve provvisoriamente -al latinista- il vocabolo aprossimativo di ARCHIMANDRITA.

 

Ecco dunque, secondo il giusto ordine e nello scorrevole latino del Trigault, prima la scenetta rapida del tè, e poi i fuochi d'artificio del PLENILUNIO del 1599 a Nanchino: spesa, ci dice, equivalente a quella di due anni di guerra !

 

Essendo questa la prima delle pagine che strapperò qui al Trigault –e qui ben si vede che questa introduzione dovette essere “rimandata” quando preparavo il BREVITER--, ritengo opportuno aggiungere, ad notitiam, che fu questo confratello belga colui che portò a Roma l'opera che il Ricci aveva scritto ‑in italiano‑ sulla base delle note prese al ritmo della sua penetrazione in Cina. Ma il Trigault, fiutata l'enorme risonanza, anche culturale, che quelle novità erano destinate ad avere in Europa, si affrettò ad iniziare, durante il viaggio, la non difficile impresa di "aggiornare e latinizzare" il racconto  originale del Ricci  (vide la luce, dopo pochissimi mesi, IN LATINO!)

 

Le nostre periodiche "crisi del Golfo" mi suggerirono nel Breviter altre pagine, che possono completare l'informazione biografica sul Trigault. 

 

TRIGAULT, De Christiana Expeditione in Sinas, pp.51 e 18

(Augustae Vindelicorum 1615)

 

Vixdum domum redierant cum ecce tibi Praeses ipse sequitur,

ad visitationis officium utrique rependendum.

Eam porro visitationem ritibus omnibus, omisso nullo,

et maximo quo incedere solet apparatu, cohonestavit.

 

In aula enim cum consedissent,

profanus coenobii Archimandrita,

vir inter idolorum sacrificulos summus,

ad solitam potionem offerendam accedit,

et tribus aeque in genua provolutis, vasculum offert.

(Eum honorem Praesidi exhibere tenebatur,

velut supremo fanorum moderatori).

 

Praeses deinde Patrem Ricci invitavit,

uti biduum sese triduumve in suum palatium reciperet;

cupere se ut Luna Plena, quae illius anni prima erat,

ignes e pulvere tormentario

admirabili arte fabricatos a suis noctu conspiceret;

ingeniosissimas quoque lucernas

in eam et proximas noctes concinnatas:

Plenilunium quippe Primum

his ad alacritatem publicam spectaculis celebrari solet,

nulla ne suspicione quidem superstitionis.

 

Nec renuit Pater Matthaeus nec urbane poterat.

Exceptus est igitur a domesticis officiosissime,

eaque spectavit quae sine stupore spectari non possunt.

Nankinenses quippe in his artificiis regnum superant

et orbem ut arbitror universum !...

 

(Et alibi)

 

Abundat Sina etiam nitro, cuius usus minus frequens

in pulvere ad bella tormentaria

(ignitis enim huiusmodi machinis parcius et inertius utuntur)

quam in ludis festisque publicis,

quae ingeniosissimis ad intuentium admirationem ignibus

apud Sinas celebrantur.

 

Nihil enim est quod non his ignibus  artificiosissime mentiantur:

arbores, poma, proelia igneosque in gyrum globos

felicissime imitantur, sumptu non parvo.

 

Visi sunt nobis Nankini,

primo anni mense, qui apud illos imprimis festus est,

tantum pulveris insumpsisse,

quantus biennii proelio, eoque continuo, suffecisset.


GENNAIO  4

I  fuochi d'artificio :

l'altro risvolto,  le vittime !

Qui ti voglio, caro lettore; sfidare a svolgere, quasi in una gara a premi, un acrobatico argomento. Un vero "exploit" che, senza esitazioni di sorta, sembra aver accettato sportivamente quel campione del virtuosismo latino che fu il gesuita Giulio Cesare Cordara.

 

A lui era capitato l'incarico di scrivere la storia della Compagnia di Gesù, e le infinite novità che gli venivano incontro... erano di tutti i colori. Eccolo, nella pagina odierna, alle prese con un incidente che a livello storico poteva perfino chiudersi in due righe: ma, vai proprio a chiedere una tale rinuncia a chi si diverte e sa di poter far divertire gli altri con questo genere di sfide !!

Se quindi volete ricavare un qualche vantaggio da questo esercizio, provateci anche voi. Prima di leggere la pagina del Cordara, provateci a scarabocchiare almeno le prime righe: vi aiuto io con la sintesi dell'argomento: a voi la libertà di sovrapporre i colori:

 

Un buon giovane cristiano del Siam, di nome Gaspare, era fabbricante di esplosivi (niente di male: lo sono anche quei bravi napoletani che ogni anno subiscono questo fatum, di riempire contro voglia le pagine dei nostri giornali : anzi, le ritroviamo puntualmente anche oggi 26 dicembre 2001, mentre stiamo ritoccando queste PAGINE); anche per questo pirotecnico cinese la grande occasione annuale ritornava con la data del grand gala dei Fuochi d'artificio: egli si affretterà ad innalzare sul Ponte Maggiore il suo palco o pedana che serve alla bisogna, ma troverà in essa anche una morte atroce, dilaniato proprio dal “gran botto”. A stento sopravvivrà quei pochi minuti... che –essendo cristiano- bastano per amministrargli i Sacramenti.

Provate a raccontare soltanto questo sunto nel vostro latino. Se poi le vostre pochissime righe non diventano sorgente di godimento, buttatele al cestino; avrete almeno conquistato la capacità di giudicare e godere con questo scorrevole exploit del Cordara.

 

IULIUS CAESAR CORDARA, Historia S.J. Pars Sexta II (1859), p.243)

 

Peracerba fuit mors optimi cuiusdam adolescentis.

Nomen illi Gaspar Dias,

patria Siamum, indoles ingenua,

par indoli congruensque virtus.

 

Educatus Macai, nomen a Lusitanis,

a Patribus institutionem et vitae christianae praecepta sumpserat,

ex eaque disciplina tantam hauserat morum honestatem,

ut ab ipsis ethnicis tanquam probitatis exemplum digito monstraretur.

 

Dies festus agebatur nescio qua causa Checii,

perque varia ludorum ac pomparum genera is dies traducebatur.

 

Praeter alia impositum fuerat fluvio qui mediam urbem secat

pegma quoddam et theatrum, in quo machina

ignes artefactos  et  in sexcentas figuras ire dociles,

nunc circinabat in gyros,

nunc sublimes iaculabatur,

nunc grandinis in morem

cum iucundo tonitru displodebat.

 

Praeerat machinae Gaspar et ludicrum spectaculum gubernabat;

civitas universa cum Principe spectabat et applaudebat.

 

Accidit vero

(qui non raro est huiusmodi spectaculorum exitus!)

ut  insiliret  scintilla in dolium nitrato refertum pulvere;

quo flammam concipiente turbo statim igneus

pegma, machinam, viros eodem exitio involvit.

 

Diazius, in ripam eiectus et obtritus,

tamdiu superfuit dum ei sacramenta novissima ministrarentur.

 


GENNAIO 5

In CATILINAE MEMORIAM  (1)

L'anniversario della morte di Catilina (5 gennaio) fu una delle prime date che mi vennero in mente al momento di programmare il mio BREVITER SED QUOTIDIE, se mai potesse costruirsi quella mia Antologia al ritmo delle così dette "efemeridi". Voglio quindi restarvi fedele, e avrete così le due puntate "Catilinarie" che nel BREVITER non poterono accompagnare il resoconto della sua morte da impenitente "brigatista". A nessuno sfugga però che, in realtà, per studiare il latino, non bastano queste brevissime pillole giornaliere. Ci vuole ben'altro! Ai miei tempi l'immersione nel "fattaccio Catilina" presupponeva la lettura integra, non solo delle 4 "Catilinarie" di Cicerone e della correlativa monografia di Sallustio; era ancora doveroso frugare almeno, a caccia di altri segreti, nella richissima corrispondenza di Cicerone...

Per questa sede però, che è soltanto destinata a stuzzicare il palato, basteranno dei brevi accenni: ai quali ho voluto dare la finzione di due interviste: la prima a Sallustio, la seconda a Cicerone.

 

SALLUSTIUS, Catilinae Coniuratio, 4‑5

 

Professore Sallustio; entro tre giorni ricorrerà l'anniversario della morte di Catilina in quel di Pistoia, (in agro Pistoriensi). Fu quel giorno la fine di un "autunno caldo" che ricorderanno i secoli, soprattutto per i discorsi infuocati di Cicerone.  Sappiamo che anche Lei ha dedicato una apposita monografia a quel losco personaggio e alla sua congiura: per quali ragioni ha scelto di trattare proprio questo scorcio della Storia di Roma ?

 

Id facinus imprimis ego memorabile existimo

sceleris atque periculi novitate.

 

Ci potrebbe abbozzare il retroscena psicologico di quella scelta sbagliata ?

 

Lucius Catilina, nobili genere natus,

fuit magna vi et animi et corporis

sed ingenio malo pravoque.

 

Huic ab adulescentia bella intestina,

caedes, rapinae, discordia civilis grata fuere,

ibique iuventutem suam exercuit.

 

Ma questo Catilina, aveva le doti fisiche, psichiche ?

 

Corpus patiens inediae, algoris, vigiliae,

supra quam cuique credibile est !

 

Animus audax, subdolus, varius,

cuius rei lubet simulator ac dissimulator,

alieni appetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus.

Satis eloquentiae, sapientiae parum.

Vastus animus inmoderata, incredibilia,

nimis alta semper cupiebat.

 

Quale era, a suo parere, l'obiettivo preciso di Catilina?

Perchè mai potè ritenere che era giunta la sua ora? su quali speranze contava ?

 

Hunc, post dominationem Lucii Sullae,

lubido maxima invaserat reipublicae capiundae;

neque id, quibus modis assequeretur,

dum sibi regnum pararet, quidquam  pensi  habebat.

 

Agitabatur magis magisque in dies animus ferox

inopia rei familiaris et conscientia scelerum,

quae utraque his artibus auxerat quas supra memoravi.

 

Incitabant praeterea corrupti civitatis mores,

quos pessuma ac divorsa inter se mala,

luxuria atque avaritia, vexabant...

 

 

 

GENNAIO  6

 IN CATILINAE MEMORIAM  (2)

              Seguendo lo stesso schema giornalistico:

                Intervistiamo ora via INTERNET niente meno CICERONE !

 

Onorevole Cicerone, contro Catilina Lei ha scagliato i fulmini della sua inesauribile e perfetta eloquenza in quattro celeberrimi discorsi che si leggeranno a scuola per secoli. Ha pure schierato contro di lui tutti i poteri dello Stato, poiché era proprio Lei il Console responsabile in quell'ora storica.

Dovendo domani ricordare l'anniversario di quella pur coraggiosa e coerente "morte da rivoluzionario" nello scontro con le forze dell'ordine, vogliamo pensare che Lei non ritenga fosse lui solo a gestire la sua rivoluzione !  Non si stavano per caso organizzando vere e proprie "brigate", veri covi, con tanto di arsenali, di dispositivi logistici, ecc. ?

Potrebbe Lei, in poche parole, fornirci un quadro generale esatto di quella drammatica situazione ?

 

Potrei, indubbiamente, ma non me lo chieda proprio "in poche parole". Sa bene che non è quello il mio stile!  Se tuttavia vuole qualcosa in breve, prenda questo brano della SECONDA CATILINARIA, e a chi le chieda ancora di più, rimandi al lungo elenco che è la preparazione di questa pagina, dove mi sono sforzato per classificare nientemeno cinque o più sottospecie di "brigatisti". Io li definivo come Catilinarum seminarium, semenzaio cioè di altrettanti Catilina! Giudichi Lei !

 

CICERONE, Adv.Catilinam II, 24.

 

O bellum magnopere pertimescendum

cum hanc sit habiturus Catilina cohortem praetoriam !


Instruite nunc, Quirites,

contra has tam praeclaras Catilinae copias

vestra praesidia vestrosque exercitus !

 

Et primum gladiatori illi, confecto et saucio,

consules imperatoresque vestros opponite;

deinde, contra illam naufragorum eiectam et debilitatam manum,

florem totius Italiae ac robur educite.

Iamvero urbes coloniarum ac municipiorum

respondebunt Catilinae tumulis silvestribus.

 

Neque ego ceteras copias ornamenta, praesidia vestra,

cum illius latronis inopia atque egestate

conferre debeo.

 

Sed, si omissis his rebus quibus nos suppeditamur,  eget ille,

senatu, equitibus romanis, urbe, aerario, vectigalibus,

cuncta Italia, provinciis omnibus, exteris nationibus;

si, his rebus omissis,

causas ipsas quae inter se confligunt  contendere velimus,

ex eo ipso quam valde illi iaceant intellegere possumus.

 

Ex hac enim parte pudor pugnat, illinc petulantia;

hinc pudicitia, illinc lascivia;

hinc fides, illinc audacia;

hinc pietas, illinc scelus;

hinc constantia, illinc furor;

hinc honestas, illinc turpitudo;

hinc continentia, illinc libido;

hinc denique aequitas, temperantia, fortitudo, prudentia,

 

VIRTUTES OMNES, certant cum iniquitate, luxuria, ignavia, temeritate,

CUM VITIIS OMNIBUS !

 

Postremo copia cum egestate,

bona ratio cum perdita,  mens sana cum amentia.

Bona denique spes cum omnium rerum desperatione confligit.

 

In eiusmodi certamine ac proelio, nonne,

si hominum studia deficiant, dii ipsi immortales cogant

ab his praeclarissimis VIRTUTIBUS tot  et  tanta VITIA superari ?

 


GENNAIO  7

                                    Cicerone si aggancia –anche-- a quel treno

                                    che porta ad un DIO CREATORE.  Ma il biglietto lo paga ARISTOTELE !

                                    con una sua parabola.

 

Niente di meno. Tutto ciò lo troveremo nel De Natura Deorum, lib.II, cap.37-38. E la facondia di Cicerone mi consiglia di risparmiare spazio. Vi do soltanto questo brevissimo aiutino. A metà del testo ciceroniano si inserisce la parabola di Aristotele. Immaginiamo un uomo vissuto in un mondo sotterraneo. Quale il suo stupore se, portato al mondo esterno,  si affacciasse inaspettatamente all’infinità di meraviglie che noi vediamo indifferenti tutti i giorni ?

 

Hic ego non mirer esse quemquam  qui sibi persuadeat

corpora quaedam –solida atque individua-  vi et gravitate ferri,

mundumque effici ornatissimum et pulcherrimum

ex eorum corporum concursione fortuita ? 

 

Hoc qui existimat fieri potuisse, non intellego cur non idem putet.

Si innumerabiles  unius et viginti formae  litterarum

-vel aureae vel qualeslibet-  aliquo coniciantur,

posse ex his in terram excussis

ANNALES  ENNII, ut deinceps legi possint, effici !!!

Quod nescio an ne in uno quidem  versu possit  valere fortuna !

 

Isti autem quemadmodum asseverant,  ex corpusculis, non colore,

non qualitate aliqua quam poióteta  graeci vocant, non sensu praeditis,

sed concurrentibus temere atque casu,  mundum esse perfectum ?

vel innumerabiles potius in omni puncto temporis 

alios nasci, alios  interire ?

 

Quodsi mundum efficere potest  concursus atomorum,

cur porticum, cur templum, cur domum, cur urbem non potest ?

Quae sunt minus onerosa et multo quidem faciliora !

Certe ita temere  de mundo effutiunt,

ut mihi quidem numquam hunc admirabilem caeli ornatum

(qui locus est proximus) suspexisse videantur !

 

Praeclare ergo Aristoteles:

“ Si essent –inquit- qui sub terra semper habitavissent

bonis et illustribus domiciliis, quae essent ornata signis atque picturis

instructaque rebus his omnibus quibus abundant  ii  qui beati putantur,

nec tamen exissent   umquam supra terram,

accepissent autem fama et auditione

ESSE  QUODDAM  NUMEN  et  VIM  DEORUM,

deinde, aliquo tempore,   patefactis terrae faucibus,

exire atque evadere potuissent  in haec loca quae nos incolimus:

 

cum repente terram et maria caelumque vidissent,

nubium magnitudinem, ventorumque vim cognovissent,

aspexissentque solem eiusque cum magnitudinem pulchritudinemque,

tum etiam efficientiam cognovissent,

quod is diem efficeret, toto caelo luce diffusa ;

cum autem terras nox opacasset,

tum caelum totum cernerent astris distinctum et ornatum,

lunaeque luminum varietatem  tum crescentis tum senescentis

eorumque omnium ortus et occasus

atque in omni aeternitate ratos immutabilesque cursus;

quae cum viderent, profecto et  ESSE DEOS

et  haec tanta opera  DEORUM ESSE  arbitrarentur".

 

XXXVIII - Atque haec quidem ille.

Nos autem tenebras cogitemus tantas,

quantae quondam eruptione Aetneorum ignium

finitimas regiones obscuravisse dicuntur,

ut per biduum nemo hominem homo agnosceret:

cum autem tertio die sol illuxisset,  tum et revixisse sibi viderentur.

Quodsi hoc idem ex aeternis tenebris contingeret,

ut subito lucem aspiceremus, quaenam species caeli videretur ?

 

Sed, adsiduitate cotidiana et consuetudine oculorum,

assuescunt animi neque admirantur

neque requirunt rationes earum rerum quas semper vident,

proinde quasi novitas nos magis quam magnitudo rerum

debeat ad exquirendas causas excitare.

Quis enim hunc hominem dixerit,

qui cum tam certos caeli motus,  tam ratos astrorum ordines

tamque inter se omnia conexa et apta viderit,

neget in his ullam inesse rationem,

eaque casu fieri dicat, quae quanto consilio gerantur,

nullo consilio assequi possumus ?

 

An cum machinatione quadam moveri aliquid videmus,

ut sphaeras, ut horas, ut alia permulta,

non dubitamus quin illa opera sint rationis;

cum autem impetum caeli 

cum admirabili celeritate moveri vertique videamus

constantissime conficientem vicissitudines anniversarias ,

cum summa salute et conservatione rerum omnium,

an dubitamus quin ea non solum ratione fiant,

sed etiam excellente DIVINAque ratione ?

 

Licet enim iam, remota subtilitate disputandi,

oculis quodam modo contemplari  pulchritudinem rerum earum,

quas divina providentia dicimus constitutas".

 


GENNAIO  8

 

LINGUAM  LATINAM  ROMA  PROVEHAT  SEMPER

E  questo buon consiglio... proviene dall'India !

E sembrerà di obbligo lo stupore che con questa PAGINA mi accingo a prepararvi. Ma ero stato io il primo a stupire, quando due anni fa -nel 1999- mi trovavo tra le mani (con l'incarico di inoltrarlo alla Vaticana LATINITAS, che il Latino difende e propaga per il vasto mondo), un libriccino latino stampato a Calicut -oggi Kozhikode,- nella parte più meridionale dell'India, da un gesuita indiano, Paulus LENTHAPARAMBIL S.J. -natus anno 1910, obiit 18.6.2000-, che Vi sorprenderà coi soli titoletti dei suoi scritti latini. (Vi segnalo col neretto i due componimenti che state per trovare qui).

 

- Cantica Cycni (safici)

- Mahatma Ghandi   "

- Erubescit aqua  ( = le Nozze di Cana! che troverete in PAGINA)

- Arbiter Pacis (sonanti esametri)

- Roma, Latinam  linguam  provehe  semper ! (servirà questo invito ad introdurre il tema).

- O tempora, o mores (prosa)

- Epistolare commercium (unum cum Card.Bacci)

- Arnos Padiri (7 pp.biograph.sul J.E.Hanxleden  SJ.1661-1732).

 

ROMA, LATINAM LINGUAM PROVEHE SEMPER !

 

Cara Deo tellus sanctissima,  KERALA nostra,

te MATREM  MUNDI  REGINAM,  ROMA, salutat.

 

Urbis et orbis honesta fuit tibi magna potestas;

lauta domi convivia circum pocula grata,

Caesaris  ampla  palatia  necnon  amphitheatra;

en patrimonia  sic tibi splendida pulchra relicta !

 

Regnat ibi felix  nunc claviger assecla Petri,

curia  clara  fidelis, centrum  christicolarum;

illic  et  templum, monumentum  insigne  Simonis

Petri, miranda  moles, quod surgit ad auras !

 

Convenit  hic ecclesia  sancta, piissima  mater.

Hic cathedrae vox non errans sed vera docentis.

 

Sis  benedicta  per orbem, tu, felicissima  ROMA,

LINGUAM  cauta magistra  LATINAM  provehe  semper !

 


E R U B E S C I T   A Q U A (Carmen SAPHICUM...ex India!)

 

Nuptias Canae celebrant ovantes:

deficit vinum: dedecus pudendum !

Hoc videns, prompte venit alma Mater,  /  Indicat orto.

 

"Quid mihi, quaeso, tibi quoque mater?”

Scilicet nondum mea venit hora

mira patrandi, pia cara mater!  /  Desine cura.

 

Attamen  mater, nihilo repulsa,

advocans servos iubet exsequendum

quidquid his mandet  pius ac  benignus   / filius iste.

 

Sex erant undis vacuae lagoenae:

has  adimplendas  iubet  hos  Magister.

Iussa fecerunt, remanentque servi / ante lagoenas.

 

Contuens vultum  Domini potentis

lympha se velans nimio pudore

ERUBESCIT  mox rubicunda, castae / virginis instar.

 

"Haurietis nunc, cito ferte cunctis,

architriclinio nova vina primum:

tentet hic prorsus genuina: deinde  / fundite totis.

 

Rite gustato meliore vino

architriclinus stupefactus inquit:

"Optimum vinum, melius Falerno, / sponsule dulcis !

 

Hoc quidem  mirum: vetus  exstat  usus;

optimum vinum prius omnis offert.

Cumque convivae madidi sat essent  / vilia demum.

 

Tu quidem contra, meliora vina

ultimo fundis rubicunda munda;

quare sic factum paradisus unus / perspicit apte".

 

Hoc  erat  signum  merito  relatum

omnium primum Dominus quod egit

antequam venit sua dulcis hora / matre  rogante.

 

Filius Iesus minime negabit

quidquid, o Mater, genitum rogabis

pro tuis natis, famulis per orbem, / Virgo Maria!

 


GENNAIO  9

L'ASINO pontaniano = LATINUS SERMO,

Primo Valore Culturale d'ITALIA.

Difendo questa tesi da non pochi anni apud maiores; BENI CULTURALI sono qui, in Italia, -almeno per quelli che dirigono un Ministero istituito con precisa definizione-  soltanto "cose" che si toccano con mano: dipinti cioè, ruderi, manoscritti, opere d'arte. (Congratulazioni in ogni caso, poichè l'Italia è capofila in qualsiasi Borsa Culturale). Ma non si annoverano nè conteggiano le opere dello spirito!  Quando poi sono incappato in un difensore della lingua latina nel quale ricompare esplicita la mia asserzione, mi sento in obbligo di concedergli senza esitazioni questa PAGINA (Altra arriverà in settembre; e sarà -dal Vitrioli- l'elegia ai morti del Vesuvio, valida anche per i locali  terremoti!)

Questo Diego VITRIOLI (1819-1898), lo trovo in pagine mutile DE PUERORUM INSTITUTIONE, (Due giocosi dialoghi: ma io ritrovo la sola metà del primo). E` prologato a Reggio Calabria 1892, da un polemista ancor più innamorato di lui dal LATINO -salvato da chi sa quale naufragio."Vitrioli -egli dice- è uno dei più forti propugnatori dei buoni studi che vanti l'Italia, e che tiene vivo, illeso e trionfante l'idioma latino, che è IL PIU ALTO MONUMENTO DELLA SUPERIORITA'  ITALIANA  SU TUTTE QUANTE LE NAZIONI.

Ciò mi autorizza a stralciare da questo mutilato "dialogo" un brevissimo brano, a modo di "campione di assaggio":  una prosa che in nulla si dimostra inferiore agli smaglianti esametri delle sue ben più famose Elegiae Pompeianae. Sarà anche gradita, a modo di introduzione, una parte, in cui inquadra geograficamente lo scenario partenopeo (= napoletano). Quell' asellus festivissimus, che poi è il protagonista del dialogo, racconta di essere stato richiamato a riaffacciarsi a questo nostro mondo scadente col consenso di Hecate, dietro suggerimento del Pontanus.

Poi dovrà scomparire, sprofondando, -e ciò è ben leggibile nei particolari, tutti "flegrei"-, nella così detta "grotta dell'Inferno" a Cuma.

 

Hinc iterum belle me demisi ad Elysios,

qua hiat scrupea illa specus infinitae altitudinis

haud longule a Cumis, unde revortor.

 

Diespiter, iuro!  suaves mihi voluptates comparavi.

Vidi (atque animo repetens, gaudiis exsilio)

vidi flexuosum Cratera, Sebethumque fluviolum

et colles circum atque italas Athenas, nempe Parthenopem

excellentibus viris longe florentem,

qui tam magna atque praeclara

in litteras scientiasque contulerant.


- Quid inde affers de LINGUA LATINA ? Satin'salvae res ?

- Gerrae...

- Ne reice: quid mussitas?  eloquere tandem.

- AEGRE ANIMAM TRAHIT !

- Ne dî sirint.

- CONCLAMATUM  EST !

- St.st.  Bona verba, quaeso: inominosa despuas.

- Quid opus est verbis, Politiane?

Itali, si vel unam voculam latine protuleris,

in furias ruent  ter et quater;

quin, et ostracismo LATINITATEM multarunt.

 

- Proh facinus delirum!  Nonne haec lingua est quae,

continentibus Romanorum victoriis

late longeque per orbem terrarum evagata est,

quaeque ipso verborum splendore consulare imperium ostentat,

fasces, secures, fatumque immobile Capitolii ?

 

- Imbrem in cribro geris:

haud hoc Italis, Gravina, e cerebro expellas.

Actum est ! Scilicet  haec  lingua est

quae ab Hetruscae dialecti primitiis

ad hanc diem poetas, historicos, oratores italos

opimis spoliis locupletavit; ut qui nostros legat

is priscos illos Romuli nepotes audire videatur.

 

- Laborem inanem capis: hanc veluti Manducum fugitant Itali,

quibus nihil est antiquius quam ut in Italia

ne unus quidem Ciceronis opera,

Aeneida,  Metamorphoseon cantus, Tacitum Pliniumve delibet.

Si per eos stetisset, arrepto titione,

romanis omnibus voluminibus (eum) admoverent,

ambustorumque cineres Boreae permitterent.

 

- Scilicet nonnisi Romanorum linguae concessum est,

ut per varios lugendosque casus,

vivat adhuc post occasum Romanae Magnitudinis,

ab eruditis viris in libris, a sacerdotibus in templis

ante aras Superûm Immortalium, more maiorum conservata.

Quamobrem  APUD GENTES OMNES

NON  PENITUS  BARBARICO  RITU VITAM AGENTES,

latina vestigia deprehendes,

ut hac una lingua, donec romanae loquentur literae,

vel remotissimis regionibus imperabit Italia...

 


GENNAIO  10

 

Patetica sosta a Mitilene

La storia invita i ROMANI a visitare Lesbo.

Se oggi voglio segnalare a sorpresa come luogo turistico per i Romani (e ciò vuol dire, per ogni amatore del Latino) l'isola di Lesbo, non lo faccio per capriccio personale, ma per rispondere ad una esplicita e pressante preghiera degli abitanti di quell'isola, non di quelli odierni, intendiamoci, bensi` di quelli di ormai più di 2000 anni fa!  Questi infatti, almeno secondo la versione di Lucano, avrebbero corporativamente pregato Pompeo il Grande, con queste precise parole:

 

Oramus... fac, Magne, locum quem cuncta revisant

saecula, quem veniens hospes Romanus adoret. Pharsalia, VIII,114 s

 

Le circostanze. (Non pensate alle "orgogliose" LESBICHE dei tempi nostrani!)  Pompeo, al momento della rottura armata contro Cesare, aveva avuto la precauzione di mettere in salvo la moglie Cornelia, inviandola a soggiornare a Lesbo, in attesa del verdetto della guerra. Sconfitto poi a Farsalo, e riuscito a scappare ramingo per i mari greci, si affretta ovviamente a rintracciare la moglie. Propizio momento per quel poeta barocco che è Lucano, per costruire a questo punto un incontro, permeato di quella patetica mestizia che ora toccherà a voi assaporare.

Incominciamo dal momento nel quale il responsabile della sopravvissuta imbarcazione spinge lo sparuto manipolo dei fuggiaschi ad entrare in una barchetta (exiguam alnum) che punterà la prua sul litorale di Lesbo, dove è il nascondiglio della moglie di Pompeo:

 

Exiguam vector pavidus correpsit  in  alnum.

Conscia curarum secreta in litora Lesbi

flectere vela iubet, qua tunc tellure latebas

moestior in mediis quam si, Cornelia, campis

Emathiae stares ! LUCANO, Pharsalia, VIII, 43-85

 

                 Tristes praesagia curas

Exagitant :  trepida quatitur formidine somnus.

Thessaliam nox omnis habet: tenebris remotis

rupis in abruptae scopulos, extremaque curris

litora prospiciens fluctus.  Nutantia longe

semper prima videns venientis vela carinae,

quaerere nequidquam de fato coniugis audes.

En ratis ad vestros quae tendit carbasa portus !

Quid ferat ignoras: et nunc tibi summa pavoris,

nuntius armorum tristis, rumorque sinister:

VICTUS adest coniux !  Quid perdis tempora luctus ?

Quum possis iam flere, times. Tum puppe propinqua

prosiluit, crimenque deum crudele notavit:

deformem pallore ducem, vultusque prementem

canitie, atque atro squalentes pulvere vestes.

Obvia nox miserae coelum lucemque tenebris

abstulit, atque animam clausit dolor: omnia nervis

membra relicta labant: riguerunt corda, diuque

spe mortis decepta iacet. Iam fune ligato

litoribus, lustrat vacuas Pompeius arenas !

Quem postquam famulae propius videre fideles,

non ultra gemitus tacitos incessere fatum

permisere sibi, frustraque attollere terra

semianimem conantur heram: quam pectore Magnus

ambit, et adstrictos refovet complexibus artos.

Coeperat in summum revocato sanguine corpus

Pompeii sentire manus, moestamque mariti

posse pati faciem: prohibet succumbere fatis

Magnus, et inmodicos castigat voce dolores:

" Nobile cur robur Fortunae vulnere primo,

femina, tantorum titulis insignis avorum

frangis?  Habes aditum mansurae in saecula famae,

laudis in hoc sexu, non legum iura, neque arma,

unica materia est coniux miser. Erige mentem

et tua cum fatis pietas decertet, et ipsum,

quod sum victus, ama: nunc sum tibi gloria maior,

a me quod fasces et quod pia turba senatus,

tantaque discessit regum manus: incipe Magnum

sola sequi. Deformis, adhuc vivente marito,

summus et augeri vetitus dolor: ultima debet

esse fides, lugere virum. Tu nulla tulisti

bello damna meo".

 

               Vivit post proelia Magnus,

sed Fortuna perit: quod defles, illud amasti...


GENNAIO  11

L'arco alpino,

in ottica metereologica

Non voglio personalmente inventarmi un titolo di critico dinanzi alle originali trovate di questo autore, per me sconosciuto, e che tuttavia, con la sua verve mi ha indotto a selezionare non poche delle Pagine a sorpresa del Thesaurus. Lo giudicherete con più competenza voi, italiani. Io invento il neologismo di ottica metereologica, perché è lì, nella metereologia, dove egli, dall'alto, trova il modo di scoprire le mille diversità dei  vostri panorami.

 

Mirabili lenitate occidentalis ventus,

in Gallia nimbosus, Alpes traiciens, purificatur,

puraque qualitate Circumpadanos perflans, in Venetos fertur,

repellens nubes ab subsolano ventu contra effusas,

pluviasque compescens.

 

Quae interdum, Aquilone et Occidentali vento quiescentibus,

adeo infestare Patavinorum regiones solent

ut pluviae frequentiam pertaesus aliquis,

rem in proverbium verterit:  Pluitne adhuc Paduae ?

 

Retinacula itaque interdum nubium sunt Alpium cacumina,

solis ibicibus pervia: nam super montium dorso,

quo ab Italia in Sabaudiam vel Allobroges iter facimus,

insident procul a nostro itinere, ad ahenei tormenti iactum,

immanes ac inaccessibiles rupes;

ad quarum summitatem nunquam ascendere quadrupedes,

minusque homines, ut ab accolis accepi,

nivibusque aestate saepe contectae invisuntur.

 

Nubila autem occidentalia et orientalia,

aestate ipsa citra aut ultra montis iuga

ubi semita frequentatur, plerumque firmantur.

Vidique ego ipse, iulio mense Alpes transcendens,

flante occidentali vento, nubes mihi a tergo in Gallia remanere,

atque haerere Alpibus: postremo in planitiem evadens,

quae perexiguo intervallo monti insidet

ac Italiam viatori patefacit, caeli serenitatem reperi,

quae universae Italiae communis erat.

 

Agnoscere ergo ex his naturae occulta licet,  quod eodem anno

penuria in Gallia et ubertas frugum in Italia fieri potest:

et e contrario, iuxta imbrium copiam vel inopiam,

aut in Italia aut in Gallia ex Dei nutu contingentem.

Interdum etiam in utraque provincia eodem tempore

pluviae fiunt, Austro efflante.


Haec de situ diximus,

et quemadmodum situ inter se Liguriae partes differunt,

ita etiam aëris temperie diversae sunt.

 

MARITIMA est calidior  et propterea, ubi sese valles expandunt,

adsunt oleta sive oliveta, myrtetaque semper virentia,

et citrea in istis collibus:

poma maternos subcurvant ramos atque in humum deprimunt:

flores bis in anno olent,

odoremque in maris intima fundunt fluctusque demulcent.

 

Ficus quoque olitoris ora atque ingluviem implens ac tumefaciens,

raro domini mensam primo tempore occupat,

nebulone famulo ac sycophanta

praecocia quaeque poma furtim decerpente.

 

MONTANA est gelida, hyeme rigens, aestate grata,

quae invalescente aestate,

nobiliores viri ex oris maritimis discedentes  montana loca petunt

ut opacas umbras ac montium refrigeria excipiant;

rursusque abeunte aestu ad maritima redeunt,

hyememque saepe tanquam autumnum

in aëris temperie transigunt,  iisque aëris ac locorum vicissitudinibus

 

Ligures longaevi fiunt ac salubres vivunt;

et qui in victu frugaliores sunt  senectutem, quasi iuventam,

sine morbo, sine tussi, sine excreatu degunt.

 

CIRCUMPADANA pars in planitie aestuosa est,

terraque ipsa sub caniculares dies finditur,  et hiatus passim aperit;

In collibus autem aër est temperatior, quoniam aquilonares flatus

oppida in alto posita

facilius captant ac refrigerantur quam loca depressa.

 

Vineae in ipsis collibus sunt feracissimae,

albi ac rubri vini aeque copiosa,

ita ut interdum utriusque anni vindemia exuberante,

vasa vinaria dominorum usui sufficere nequeant:

pruinaque mense aprili plana loca urente,

quod nostra aetas saepius perpessa fuit,

 

LIGUSTICA vineta salva manent,

frigore scilicet a ventis illato ocius ab Alpibus in planitiem descendente

quam in eminentes a plano colles.

 

BERNARDI SACCO, Historiae Ticinenses, Lib.I, cap.XIII,

Nel Thesaurus, tomi III, pars.I, pp.599‑600 .  In Pagina, questa volta, le due LIGURIE. pag.605

 

  
GENNAIO  12

                                      Finalmente... la pagina del PO,

                                         ma che incomincia dal Ticino !

 

E che, per molti dei lettori italiani, sarà a ben sicuro la parte più importante. Io invece prolungo l'attesa, ma mi sento più attirato dalle solenni PAGINE che in seguito arriveranno, del maestoso PO, quando esso arriva "ipergonfio" alle drammatiche e preoccupanti sponde del Polesine. Dove ben posso augurarmi che la periodicità di queste alluvioni, dal nostro autore ben preventivate, non debbano ripetersi alle annunciate scadenze. 

 

 

Ticinus amnis e Lacu Verbano effluens,

per Insubrum et Laevorum agros

in Padum olim totus confluebat,

sine ulla aquarum diminutione ac diversione....

 

Cum itaque in unum flueret Ticinus amnis

Pado coniungebatur non procul ab ipso oppido,

uti nunc exstat veteris alvei forma

(Rupta, populari lingua appellata),

quam parva inundatione tumescens Padus,

hac quoque aetate, suo iure repetit turbatque undis.

 

Quae quidem forma antiqui alvei

ipsius Padi distat a civitate quattuor stadia,

a Ticino fluvio incipiens,

tendensque versus Summium vicum....

 

 

Bernardi Sacco, Historiae Ticinenses, Lib.II, cap.V,

nel Thesaurus, tomi III, part.I, p.612‑613

 


Ticinus in primis clarissimus fluvius,

raro ex nostris imbribus tumescit,

sed aut liquefacta ab aestu nive

aut assidua Alpibus ingruente pluvia augetur aquis,

auctusque minime cito detumescit, Padi exemplo,

sed viginti et amplius dies tumidus vagatur,

replet valles undis, valliumque lacunas, prata et pascua

ineunte aestate gelidis aquis invadit, uritque herbas virore absterso,

ac diuturna mora arva emacerat,

arida arenula sparsim in recessu,

suo non dono sed damno, demissa.

 

Padus e contrario singula excipiens,

hinc atque illinc flumina torrentesque

sive ab Apennini iugo quisquis humor defluat,

sive ab Alpium cacumine undae decidant,

statim turbatur assurgitque elatus aquis,

atque in vicinos agros praeceps fertur,

suoque murmure ac impetu omnibus naufragium minatur:

 

Fugiunt iumenta illo insequente,

strident nautae unda puppim vertente; agri villaeque merguntur.

 

Ille autem suo more spumans ac fremens,

tecta templaque vicina fluctibus impune petit,

atque undarum impulsu interdum

ab imo subruit ac praecipitantia vorat,

simulque dominos domumque et collabentia tabulata

immani aquarum vortice quasi hiatu excipit,

cunctaque ingurgitat ac subvehit,

numquam nostro apparitura saeculo.

 

In tanto tamen rerum motu gentiumque discrimine ac pavore,

unius diei effulgente luce

ac unius noctis spatio efflante occidentali vento

quem nostri accolae "alpinum" vocant,

concidit repente ille, suosque fluctus raptim colligit,

ac evulsas passim arbores dimittit,

atque intra riparum anfractus biduo desiliens,

quasi alienus ab hesterno ambitu ac furore profluit,

neque in recessu  hospitam tellurem sine suae morae indicio relinquit,

omnia quippe udo pinguique limo alluens, quasi visco illinit;

quo quidem umore ditantur pascua,

herbis feracius inde prosilientibus,

sicut ex adverso a Ticini aquis exuruntur prata,

atque exiles herbae prodeunt,  gelida aquarum vi terram inficiente...

 


GENNAIO  13

                                      Le periodiche inondazioni della Lomellina

    

Occultum naturae opus referre hoc loco necesse est.

Surgit in Laeumellinae dorso (mirabile visu)

ingens interdum aquarum illuvies,

non solum ab imbrium assiduitate,  sed etiam ab aquarum scaturigine,

quae praecipue fit in locis sabulosis

veluti circa Tromellum, et alibi,  fit inquam certis annis,

tempore a Deo -naturae Domino- constituto,

ut septimo quoque anno, interdum nono, interdum alio:

haec quidem scaturigo aquarum, ob eius vehementiam,

in plurali numero prolata a nostris maioribus fuit:

VORAGINES enim prius dictae, postea VARGINE, vel BARGINE

a popularibus nuncupatae. Hae aquarum ebullitiones fuere.

 

Videre enim tum licet flumina quaeque

ac rivulos et fontes, aquarum copiam evomere,

suosque alveos passim evadere,  et per viarum longitudinem defluere,

vallesque inundare et sublimes saepe occupare agros.

Item quod est mirabilius,  cessante pluvia, terra tamen madet

ceditque iumentorum vestigiis, voratque incautum equitem,

ipso equo usque ad alvum terrae  ac latenti aqua simul immerso.

 

Item in sabuloso loco, ubi nulla exstat in superficie aqua,

madetque tantum terra humore, si eodem loco infixeris hastam,

vix fundi duritiem attinges, aqua statim prosiliente

ex foramine terrae ubi hastam fixeris.

Merito igitur voragines dictae sunt a vorando,

quia devorantur aquarum hiatu iumenta

in locis in quibus illo transacto damno,

quamvis altius terram effodias,  nulla tamen ibi aderit aquae gutta.

 

Nec solum campis aut vallibus

infesta haec moles aquarum est, sed etiam domibus:

nam me puero castellum quod Mariciorum erat,

situm in extrema parte pagi Sancti Nazarii,

irruente huiusmodi aquarum illuvie, familia vix effugiente,

disiectum a clivo fuit,  lapidea materia nusquam reperta.

Pauloque post Maricia familia, quae antiquissima erat,

deficiente sobole, finem habuit.

 

Finemque ego similiter meo libello faciens,

ad propinquiora arva describenda,

relicta a tergo Laeumellina, descendo.

 

BERNARDI SACCO, Historiae Ticinensis, libro IV, cap.XIV

 Nel Thesaurus, tomi III pars I, pag. 656.

 


                                                Il NAVIGLIO anche in Latino !

                                                           (stesso auctore e luogo, pag.668)

 

Augent Ticini fluminis undas duo vicini amnes,

ab Oriente et Occidente civitatem ad teli iactum ambientes.

A Navigio mediolanensi rivo defluentes aquae,

aliis coniunctae rivis fontibusque,

NAVIGII sive NAVILII nuncupationem retinent,

et ab Occidente suburbana praedia alluunt

magnaeque septae repagulo atque munimine

Caronam, insignem rivum, in civitatem transmittunt.

 

Carona autem, urbis fossam per fistulam transgressa,

manat per vicos, plura parans praestansque civibus commoda:

nam rotarum machinas suis undis impellens,

molendina passim exercet.

Fullo quoque et coriarius aliique opifices,

iisdem aquis intra tecta derivatis,

singuli operi suo incumbunt, laboremque labori addunt.

 

Contra garrulae ancillae ripas circumstant,

et pro rerum ablutione, nugas serunt ac dominas supplantant,

amatoribusque locum et tempus voluptati aptum condicunt.

Reliquae vero Navilii partes, praecipiti lapsu ac fragore

ab alta et praecipiti septa ruentes, antiquum alveum replent,

aliisque exceptae septis atque obicibus, alia opera movent.

 

Ingentes hic mallei  rotarum furore in altum elati demissique,

duris ictibus strident teruntque ferrum atque contundunt.

Alibi autem dispari sonitu ac pene tremore fremunt

iligneae clavae, unius trabis circumvolutione summotae,

pinsuntque liquorem  ex quo, molli addito glutino, papyrus componitur.

 

Decidunt deinde ab alto aquae, et sinuoso anfractu

prata Sancti Salvatoris adeunt, ubi in orbem derivatae

duo iucunda spectacula parant: egregiam  PISCINAM,

ex qua per vertebri opera captare pisces sine negotio licet,

quod quidem vertebrum rete longiusculum est,

a quo egredi pisces semel ingressi nequeunt,

funiculis converso ordine exitum impedientibus:

piscina autem INSULAM suo circuitu format,

in qua tuta statione cuniculorum greges degunt,

aquis curcumvallati, ita ut neque subterraneo meatu evadere,

neque a feris sicco vestigio invadi possint.

Subdolus hic sepe catus circumstat,

torquens oculorum aciem ad cuniculorum gressus,

atque aquarum fluctus fallere saltu tentat,

ac frustra tandem insidiatus, ieiuno ore praedam inhiat !


GENNAIO 14

   pregevole

 CIRCUMPADANAE REGIONIS DESCRIPTIO

      (fatta in Ungheria dai rientrati Longobardi)       

 

Questa volta incapperemo in una curiosissima PAGINA sulla Padania... a piccoli passi però; perché premetterò, a modo di introduzione, le sagge ricette di un medico del mondo antico, scritte a buon sicuro anche sulle caratteristiche climatiche di questa Regione. Vi  sto quindi promettendo un breve riempitivo, che spero non rifiuterete. Giova infatti, anche nel nostro mondo in continua gara coi medicinali, sapere quanto fossero semplici e alla mano le terapie antiche. Vediamo dunque un brano, di Celso, sul clima e le stagioni!   E, in regalo, alcune sue riflessioni sulla salute.

 

Incominciamo  dalla  sua personale scelta tra le quattro stagioni.

 

Igitur saluberrimum VER est; proxime deinde ab hoc HIEMS;

periculosior AESTAS; AUTUMNUS longe periculosissimus !

 

Ex tempestatibus vero optimae aequales sunt,

sive frigidae, sive  calidae: pessimae, quae maxime variant:

quo fit ut autumnus plurimos opprimat ;

nam fere meridianis temporibus calor ;

nocturnis atque matutinis,  simulque etiam vespertinis, frigus est.

 

Corpus ergo, et aestate et subinde meridianis caloribus relaxatum,

subito frigore excipitur; sed ut eo tempore id maxime fit,

sic quandocumque evenit, noxium est.

 

Ubi aequalitas autem est,  tamen saluberrimi sunt sereni dies;

meliores pluvii quam tantum nebulosi nubilive:

optimique hieme, qui omni vento vacant;

aestate quibus favonii perflant.

 

Si genus aliud ventorum est,

salubriores septemtrionales quam subsolani vel austri sunt;

sic tamen haec ut interdum regionum sorte mutentur.

Nam fere ventus ubique

a mediterraneis regionibus veniens, salubris;  a mari, gravis est.

Neque solum in bono tempestatum habitu certior valetudo est,

sed priores morbi quoque, si qui inciderunt,

leviores sunt, et promptius finiuntur.

 

Pessimum aegro caelum est quod aegrum fecit;

adeo ut in id quoque genus, quod natura peius est,

in hoc statu salubris mutatio sit.           

 

                      CELSUS, De medicina II,I,1-4

 


Passiamo ora all'annunciata PAGINA sulla PADANIA.  Dove il PO in tutto il suo splendore  trionfa...,  ma anche spaventa col suo furore...!!  BERNARDI SACCI, Historiae Ticinenses, Lib.VIII, cap.VIII:   Nel Thesaurus, tomi III, part.I, p.725.

 

Reversi in Hungariam Longobardi, qui

Brixilliensi victoria insignes, a Narseo dimissi fuerant,

Regi et Proceribus ac suis quisque familiaribus

referre quae regio Italia sit, quae planities, quae flumina,

quae oppida, urbes opesque illius sint,

qui victus, qui mores, quae hominum ingenia aliaque

explicare et in populi coetum saepe enarrare rogati sunt.

 

Vicit tamen omnium relationes unius Landulphi Ducis oratio,

Alboino Regi et Proceribus Italiae situm

in circumpadano tractu describentis:

 

"Ampla -ait- planities est illa pars Italiae,  quam perlustravimus:

montium corona ab omni latere  praeterquam ab Oriente circumclusa,

a quo Oriente, Adriatici Maris sinu Regio circumvolvitur.

 

Medium ferme planitiei latissimus fluvius intersecat,

ab aliis fluminibus aquarum incrementa sumens,

et ab ipso montium occidentalium limite

in Adriaticum Mare divisis partibus fluens.

PADUS is dicitur,

quasi omnia sibi finitima aliquando pandens,  undisque subiciens.

 

Utraque regio, cispadana et transpadana,

fluminibus et rivulis aptissime discreta ac referta est,

quibus facili aquarum meatu humiliora loca irrigantur,

passimque etiam molendina evolvuntur.

Patent ibi ad prospectum dispositae suo ordine arbores,

aquarumque ductus circumstant,  et virentia prata in medio excipiunt:

haec autem prata, durante aestate, alternis mensibus secantur,

et ipsa denique abeunte aestate pascuntur.

 

Longa nimis oratio erit  si referam campos, vineta, saltus, colles,

nemora, venationes, aucupia hyberna aestivaque,

lacus, piscationes, navigationes et alia commoda.

Quid dicam maius ? Aurum et vitrum flumina;

olei materiam innumerae arbores fruticesque ferunt.

 

Salem quoque et ferrum montes, incolis inquirentibus,

pluribus in locis evomunt;

adeo omnia in rerum opulentiam a natura veniunt.

Incolae ipsi benigni et hospitales sunt,

et agrorum culturae  quam maxime incumbunt,

gregesque et armenta per catervas sine numero alunt.

 


GENNAIO  15

                                     La via dell'autodidatta, ovverosia

                                        i trucchi del mestiere letterario

 

Ogni pagina di Plinio ci potrà sempre fornire qualche buon consiglio. Immaginiamo poi se saprà egli darcelo su questo mestiere, nel quale è maestro !

 

Egli ci suggerisce quella che per me, nell'attuale decadenza dell'amore per il Latino, potrebbe essere ancora l'ultimo ed efficace salvaggente: la VIA  AUTODIDATTICA.

 

Sognare oggi un insegnamento del Latino più realistico di quella metodologia che fu per secoli la Ratio Studiorum dei Gesuiti e della Schola Parisiensis, è fatica sprecata ed inaccettabile. In altri tempi erano possibili le scolaresche omogenee, che al latino si dedicavano al ritmo lento della Infima grammatica, poi la media grammatica, e infine la suprema grammatica. Soltanto allora era possibile la RHETORICA. Coi metodi moderni i modelli ancora amati saranno “indovinati” attraverso le traduzioni...

                                                                                      

Avremo dimenticato nel frattempo che gli autori sono stati ridotti alla pagina una tantum, e che la troppa grammatica ci ha impedito di creare con essi una familiarità viva e feconda.

 

Rientriamo nei consigli di Plinio, che poi si riducono ad una sola delle prassi tradizionali di garantita efficacia: esercitarsi deliberatamente in qualche forma di imitazione.

 

Poiché la sostanza di questa Antologia è condizionata dal fatto che oggi il Latino, tra noi, non ha un padre ufficiale, è poco raccomandato di cercare dove sia la migliore scuola, perchè, anche se essa ci fosse, sarebbe nella prassi guastata dal diverso livello di iniziazione degli sparuti discepoli. Non resta altra via se non l'autodidattismo, cioè il volgare "fai da te".

 

Ed è qui dove casca a pennello il consiglio di Plinio.

 

 


Quaeris quemadmodum in secessu, quo iamdiu frueris,

putem studere oportere.

Utile imprimis, et multi praeceperunt,

vel ex graeco in latinum vel ex latino vertere in graecum;

quo genere exercitationis proprietas splendorque verborum,

copia figurarum, vis explicandi,

praeterea, imitatione optimorum,  similia inveniendi facultas paratur.

 

Simul quae legentem fefellissent,  transferentem fugere non possunt;

intelligentia ex hoc et iudicium adquiritur.

 

Nihil obfuerit quae legeris hactenus,

ut rem argumentumque teneas, quasi aemulum scribere

lectisque conferre ac sedulo pensitare  quid tu, quid ille commodius.

 

Magna gratulatio si nonnulla tu,

magnus pudor si cuncta ille melius.

 

Licebit interdum et notissima eligere  et certare cum electis.

Audax haec, non tamen improba, quia secreta contentio;

quanquam multos videmus

eiusmodi certamen sibi cum multa laude sumpsisse,

quosque subsequi satis habebant,

dum non desperant, antecessisse.

 

Poteris et quae dixeris, post oblivionem retractare,

multa retinere, plura transire,  alia interscribere, alia rescribere.

Laboriosum istud et taedio plenum,

sed difficultate ipsa fructuosum,

recalescere ex integro  et resumere impetum fractum omissumque,

postremo nova velut membra peracto corpori intexere,.

nec tamen priora turbare.

 

Scio nunc tibi esse praecipuum studium orandi,

sed non ideo semper

pugnacem hunc et quasi bellatorium stilum suaserim.

 

Ut enim terrae variis mutatisque seminibus,

ita ingenia nostra  nunc hac nunc illa meditatione recoluntur.

Volo interdum aliquem ex historia locum apprehendas,

volo epistulam diligentius scribas,

nam saepe in oratione quoque, non historica modo

sed prope pöetica descriptionum necessitas incidit,

et pressus sermo purusque ex epistulis petitur.

Fas est et carmine remitti...

              (continuatur)

 


GENNAIO  16

                                  La via dell'autodidatta, ovverosia

                                                  i trucchi del mestiere letterario  (2)

 

Fas est et carmine remitti, non dico continuo et longo

(id enim perfici nisi in otio non potest), sed hoc arguto et brevi,

quod apte quantaslibet occupationes curasque distinguit. 

Lusus vocantur, sed hi lusus

non minorem interdum gloriam quae seria consequuntur;

atque adeo  (cur enim te ad versus non versibus adhorter?)

 

                        Ut laus est cerae, mollis cedensque sequatur

                            si doctos digitos iussaque fiat opus,

                        et nunc informet Martem castamque Minervam,

                            nunc Venerem effingat, nunc Veneris puerum,

                        utque sacri fontes non sola incendia sistunt,

                            saepe etiam flores vernaque prata iuvant,

                        sic hominum ingenium flecti ducique per artes

                            non rigidas docta mobilitate decet.

 

Itaque summi oratores, summi etiam viri

sic se aut exercebant aut delectabant,  immo delectabant exercebantque;

nam mirum est  ut his opusculis animus intendatur, remittatur.

Recipiunt enim amores, odia, iras, misericordiam,

urbanitatem, omnia denique quae in vita

atque in foro causisque versantur.

Inest his quoque eadem quae aliis carminibus utilitas,

quod metri necessitate devincti, soluta oratione laetamur,

et quod facilius esse comparatio ostendit,  libentius scribimus.

 

Habes plura etiam fortasse quam requirebas,

unum tamen omisi; non enim dixi quae legenda arbitrarer;

quanquam dixi, cum dicerem quae scribenda.

 

Tu memineris  sui cuiusque generis auctores diligenter eligere.

Aiunt enim  MULTUM LEGENDUM ESSE,  non  MULTA.

Qui sint  hi, adeo notum pervagatumque est

ut demonstratione non egeat;

et alioqui tam inmodice epistulam extendi,

ut dum tibi quemadmodum studere debeas suadeo,

studendi tempus abstulerim!

Quin ergo pugillares resumis et aliquid ex his,

vel istum ipsum quod coeperas scribis?  VALE    

 

Plinii Iunioris, Epist.VII,9 : Segue in pagina la Sorgente  Intermittente!

 


Attuli tibi ex patria mea pro munusculo,

quaestionem altissima ista eruditione dignissimam.

Fons oritur in monte;

per saxa decurrit, excipitur cenatiuncula manu facta;

ibi, paulum retentus, in Larium Lacum (Lago di Como) decidit.

Huius mira natura:  ter in die, statis auctibus et diminutionibus,

crescit decrescitque !

Cernitur id palam et cum summa voluptate deprehenditur.

 

Iuxta recumbis et vesceris,

atque etiam ex ipso fonte (nam est frigidissimus) potas;

interim ille, certis dimensisque momentis,

vel subtrahitur vel adsurgit !

Anulum seu quid aliud ponis in sicco,

alluitur sensim ac novissime operitur,

detegitur rursus, paulatimque deseritur.

Si diutius observes, utrumque iterum ac tertio videas.

 

Spiritusne aliquis occultior 

os fontis ac fauces modo laxat, modo includit

prout aut inflatus occurrit aut decessit expulsus ?

(quod in ampullis ceterisque generis eiusdem videmus accidere,

quibus non hians nec statim patens exitus).

Nam illa quoque, quanquam prona atque vergentia,

per quasdam quasi obluctantis animae moras

crebris quasi singultibus sistunt quod effundunt.

 

An, quae Oceano natura, fonti quoque,

quaque ille ratione aut impellitur aut resorbetur,

hac modicus umor vicibus alternis supprimitur vel egeritur ?

 

An, ut flumina quae in mare deferuntur

adversantibus ventis obvioque aestu retorquentur,

ita est aliquid quod huius fontis excursum repercutiat ?

 

An, latentibus venis certa mensura,

quae dum colligit quod exhauserat minor rivus et pigrior,

cum collegit agilior maiorque profertur ?

 

An nescio quod libramentum abditum et coecum,

quod cum exinanitum est, suscitat et elicit fontem,

cum repletum, moratur et strangulat ?

 

Scrutare tu causas (potes enim)

quae tantum miraculum efficiunt;

mihi abunde est, si satis expressi quod efficitur.  VALE.

 


GENNAIO  17                                                                                                

        Ancora sul fattaccio Clodio‑Milone

 

Lasciando ora in disparte Cicerone (e le molte asserzioni con le quali sembra si sia inquinato artificialmente in seguito l'intero processo), cerchiamo di stralciare  --dal resoconto premesso da Asconio Pediano ai discorsi di Cicerone-- una più credibile informazione sull'accaduto quel pomeriggio tragico nella Via Appia.

 

ASCONIUS, riportato di solito nelle OPERA OMNIA di CICERONE.

 

 

A.d. XIII Kal.Febr.  Milo Lanuvium,

ex quo erat municipio et ibi tunc dictator,

profectus est ad flaminem prodendum postero die.


Occurrit ei, circa horam nonam, Clodius

paulo ultra Bovillas, rediens ab Aricia,

prope eum locum in quo Bonae Deae sacellum est...

 

Vehebatur Clodius equo:

servi XXX fere, expediti,  ut illo tempore mos erat iter facientibus,

gladiis cincti sequebantur.

Erant cum Clodio praeterea tres comites eius,...

 

Milo rheda vehebatur, cum uxore Fausta...

Sequebatur eos magnum servorum agmen,...

 

Hi, in ultimo agmine tardius euntes,

cum servis P.Clodii rixam commiserunt ;

ad quem tumultum cum respexisset Clodius minitabundus,

humerum eius Birria romphaea traiecit.

 

Inde cum orta esset pugna, plures miloniani accurrerunt.

Clodius, vulneratus,  in tabernam, proximam Bovillano, delatus est.

 

Milo, ut cognovit vulneratum Clodium,

cum sibi periculosius iudicium vivo eo futurum intelligeret,

occiso autem magnum solatium esset habiturus,

etiam si subeunda esset poena, exturbari tabernam iussit...

 

Atque ita Clodius latens extractus est 

multisque vulneribus confectus.

Cadaver eius in via relictum quia servi Clodii

aut occisi erant aut graviter saucii latebant,

S.Tedius senator, qui forte in Urbem ex rure revertebatur,

sustulit et lectica sua Romam ferre iussit...

 

Perlatum est corpus Clodii ante primam noctis horam,

infimaeque plebis et servorum maxima multitudo,

magno luctu, corpus in atrio domus positum circumstetit.

Augebat autem facti invidiam uxor Clodii Fulvia,

quae cum effusa lamentatione vulnera eius ostendebat.

 

Maior postero die  luce prima multitudo eiusdem generis confluxit,...

eisque hortantibus, vulgus imperitum corpus nudum ac sauciatum

sicut in lecto erat positum, ut vulnera videri possent,

in forum detulit et in rostris posuit...

 

Populus corpus P.Clodii in Curiam intulit cremavitque

(subselliis et tribunalibus  et mensis et codicibus librariorum).

Quo igne  et ipsa quoque Curia flagravit et item Porcia Basilica....

 


GENNAIO  18

                                                Horrenda olim fuere NAUFRAGIA !

 Una  Latina Tempestas

 non proprio virgiliana.

 

Il vostro pensiero starà già volando a quell'altra bellissima tempestas, tutta in esametri, che sarà sempre facile rintracciare all'inizio della Eneide. Ma qui parleremo ben altro latino, al quale pochi saranno assuefatti, poiché non sono neanche molti i patiti del Satyricon di Titus Petronius Arbiter. Il quale ci da, si, una tempestas, ma "mingherlina", da MARE NOSTRUM, che qui ci servirà soltanto da antipasto  per quelle altre, vera et HORRENDA NAUFRAGIA... che troveremo nelle Cronache Portoghesi del s.XVII, dove –a sorpresa- ci verra` incontro anche la spiegazione del perche´ il  CAPO  DELLE  TORMENTE,  cambia nome...  in Capo di Buona Speranza !!!

 

Nell' autore satirico non troveremo regolarmente se non le pazzesche e bocaccesche avventure di pochi personaggi strani... che potremmo anche dire "felliniani". Per entrare in materia vi anticipo che si sta qui girando intorno alla stuprosam Lycae petulantiam, al libidinosum Tryphaenae impetum, ed ad altre variopinte nefandezze. Meno male che inaspettatamente un personaggio almeno alza la voce in nome della sua coscienza morale per dichiarare enfaticamente che gli Dei  "non lascieranno impune tanta scelleraggine":

 

Quibus auditis iurat Eumolpus verbis conceptissimis

se non haud dubie vindicaturum et

deos aequiores esse  ut  tot crimina patiantur impunita.

 

Siamo dunque al cap.XXVI del T.Petronii Arbitri SATYRICON. Il barometro sembra impazzire..., ed ecco, ci siamo dentro!   Si incupisce subito il cielo e piomba in pochi attimi la tempestas.

 

 

 

Dum haec taliaque iactamus,  inhorruit mare,

nubesque undique adductae obruere tenebris diem.

Discurrunt nautae ad officia trepidantes

velaque tempestati subducunt.

 

Sed nec certos fluctus ventus impulerat,

nec quo destinaret cursum gubernator sciebat.

Siciliam modo ventus dabat,

saepissime Italici litoris aquilo possessor

convertebat huc illuc obnoxiam ratem:

et quod omnibus procellis periculosius erat,

tam spissae repente tenebrae lucem suppresserant,

ut ne proram quidem totam gubernator videret.

 

Itaque, hercules, postquam spes omnis manifesto evolavit,

Lycas trepidans ad me supinas porrigit manus et:

 


"Tu -inquit- Encolpi, succurre periclitantibus,

id est vestem illam divinam sistrumque redde navigio.

Per fidem, miserere, quemadmodum quidem soles".

Et illum quidem vociferantem in mare ventus excussit,

repetitumque infesto gurgite  procella circumegit atque hausit.

 

Tryphaenam autem prope fidelissimi rapuerunt servi,

scaphaeque impositam

cum maxima sarcinarum parte abduxere certissimae morti.

 

Ego Gitoni applicitus cum clamore flevi, et:

" Hoc -inquam- a diis meruimus,

ut nos sola morte coniungerent,  sed non crudelis fortuna concedit.

Ecce iam ratem fluctus evertet:

ecce iam amplexus amantium iratum dividit mare.

Igitur si vere Encolpium dilexisti, da oscula dum licet,

et ultimum hoc gaudium fatis properantibus rape".

 

Haec ut ego dixi, Giton vestem deposuit,

meaque tunica contectus exseruit ad osculum caput:

et ne sic cohaerentes malignior fluctus distraheret,

utrumque zona circumvenienti praecinxit, et

"Si nihil aliud, certe diutius -inquit- iunctos mare feret;

vel si voluerit misericors ad idem litus expellere,

aut praeteriens aliquis tralatitia humanitate lapidabit,

aut quod ultimum est,

iratis etiam fluctibus, imprudens harena componet".

 

Patior ego vinculum extremum,  et veluti lecto funebri aptatus,

exspecto mortem iam non molestam.

Peragit interim TEMPESTAS mandata fatorum

omnesque reliquias navis expugnat.

 

Non arbor erat relicta, non gubernacula, non funis aut remus:

sed quasi rudis atque infecta materies ibat cum fluctibus.

 

Procurrere piscatores  parvulis expediti navigiis ad praedam rapiendam:

deinde, ut aliquos viderunt, qui suas opes defenderent,

mutaverunt crudelitatem in auxilium...

Postero die,  cum poneremus consilium cui nos regioni crederemus,

repente video corpus humanum circumdatum

levi vortice ad littus deferri.

 

Substiti ego tristis  coepique viventibus oculis maris fidem inspicere.

Et "hunc forsitam -proclamo- in aliqua parte terrarum

secura exspectat uxor:  forsitan ignarus tempestatis filius:

aut patrem utique reliquit  cui proficiscens osculum dedit!..."

 


GENNAIO  19, 20, 21, 22, 23.

                                                          Altre HORRENDA NAUFRAGIA

           che avranno letto tutti i Portoghesi

 

Io ricordavo di aver preso una opportuna noticina per questo resoconto, immortalato dal MAFFEI nelle sue sempre interessantissime RELATIONES delle Missioni dei Gesuiti, sopratutto in India, Cina, Giappone; egli però dilaga ogni tanto senza nessuna preoccupazione geografica sulle EXPEDITIONES di quegli altri generosi confratelli portoghesi, e così diventiamo con lui spettatori di analoghi resoconti, riferentisi all'Abissinia, al Brasile, al Paraguay.

 

Un naufragio sarà sempre analogo ad altri naufragi, ma ciò non ci impedisce di riassaiare queste sempre emozionanti cronache, e le rileggiamo tutte... tanto più se incominciano al CAPO ! Questa volta però, data la sicurezza con la quale il Maffei maneggia tutti gli ingranaggi psicologici dell'interesse, posso permettermi la sfida che...appena avrete incominciato a leggere questo latino delizioso, possiate perfino leggerlo in un solo fiato. Misuratevi una buona volta con 5 giornate da overdose di Latino !   Nessun guasto alla salute !

 

Perció, bando alle lungaggini... Di prolegomeni ne  troverete. Il testo parla ovviamente di cose dell'anno 1553. I galeoni portoghesi, ricchi già di esperienza sul regime dei venti nel fatidico passo del Capo di Buona Speranza, sanno, come lo spiegano bene le poche righe consecrate a questo concreto rischio, che per venire dall'India a Lisboa bisogna un massimo di preventiva cautela;... che, almeno questa volta, sembra di essere mancata ! Partivano dall'India con un mese di ritardo, e il motivo era la “saudade” o nostalgia di un Governatore che, messa su la famiglia,  vuol rientrare finalmente in Portogallo..!  Dove si indovina che il lirismo scattera’ intorno al destino di quella giovanissima  mamma... (di nome Eleonora)  sperduta  nell’Africa selvaggia...

 

Doveroso a questo punto altro avvertimento: saranno in tutto 10 PAGINE.  Ma avrete in mano

-felici per davvero se lo saprete leggere e gustare- un capolavoro di portata storica; composto non dalla libera fantasia di un uomo di lettere, bensì dal gusto classicheggiante e dalla  padronanza latina del MAFFEI. La cui morte –1603 – andrebbe tempestivamente ricordata .

 

Potremo -inter nos- dargli un nome: appena  fattosi gesuita, incappava nella richiesta di un Re di Portogallo che voleva un latinista a suo servizio, in modo da emulare nelle glorie del Portogallo, quanto il Camoens aveva gia travasato al metro poetico con il suo OS LUSIADAS , di  1553 !

 

Ioannes Petrus MAFFEI, Historiarum Indicarum Libro XVI

Ex editione Antuerpiensi 1605, pp.452-458.

In editione vero Bergomi 1787 (Lancellotus), Tomo I, pp.420 ss.

 

      Eodem  Noronia  Praetore,

                                                     cúm alia,   tum DUO praesertim

                                                     horrenda fuere naufragia...

      

Emmanuel Sosa, cognomento Sepúlveda,

qui Diensi -uti memoratum est-  praefuerat olim arci,

vir opulentus ac splendidus, ducta in matrimonium

Eleonora Garziae Salae, Praetoris filia,  tactusque desiderio patriae,

pressam divitiis rostratam excelsam, Cochini conscendit.

 


Sequebantur uxor ac parvi liberi;

et Pantaleon Sala, et nobiles aliquot:

et praeter nautas, famulorum etiam ac mancipiorum turba.

In universum capita ferme SEXCENTA. Ianuarii mensis initium

Lusitaniam ex illa petentibus ora, statum solvendi tempus:

ventorum id vices  ac dudum explorata navigandi ratio postulat.

 

Sosa, cum ceteris  quibus impeditior ad Coulanum coemptio fuerat,

non nisi Februario mense profectus,

circiter Idus Apriles Cafrarium litus aperuit.

Inde leni flatu provectis, circa Bonae Spei promontorium

vehemens ab occasu obstitit ventus,

idque cum fulgetris et caeli fragore,

TETRAQUE  AC  MINACI  NUBIUM  VI !

 

Tum inhorrescens mare paulatim attolli,

maioresque in singula momenta ciere fluctus.

Cum in adversum obnitendi, remigio destitutis, nulla esset ratio,

paulisper abdubitatum a nautis

utrum demissis antennis  in salo transitum tempestatis expectarent.

 

Verum Oceano magis magisque saeviente perterriti, simul

propter anni tempus, abiecta superandi Promontorii spe,

retro in Indiam pari consensu  vela dare constituunt.

 

 

Sed ne id quidem e voto successit;

adeo violenti ac repentini flatus  ab Oriente diversisque coorti plagis,

quassatae iam navis in perniciem conspiraverant.

Horum impetu vela primum discissa: malus deinde:

mox gubernaculum, frustra fluctus evitante magistro,  diffringitur.

 

Praeterea costis immodica iactatione convulsis,

multo plus accipiebatur undae quam ut exhauriri aut egeri

summa turbae navalis contentione et industria  posset.

eque praecipitata, levandae navi, bona onerum pars

avertebat exitium ! 

 

Per hunc modum, spoliati armamentis,

obversante perpetuo mortis imagine,  dies aliquot in alto iactati.

 

Postremo, urgentibus a meridie ventis,

certum ad naufragium ad terram appelluntur.

 


Neque erat in malis potius quidquam,

ni viventes videntesque haurire profundo,

vel in caeca vada syrtesque adigi mallent.

 

Ad teli ergo missum, iactae ab utraque parte anchorae;

dum scaphis, quae una supererat salus, in continentem evaderent.

Sosa ante alios cum uxore filiisque et primariis aliquot

raptim elata pecunia gemmisque,

transvecti, haud sine ingenti periculo:

usque adeo immanes toto littore moles aquarum

illisu reciproco frangebantur.

 

Neque idem effugium ceterae multitudini patuit;

scaphis post  unum alterumque traiectum

in dorsuosa brevia impactis et comminutis.

Eodem fere temporis articulo

anchorarius funis in Austrum obversus,

quamquam valido nexu et crassitudine, rumpitur.

 

Tum qui remanserant, divulsa navis latera

et vasto dehiscentem hiatu alveum conspicati,

erumpentia ex imo dolia, sarcinas capsasve corripiunt;

seque, incertam ad spem,  QUA  CUIQUE  PROXIMUM  EST,

in mare demittunt.

 

Miserando hinc spectaculo immistos fluitanti gazae mortales

et navalia instrumenta passim agi ferrique cerneres.

 

Periere ab ipso statim deiectu  Lusitani circiter quadraginta,

ex aliis nationibus ad septuaginta.

 

Reliqui, haud semel operti fluctibus

ac turgido spumantique aestu,  in diversa raptati,

ad haec scriniorum incussu lividi,

aut clavorum squamarumque ictu cruenti  (tantus amor est lucis)

tandem semianimes in sicco vestigia posuere.

 

Vixdum evaserant cum in conspectu omnium,

vacua hominibus carina subsidit;

et arenis illata, duas primum, dein quattuor in partes,

ad extremum in minutissima frusta dissiliit.

 

Haec maxime clades ad ultimam paene rerum desperationem

Lusitanos adduxit.  Quippe consilium fuerat  e reliquiis naufragii,

subitarium dromonem, intentis vestibus, ad cursum aptare,

atque, ubi licuisset, cum delectis retro,

Sofalam aut Mozambicum opis petendae causa transmittere.

 


Eam quoque sibi facultatem ereptam videbant,

cum e discerpto navigio laceroque

vix ulla fragmenta cubiti mensuram excederent !

 

Paulatim dein, quaeque supernataverant quaeque obruta fuerant,

paene cuncta cum cadaveribus in littus eiecta:

ipsae quoque demum anchorae hastaeque et minora tormenta,

quamquam haec quidem prorsus inutilia,

sulphureo omni corrupto pulvere, neque ullo conficiendi apparatu.

 

Inter haec autumnus abierat : et quod

ab Aequatore in meridiem  gradus unum et triginta distat regio,

refovendae turbae  -frigore, inedia vulneribusque torpenti--

Sosa complures excitarat ignes.

 

Tum ex aliquot orizae semicorruptae modiis ac salsamentis,

quae tempestatis iniuriae superfuerant,

cibaria in singulos parce divisa:

quod squalida circum arena ac NULLUM esset cum incolis,

fera et inhospita natione, COMMERCIUM.

 

Dulces tantum in proximo scaturigines emicabant,  atque ob id,

connessis in orbem scriniis advolutoque saxorum pondere,

uti securas exigerent noctes, loco munimenta circumdata,

et quattuor in partes, ut assolet,  vigiliae distributae, 

quas intempesta nocte, haud semel circuibat Sosa:

neque ullum in tali calamitate,

boni et civis et Praefecti  omittebat officium.

Tredecim ferme dies curationi corporum dati.

Mox DE SUMMA RE deliberatum, quid agerent, quo se conferrent.

 

Nemini dubium fuit quin oram tenentes,

ad flumen contenderent  cui Laurentius Marchesius olim

a Sancto Spiritu nomen indiderat,  eodemque Lusitani

ab Sofala et Mozambico,  mercimonii causa commeabant.

Id flumen a stativis in Orientem  aberat leucas centum et octoginta.

 

Ab hoc decreto, Sosa, quamquam praecipua in clade,

tamen caeteros ipse vultu ac sermone confirmat,

ne asperis in rebus desponderent animos.

Qui se pelago committant,  iis famem, sitim, iacturas, aerumnas,

omnia incommoda esse debere proposita.

Quae si contingant,

non ita mox cadendum quasi ea numquam eventura existimarint.

 

Ad haec, pro suis quisque delictis aeterna supplicia meriti;

brevia ac temporaria non inviti persolvant !

 


Simul eo infortunio non quid perdiderint cogitandum,

sed quod evaserint.

Amisisse multa, sed perire una cum iis quae amiserant potuisse !

 

Monuit insuper ut inter efferas destituti gentes,

nullum deinceps nisi in coniunctione et concordia  praesidium collocarent.

Nemo seorsum, omnes in commune consulerent.

Nihil neque dispersis et vagis tutum,

neque conglobatis et consentientibus noxium fore.

 

Postremo precatus est cunctos in ratione itineris

Eleonorae et filiorum vel aetati vel sexui parcerent;

seque VALIDI  et  ROBUSTI 

ad infirmorum vires  attemperare ne gravarentur.

Ad ea subclamatum "duceret quo vellet et quomodo".

Se ab eius auctoritate arbitrioque non recessuros.

 

Per hunc modum corporibus et animis utcumque firmatis,

hoc maxime ordine capessunt iter:

praecedebat Sosa cum uxore, virilis animi femina,

liberisque propter aetatem securis,  et Andrea Vasaeo, navis magistro

(is praecelsum Crucis vexillum ferebat)

et Lusitanis aliis octoginta: servis praeterea centum.

 

Hi puerulos tergo per vices;  Eleonoram informi pilento gestabant.

Sequebantur cum ancillis et imbelli turba nautici.

Agmen infaustum  Pantaleon et reliqui cum mancipiis Lusitani cogebant.

Moniti inde de itineribus  per infesta Cafrum incursionibus

et noxiis animantibus loca progressos.

 

Inviae rupes, excedentia in nubes iuga,

despectu horrendo convalles, coenosae voragines,

inflata imbribus hibernis flumina excipiunt.

His dum superandis humilia procul vada

clementesque montium ascensus et descensus inquirunt,

litoralis spatii, triginta non amplius leucas,

crebro ipsi ambitu flexuque, caecis ad haec erroribus,

in centum prorsus extendunt. 

 

Mensis inter haec volvitur. Simul extrema quoque inopia,

consumptis iam omnibus alimentis, conflictari coepti.

Sustinebant famem primo conchilia,

putresque cetorum artus et alia maris eiectamenta.

Dein, ubi a litore abscesserant,  silvestria poma baccaeve;

tum tenerrima frondium,  postremo bestiarum cadavera

et ossa quaelibet igne tosta,  pellesque mollitae.

 


Nec levius torquebat sitis,

cum oppido pauci nec nisi magna praesentis pecuniae mercede,

aquandi causa de via decederent,

insidiantium ex occulto latronum impetus,

atque leonum etiam ac tigrium ignota cubilia metuentes.

 

Enormia inde aquae pretia: uti octo interdum aureis hemina constaret !

Inter quae subinde aliqui,

lassitudine, inedia, siccitate confecti, deploratis viribus,

Aethiopi diro belluisque et alitibus praeda restabant.

Suprema ad suos mandata dantes antecedentibus:

quorum in animis,  ut fit,

diuturni terrores et proprium cuiusque malum,

omnem paene miserationem  ac sensum alienae calamitatis extinxerant.

 

Sosam tamen, cari aliquot relicti supra modum angebant.

Uxoris vero quotidiani labores miseriaeque

propemodum emoverant mente:

quamvis illa quidem sese marito infatigabilem,

corpore pariter animoque praestaret comitem,

ac baiulorum destituta ministerio,

dudum suis ipsa pedibus ambularet,  addens ceteris animos;

et in partem oneris tenerae proli sublevandae succedens.

 

QUARTO MENSE ad amnem Sancti Spiritus perventum ab insciis.

Causa latendi fuit  quod auditae conceptaeque animo magnitudini

haudquaquam respondebat flumen

(quippe tribus alveis ea regione decurrens, in exitu iungitur).

Aberant praeterea  idonei ad percunctandum explorandumque interpretes:

siquidem Aethiopicis ex alia longe regione mancipiis,

quae habebant in comitatu,

nondum erat cum iis populis tanta societas linguae

uti per illos possent quae vellent probe cognoscere.

 

Percommode cedidit quod Regulus ea tenebat loca,

miti admodum praeter aliorum consuetudinem ingenio vir,

beneque in Lusitanos animatus,

quos illi placidum et aequum paulo ante commercium

cum ipso Laurentio Marchesio et Antonio Caldeira fuisset.

Is, peramanter acceptum Sosam et reliquos apud se,

dum aliquis ab Sofala institor appareret, 

omni arte retinere conatus est,

partim ab insita humanitate,  partim etiam proprii commodi gratia,

quod finitimis implicitus bellis,

tempestivo firmoque sibi auxilio divinitus

oblatam hanc putaret manum.

 


Ac proinde, post multa benigni vultus invitamenta,

denique gestu, nutibus et incerta vocum significatione

denunciat haud procul abesse inde

potentiorem se Regem, impium et rapinae adsuetum:

si pergant, praecipitis consilii poenas daturos.

 

Nec preces nec monita profuere.

Quo liberalius habebatur Sosa,

eo magis fraudem suspicatus, porro abire contendit,

naviculisque ab eodem Regulo impetratis, fluvium traicit.

 

Quinto die  ad medium amnis brachium processere,

leucas iam a naufragio trecentas emensi;

e quingentis comitibus ad centum et viginti

variis cladibus redacti non amplius.

Id quoque brachium, conductis pretio lintribus,

imminentium ignari transmittunt.

 

Maiore dein usu linguae, per interpretes haud dubie cognitum

id esse flumen quod tanto iamdiu labore quaesissent:

et eiusdem habitu  albo homines illuc navibus itare consuesse.

Non longe a mari is locus aberat.  Salsi ex eo latices:

neque ullam dulcis aquae venam circum apparere constabat.

Ad haec, solum  plane incultum atque sterile.

 

Cum ibi Lusitani, malis victi,  sub nocte necessario consedissent,

postridie adventantes Aethiopas ferme ducentos adspiciunt.

Ac primo, adesse proelium rati,

arma, quae male iam sustinebant, expediunt:

reliquias virium  ad repellendos fugandosque latrones intendunt.

Dein, postquam pacatus appropinquabat Aethiops,

ac quinam et unde profugi, blande quaerebat, sumpta fiducia

infortunii summam et exhaustos labores  per interpretem exponunt.

Cibaria tantum, neque ea gratuita, iure gentium petunt.

Ferramenta, gentis expetita, conciliando commercio proferunt.

 

Haud spernenda crescendi occasio barbaris visa.

Tantum de re ex tuto aggredienda solliciti,

ac toti e fraude medacioque conflati,

respondent nihil esse commeatus in promptu.

 

Haud ita distare oppidum;  eo si accesserint,

hospitaliter ac benigne  cunctos ab Rege tractatum iri.

Suadebat requiem ultima lassitudo,

et inventus agnitusque tandem exoptati fluvii terminus.

Vaesana insuper fames urgebat ac sitis.

 


Age sane: ducibus iisdem ad oppidum tendunt,

iamque successuros per viatorem ingressu prohibet Rex !

Densae arbores in vicino assignatae,

quarum umbra sese utcumque reficerent.

 

Sex ibi dierum fuit mora:

clavos ferme revulsos e naufragii tabulis

cum carnibus nutrituque alio permutabant.

Sitim levabat in proximo fons.

 

Contracta inde cum incolis nonnulla consuetudine,

perniciosam in spem hospitii Sosa paulatim inductus,

mercatoris cuiuspiam adventum ab Sofala, si liceat,

ibidem operire constituit !

 

Id ipsum Aethiopes cum valde hortarentur,  ex iis missi ad Regem

qui Sosae interim  et coniugi ceterisque

pro instituta societate  paulo commodius diversorium peterent.

 

Ille, popularium haud absimilis

omnibusque artibus ad fallendum instructus, 

iubet Sosae renuntiari

se suosque optimo esse in advenas et calamitosos animo,

sed quominus eos adhuc intra oppidum admiserit,

duabus maxime causis retardatum:

 

ALTERA, quod magna tum annonae penuria

uno omnes loco sustentari non possent;

ALTERA, quod ferro succintos et vario genere telorum,

incolae seminudi ac sudibus tantum adsueti,

maiorem in modum extimescerent.

Si animum inducant  Lusitani, ad pactae mansionis fidem,

arma interim apud se custodienda sine dolo deponere,

se domi suae Praefectum primoresque benigne habiturum:

reliquos, circumfusis oppido vicis,  fida in hospitia divisurum.

 

Dura omnino postulata visa condicio,

sed recusantibus extrema necessitas et egestas instabat.

Ergo nemine -praeter unam Eleonoram-  dissuadente palam, Sosa,

qui amice monenti atque invitanti Regulo priori  abrogaverat fidem,

repudiatis Eleonorae precibus monitisque, se ac sua demum omnia

insidioso huic praepostera credulitate permittit.

 

Cohors reliqua ducis auctoritatem sequi non dubitat.

Tradita extemplo arma praemittuntur ad Regem.

Sosa, cum uxore liberisque  et fidelibus aliis ferme viginti, subsequitur.

Ceteros, quinos vel senos, regii Praefecti  varia in loca diducunt.

 


Necdum ad inhospitales pervenerant casas, cum

destitutos ac diremptos ab ope mutua (sese omnes sensere);

non peculio tantum, si quid abditum gerebant (spoliatos),

sed vestimentis etiam  quanquam attritis ac laceris (exutos!)

Eaque nocte maligne admodum pastos,

mane fustibus conviciisque (vexatos),

per summam perfidiam et immanitatem

Aethiopes tectis ac vicis exturbant.

 

Rex ipse, gemmis auroque et argento,

et quod pretiosi reliquum Sosae et familiaribus fuerat,

avidissime rapto, corporibus tantum ac vestimentis abstinuit;

domoque cunctos item exegit,  insuper increpans

clementia adductum se,  non pro meritis tractasse

vagos piratas et communes humani generis inimicos !

 

Tum demum sensere Sosa comitesque  quam stulte sese inermes

ignotae ac barbarae fidei credidissent.

 

Neque is finis miseriarum fuit.

Namque dum inopes consilii, solutis ordinibus,

nullo rectore, nullo signifero, passim incerto errant gradu,

nova repente Aethiopum manus, praeacutis armata sudibus,

in Sosae manipulum invadit:

ipsumque et ceteros, utriusque sexus,  nullo discrimine,

vestibus nudat,

obnoxios et contra ne hiscere quidem audentes.

Adeo ablatis armis ceciderant animi !

 

Eleonora tantum, generis memor

ac pudoris ad ultimum retinens, obniti acriter;

pugnis quin etiam colaphisque  barbaros ultro ad necem irritare; quoad,

mariti denique hortatu  et deficientibus iam plane viribus, abstitit.

 

Nec mora, detractae direptaeque vestes,

metu ac pudore confusis qui ex infelici comitatu restabant,

atque ab tanta rerum indignitate avertentibus oculos.

Tum vero castae matronae tristior omni morte lux visa;

defodit arenis e vestigio sese !

quae supereminent soluto raptim fusoque obtegit crine.

 

Mox ad Andream paucosque superstites, voce suprema:

"Vos quidem -inquit- duci vestro

fidem egregiam praestitistis, optimi viri. Nihil ultra opus est. 

Ite, vobisque ipsi tandem aliquando consulite.

Ac si quem patriis olim finibus reddi contingat,

renunciate quo loci mea  me maritumque delicta perduxerint".

 


Moestum inde silentium immobilis tenuit. 

Cara tantum intuenti pignora,

iuges rivi lacrimarum denso cum gemitu profluebant.

Sosae item altus moeror ac dolor vocem incluserat.

Cumque defixo in terram obtutu,

aliquandiu attonito ac stupenti similis adstitisset,

paterna demum exstimulante cura, proximam in silvam

quaerendo qualicumque nutrimento secedit.

 

Inde regressus,

Eleonoram triduano ieiunio fletuque paene consumptam,

e filiolis alterum prorsus exstinctum offendit,

eumque suis ipse manibus terrae mandavit.

Postridie, eodem pabulandi functus officio,

coniugem una cum filio exanimem reperit,

et lamentabili circum vociferatione complorantes ancillas.

 

Hisce confestim submotis, in dextram iacentis manum

aliquandiu reclinato capite incubuit; 

dein, iisdem adiuvantibus ancillis,

cadaver utrumque sepeliit, nihil unquam effatus.

Postremo sese iterum abdit in silvas !

Ibi laniatum a feris putant. Numquam deinde comparuit !

_______

 

Hunc exitum inter paucas

miseranda Sosae peregrinatio terra marique sortita,

cum saeculi huiusce  tertius et quinquagesimus ageretur annus (1553).

 

Reliqui ad centum foedo agmine,  rerum omnium inopes,

diu errabundi,  variis casibus ad sex et viginti redacto numero,

cum pro captivis haberentur,

denique ab naviculario Lusitano,

qui eboris mercandi causa regionem eam a Mozambico petierat,

sextertiis in capita quaternis redempti.

 

In his Pantaleon fuit, qui ante hoc biennium,

iam aetate, verum praevalens viribus,

Olisipone subito nervorum stupore apoplecticus obiit.

 

Caeterum tanta Sosae calamitas longe lateque vulgata,

misericordiam hominum civit:

CUPIDITATEM  ET  AUDACIAM   non imminuit.

Anno quippe insequenti, navarchi alii quinque

Lusitaniam versus, Cocino solvere...    

 


GENNAIO  24

            Concerto... spirituals !

 

Dopo "I novizi in concert" (PAGINA di Gennaio 30, nel BREVITER), e dopo il "concerto stereo" dell'usignolo (cf.ib. PAGINA del 21.Agosto), un altro concerto quod altiore intelligentia est percipiendum.

 

Sarà una pagina ad alto livello, umano e religioso, perché Sant'Atanasio non sta in realtà cercando di comporre una pagina da antologia, ma è tutto proteso a dare ai suoi lettori una scossa che polarizzi definitivamente tutti i loro pensieri in quell'ordine giusto e trascendente nel quale è chiamato a vivere e sognare ogni credente. Per l'appunto, entro quella serenità e armonia che è il pregio raffinato di quella cosa GRANDE che è la vita, quando in tutte le sue angolature è illuminata dalla FEDE. Dal felicissimo e coraggioso asserto di S.Paolo dinanzi ai "dottori" dell'Areopago -In Deo enim vivimus, movemur et sumus- tirate voi "tutte" le conseguenze: non un minuto, non un pensiero nostro si nasconde a Dio !

 

Ecco, da un originale greco, una dignitosa traduzione latina di S.Atanasio; quella che ci viene fornita dalla Patrologia Graeca del Migne.

 

 

 

 

Nihil est rerum omnium quae sunt et fiunt,

quod non in IPSO et per IPSUM factum sit et consistat,

uti etiam vir theologus his verbis docet:

In principio erat VERBUM

et VERBUM erat apud DEUM,  et DEUS erat VERBUM.

 

Omnia per IPSUM facta sunt  et sine IPSO factum est nihil !

 

 

S.ATHANASIUS, ex oratione Contra Gentes PG 25, 83‑87

 


Quemadmodum enim musicus, lyra ad concentum accommodata,

gravibusque cum acutis et mediis cum aliis arte temperatis,

UNUM efficit CONCENTUM,

ita quoque Dei Sapientia,

universum mundum veluti lyram tenens,

resque aërias cum terrenis

et caelestes cum aëreis coniungens,

omniaque cum singulis conectens

et suo nutu ac voluntate circumducens,

unum mundum unumque mundi ordinem

PULCHRE AC CONCINNE ADMODUM EFFICIT.

                                     

Ipsumque interim Dei Verbum apud Patrem manet immovile,

dum omnia, prout Patri visum fuerit,

suae naturae constantia movet.

 

Omnia denique pro sua natura illo dante vivunt et consistunt

admirabilemque ac vere divinum concentum

per IPSUM componunt.

 

Ut vero res tanta imagine aliqua intellegi possit,

age: numerosi alicuius chori exemplum adducamus.

Itaque, quemadmodum in choro, ex variis hominibus,

pueris, mulieribus, senibus et adulescentibus composito,

uno praeside moderante,

singuli pro sua natura et facultate cantant,

vir ut vir, puer ut puer, senex ut senex, adulescens ut adulescens,

omnes tamen UNUM CONCENTUM efficiunt.

 

Vel quemadmodum nostra anima eodem tempore nostros sensus

pro cuiusque efficacitate movet,  adeo ut praesente re aliqua

omnes simul moveantur, oculusque videat, auris audiat,

manus tangat, odoratus olfaciat, gustet gustatus

aliaque corporis membra saepe etiam agant

(verbi gratia, pedes ambulent),

ita profecto rem quoque se habere in universa rerum natura.

 

Licet tenue admodum sit,

exemplum altiore tamen intelligentia est percipiendum.

Nimirum  uno ictu Dei VERBI nutus, omnia simul administrantur,

adeo ut quae rerum singularum propria sunt

ea a singulis fiant

et ab omnibus simul  UNUS ORDO  perficiatur.

 

(Haec reperies quoque in Liturgia Horarum, III, pag.50;

die sabbato hebdomadae I per annum)

 


GENNAIO  25

                             Cosa vi dice il nome di  ELIODORO ?

 

Fu –mi potrá rispondere la ragazzina più saputella‑- il protagonista di un memorabile intervento divino, raccontato dalla Bibbia. Sì, d'accordo: ma poiché la Bibbia la leggiamo ben poco, e meno ancora in quei due libri storici dei Maccabei, dovrò io partire da zero, perchè voglio guidarvi su due versioni pittoriche che vi lascieranno a bocca chiusa.

   

 

La prima, in un famoso affresco di Raffaello (1511‑1514), la trovate nel regolare percorso della visita alle Stanze del Vaticano.

 

L'altra, del Solimena (con regolare datazione e firma del 1725), è stata recentemente restituita al suo primitivo smalto nella controfacciata del Gesù di Napoli, e ci dicono gli storici che, per secoli, era perfino segnalata ai turisti come una delle più insopprimibili soste nel centro storico di quella metropoli culturale.

 

    +  +  +

 

Non toccano a me i rilievi artistici ; mi accontento di offrirvi il buon latino, e sarò abbastanza ripagato dalla sicurezza che non vi dispiacerà la descrizione del argomento biblico che ha meritato così prestigioso rilievo.

 

Mettete questo Eliodoro al periodo dei Seleucidi, cioè, di quelli che essendosi spartiti le conquiste di Alessandro, spadroneggiavano pure su Gerusalemme, sottoponendola ad una sistematica ellenizzazione. Occorrevano però soldi, tanti!, ai nuovi padroni. Eccoli pronti, segnala qualcuno: nel Tempio ci sono a bizzeffe, e senza la qualifica di soldi sacri: sono, soltanto depositi di orfani e vedove (cioè, la Cassa di Risparmio, per intenderci). Siamo già arrivati: Eliodoro è colui che dovrà riscuotere quei soldi; ma gli angeli si incaricheranno del resto. Egli stesso, poichè ne uscirà salvo anche se generosamente bastonato, dirà in seguito al Capo che lo intervista per sapere che nome egli segnala per ritentare l'impresa: Si quem habes hostem aut rerum insidiatorem, mitte eum illuc et flagellatum eum recipies. Expertus quippe loquebatur !

 

 

Ora potete finalmente entrare nel testo sacro, che è il lib.2, 3, 23 dei Maccabei, e che vi consiglio di rileggere incominciando dalla precedente descrizione delle scene e manifestazioni di protesta di una popolazione spaventata.

 

 

Heliodorus autem quod fuerat decretum perficiebat.

Eodem loco, ipso cum satellitibus circa aerarium praesente,

spirituum et omnis potestatis Dominus

magnam fecit ostensionem,

ita ut omnes qui ausi fuerant convenire, 

perterriti virtute Dei

in dissolutionem et formidinem converterentur.


 

Apparuit enim illis quidam equus terribilem habens sessorem,

et optimo operimento adornatus;

isque, cum impetu invectus,  Heliodoro priores calces impegit;

qui autem supersedebat videbatur arma habere aurea.

 

Cum iis etiam apparuerunt duo iuvenes virtute decori,

optimi gloria speciosique amictu,

qui etiam circumsteterunt eum  et ex utraque parte flagellabant,

sine intermissione multas inferentes ei plagas.

 

Subito autem concidit in terram;

eumque, multa caligine circumfusum,

rapuerunt atque in sellam gestatoriam imposuerunt;

et eum, qui cum multis cursoribus et satellitibus

praedictum ingressus erat aerarium,

portabant carentem auxilio et armis destitutum,

manifeste Dei virtutem cognoscentem.

 

Et ille quidem per divinam virtutem iacebat mutus

atque omni spe et salute privatus.

Hi autem Dominum benedicebant,

qui magnificabat locum suum et templum.

Quod paulo ante timore ac tumultu erat plenum,

apparente omnipotente Domino,  gaudio et laetitia impletum est.

 

Confestim vero ex amicis Heliodori quidam

rogabant Oniam ut invocaret Altissimum  ut vitam donaret ei,

qui prorsus in supremo spiritu erat constitutus.

 

Suspectus autem factus summus sacerdos,

ne forte rex opinaretur malitiam aliquam ex Iudaeis

circa Heliodorum consummatam,  obtulit hostiam pro salute viri.

 

Cumque summus sacerdos litationem perficeret, iidem iuvenes

rursus apparuerunt Heliodoro,

eisdem vestibus amicti, et adstantes dixerunt:

 

" Oniae summo sacerdoti multas gratias age,

nam propter eum Dominus tibi vitam donavit;

tu autem, a caelo flagellatus,

nuntia omnibus magnam Dei potestatem."

Et, his dictis, non comparuerunt !

 


GENNAIO  26

                            Sarà l’anno 2000  L’ANNO DI MACAO ? 

 

Sembra di SI, e non saró io ad addossarmi responsabilità che non mi riguardano. Ma una PAGINA latina su Macao, fissata nel nostro calendario alla data dell'anno 1565, la dovremo gradire a quel volenteroso latinista, Ioann. Petrus MAFFEI, che latinizava ipso facto, a vantaggio dell'Europa, le lettere che i suoi confratelli gesuiti facevano arrivare, ancora calde, sugli  alti e bassi, non della Borsa, che non esisteva ancora, ma dei loro apostolici sogni di portare la BUONA NOVELLA del Vangelo a quelle genti lontane.

 

Ecco una saporita sintesi di quanto il portoghese Luis FROIS, mentre lotta ancora per raggiungere la sua destinazione in Giappone, racconta -ad Socios, in Indiam- quanto lui e i suoi compagni stanno cercando di fare, concretamente tra due festività del Santo Natale; quella del 1561 e quella del 1562.

 

Nè vi dispiacerà la sua introduzione esortativa e familiare.

 

At mihi sane credite, fratres,

in hac vita labores et incommoda esse expetenda,

quippe quorum AMARITUDINEM

MAGNA SUAVITAS et FIRMA SPES comitetur:

idque secus in rebus prosperis usu venire solet,

prout primis navigationis diebus clare perspeximus...

 

Nam inter has igitur difficultates

rursus in terrae conspectum delati

et cum iam contenebrasset,  nimia cupiditate provecti,

periculum fuit ne vi ventorum ad terram allideremur.

 

Ex eo tamen periculo cum primum illuxit evasimus:

et a Sinis nautis cognitum est

nos permagnam Sinarum ad insulam procesisse,

nomine AINANEM,  ex qua insula nautici commeatus

et anchoralia a Sinis fere petuntur.

 

Hic dum portum subimus

qui in septemtrionem ad gradus decem et novem est positus,

in aliud repente omnium maximum vitae periculum incidimus.

In ipso aditu iuncus in arenam  bis adeo vehementer incussus est,

ut plane iam carina dehisceret.

 

IO.PETRI MAFFEI: Selectarum ex India Epistolarum libri IV

Antuerpiae, 1615. Ex Libro III, Balthasaris Gagi ad Socios, p.96

 


Ac pereundum nobis utique fuerat

nisi Praefecti seu Limenarchae permissu,

praesentem incolae nobis opem tulissent:

ad quos, nonnullis donis remuneratos, 

descendimus II Kalend. Decemb.  quem ipsum in diem

Praesentatio Dei Matris Mariae Virginis incidebat.

Et quoniam iunco afflicto ac pene iam dissoluto,

ad portum Veniagam navigare non potuissemus,

Lusitanum quemdam continuo ad Cantonem oppidum

atque inde AMACANEM

quosdam ad Lusitanos mercatores pedestre itinere misimus

qui de nostra salute iam desperaverant.

 

AMACANEM pervenit nuntius Natali ipso die Domini anni 1561

statimque ad nos deportandos Lusitani aliquot navigia submiserunt.

Quoniam vero in Ainane INSULA menses quinque posuimus,

ex qua deinde Amacanem trigesimo die perventum est,

de eius insulae et incolarum natura ac moribus,

ne longior sim, pauca de multis attingam.

 

Est autem Ainanis regio

cúm fructibus Indicis et omni ciborum genere abundans,

tum etiam margaritis et unionibus nobilis.

Frequenter incolitur,  urbibus opere lapideo extructis:

gens vero ipsa moribus rustica,  vestitu brachata,

eminentibus e capite ad instar boum cornibus binis

e tenui confectis velo,

forficibusque ceu tonsorum e summa fronte peracutis.

 

Eius ornatus causam cognoscere numquam potui,

nisi si forte daemonem effingunt specie belluae sese offerentem.

 

In hac ego insula sacrificavi aliquoties  et sacramenta distribui.

Inde proficiscentes ad Sinas,

cum parva nobis insula  ipso Paschali die dominico sese obtulisset,

partim eius diei celebritate,  partim etiam ipsius loci amoenitate invitati,

descendimus, et commodum,  in monte quodam ingenti,

specum et fornicem in templi formam excavatam offendimus.

Ibi ara excitata sacroque peracto, coelesti pane Lusitanos refeci.

 

Ex eo loco ad Sinas delati, idoneam tempestatem exspectantes,

ad alteram usque feriam  Natalium Domini anni 1562 substitimus,

atque inde, solutis anchoris,  tertio decimo die, Petram Albam

felici navigatione tenuimus.  Hic,  imminentibus tenebris,

territi quominus Fretum Sincapuranum inveheremur,

exscensione facta, Domino gratias agebamus universi,

cum repente vela complura piratarum apparuere...

 


GENNAIO  27 

                                                      Da Goa, gennaio 1569 .

                                       Confidenziale sulla Cina !        

 

Che Matteo Ricci sia stato il pioniere dei gesuiti che dietro di lui si sono riversati sulla Cina, può essere un dato storico ormai abbastanza diffuso, ma...che va inteso con qualche piccolo ritocco, perché è vero che è stato il Ricci il primo che, passo dopo passo, è riuscito a giungere con regolare passaporto e benestare ufficiale fino alla corte di Pechino, dove ha avuto non solo un sussidio, con tanto di  soggiorno, ma perfino la concessione di una tomba per decreto imperiale !

 

Anzi, sarà gradita ai “Romani di Roma” una scoperta: che, nella Gregoriana, proprio di fronte all’ufficio del Rettore, è in bella mostra una copia –in cartapesta però- della lapide funeraria cinese!  Che pochissimi sapranno leggere: Qui potest capere...capiat !

 

Ma... non va dimenticato che quando il Ricci approda a Macau, in quella città, che era una "concessione commerciale" ufficialmente elargita ai portoghesi, altri gesuiti hanno già consolidato una base logistica, dalla quale stanno saggiando di mettere in atto un piano per la penetrazione del Vangelo.

 

Come testimonianza di questo momento storico abbiamo la lettera confidenziale ‑in seguito pubblicata‑ che scrive al P.Generale (allora un Santo, Francesco Borgia) uno dei due gesuiti che, da Macau, sono già più volte penetrati in Cina (sembra soltanto fino a Canton), al seguito dei mercanti portoghesi. Da aggiungere ancora che questa tappa di Canton, in realtà l'aveva fatto il Saverio l'autunno inoltrato del 1548: ma allora il suo pensiero era rivolto soltanto al Giappone e dovette addirittura lottare per non accettare la prepotenza del pilota, il quale avrebbe preferito sostare là, invece di rischiare una pericolosa traversata invernale!

 

Ecco ora, per gli amanti del latino, un documento di grande interesse storico, del quale noi ovviamente prendiamo soltanto la parte più generale, quella appunto che ci descrive i Cinesi. Scrive infatti il P.Emmanuel Texeira da Goa 4 Nonas Ianuarii 1569, vale a dire, 2 gennaio.

 

Voglio ancora premettere che costui, che in Cina ci è stato, accompagnato dal confratello Francisco Peres, ha tracciato con precisissima certezza il piano operativo che in seguito farà suo il P.Ricci:  

 

Quodsi duo Socii, aliquam eius linguae et consuetudinis nacti peritiam,

forti magnoque animo rem aggrediantur,

ipsi per se, Deo adiuvante, fore confido ( idque nobis affirmabant Sinae )

non modo ut non arceantur,

sed etiam ut studiose intromittantur ab incolis.

 

Vi prevengo sul passo più insidioso: il latino avere (donde avidus, desideroso, bramoso)  non è da considerarsi una sbagliata trascrizione di habere.

 

MAFFEI, De rebus indicis epistolarum liber (61 s).

 


Aestate superiore, cum e Sinis redirem,         

Cocini primum, deinde Goae sum factus certior,

avere te, Pater Optime,

de illarum gentium moribus ac natura cognoscere

deque spe eiusdem per Evangelium adiuvandi provinciae.

 

Quocirca, versatus ibi ANNOS ALIQUOT, deesse nolui

quominus tibi per litteras

quid haberem in eo genere compertum et exponendum.

 

Sinarum regio et patet latissime

et omnium quae quidem in hac plaga exploratae sunt

oppidis et habitatoribus est celeberrima.

Incolae sunt ingenio valde bono et acuto,

praestantiores animi quam corporis viribus;

in reipublicae administratione et civili prudentia  admodum excellunt:

haec apud eos cura studiumque praecipuum.

 

Superstitionibus et idolis minime dediti sunt.

Unum habent regem,

huic vero, supra quam credi possit, omnes obediunt.

Praemiorum ac poenarum distributio plane admirabilis,

atque, ut natura sunt perspicaces, animadverti nonnullis ipsorum

sacrosanctae fidei nostrae decreta vehementer probari.

 

In urbe Cantone fui ALIQUOTIES: aperte profitebantur,

si per regem regiosve ministros liceret,

se christiana sacra suscepturos libenter.

 

Atque, ut ego quidem existimo,

si quando Christi praeconibus aditus in ea loca patuerit,

plus apud Sinas brevi quam apud alias nationes

vel diuturno labore profecerint.

Primum ob gentis ipsius naturam atque indolem egregiam;

deinde quod secura toto Regno pax est atque tranquillitas.

 

Quin immo et in amore et in honore NOSTROS habere;

quidam etiam ad meliorem frugem reduci iam coeperant:

idemque aiebant, si quibus unquam advenis

in eius regionis interiora penetrare licuerit,

eos utique advenas e Societate nostra futuros.

 

Itaque licet perpetuus ille animarum inimicus

opponat omni conatu sese,

et re vera negotium hoc difficultate non vacet,

tamen ita desperandum non est ut nonnulli,

re nondum omnino temptata atque explorata, putarunt.

 


GENNAIO  28

                                                  Quando il P. RICCI

                                                  dovette fare il mercante a Macao

    

Ritorniamo ancora sul P.Ricci: anzi in una complessa pagina, indice a sua volta della complessità della situazione cinese, prima che l'intraprendente missionario raggiungesse Pechino: fu giocoforza fare anche altri mestieri, ad esempio "incaricato di affari dei mercanti cinesi" presso i Portoghesi. E sarà questo il modo migliore per provocare un "chiarimento a voce" con il suo Superiore Valignano, nella sua base logistica di Macau.

 

Il fatto accadeva forse 400 anni fa. Tra i guai che allora insidiavano la permanenza di quei pionieri gesuiti nella loro prima "stazione" di Sciaucin, dove si erano stabiliti appena entrati, e dove si andava ormai organizzando quel poco di vita cristiana che nelle lettere idilliache stavano commovendo l'Europa, c'era il ricambio triennale dei magistrati superiori; che non sempre erano in grado di contrastare i mobili umori della plebe. Questa, in modo non sempre civile, richiedeva a scadenza fissa la "cacciata dello straniero".

 

Questa volta però era di turno un nuovo Governatore, che si era messo in testa di innalzare una migliore pagoda proprio sul posto già prescelto dai gesuiti per la propria residenza, e l'ultimatum era regolarmente partito. Una consulta a distanza con la base logistica di Macau era più che difficile. Per fortuna, ecco che gli stessi mercanti cinesi vogliono servirsi del P.Ricci come mediatore, per un acquisto di stoffe dai Portoghesi (e la richiesta viene dalla corte !): dunque ben venga l'occasione!

 

Per i lettori che ora potessero domandarsi chi fosse mai questo TRIGAULT, oltre a quanto già detto nella pagina del 21 gennaio (del Breviter, dove ne ho parlato a lungo quando mi sono accorto che molte di queste "pagine ricciane" egli le aveva latinizzate proprio durante la traversata del Golfo Persico), aggiungo ora la puntuale scheda necrologica, redatta dal Bartoli. Le cose andavano bene per i gesuiti in Cina quell'anno 1628, quando inaspettatamente, due di loro soccombono: oriundi ambedue da Douai (allora Belgio fiammingo, oggi Francia): il primo è appunto il nostro Trigault. E il suo curriculum lo inserisco all'interno della Pagina odierna, che così diventera più ricca in calorie latine.

 


Nicolaus Trigaultius, nostri aevi Ulysses,

milliarium triginta millia in OBSEQUIUM FIDEI emensus,

instabat nihilo segnius  ad eam inferendam in Provinciam Sciansi;

scripturam et linguam Sinarum elegantiorem

immenso labore sibi fecerat expeditam,

cuius laboris pars fuit voluminum lectio centum et viginti

(totidem ‑inquit‑ Sinarum historia clauditur)

eorumque latina contractio,

quam in Europa edendam perduxerat...

Absolverat praeterea quod olim Riccius et alii coeperant...;

haec tanta atque extraordinaria ingenii contentio eum,

abalienatum mente, improviso extinxit,  annos natum  52,

ex quibus 34 Societati, Sinis 18 dederat...

 

Dalle Asiaticae Historiae, Bartoli e IANINO, lib.IV, p.548

La PAGINA di oggi è invece quella annunciata –e scritta- da questo TRIGAULT (l.c. 229)

 

In hac universa causa dici vix potest

quantum ab omnibus magistratibus

in causae nostrae favorem conspiratum sit.

Per eos dies quidam e Regia Pechinensi  ad Lien‑tsi‑Thau scripserant

uti ab Lusitanis negotiatoribus

purpureos aliquot pannos coëmerent et ad se transmitterent.

Magistratus, ne quam rei gerendae

et pro Rege bene merendi occasionem omitterent,

Patrem Riccium nominarunt  quem aptiorem Sinis mercatoribus

ad eam rem cum Lusitanis,

apud quos amicitia valebat et auctoritate,

conficiendam esse dictitabant.

 

Eum igitur Prorex ingenti navigio a multis remigibus vehi,

una cum quodam militum Praefecto

et aliis suis palatinis voluit. Amacaum ubi pervenit,

magna ab omnibus amoris significatione exceptus est,

consciis quantos cum reliquis sociis labores exantlasset.

 

Opportuna fuit excursio discutiendis multis

quae muto litterarum commercio non satis tuto agitantur.

Conclusum enim, contra id quod prius statutum fuerat,

uti procuraretur alius sedi figendae locus,

siquidem Sciaucina retineri minime potuisset.

P.Matthaeus Riccius, expeditis e sententia negotiis

ad quae fuerat a magistratibus amandatus,

quam celerrime intermissam stationem

-resumptis  velut ad novos labores viribus animisque-, repetiit.

 

Eum magistratus revertentem benigne acceperunt

recentique beneficio deliniti,  novo favore tuendum susceperunt.


GENNAIO   29

                                        Un paese libero... costretto a sparare

         contro chi altro non cerca

         se non la libertà !   MACAO 1971.

 

Non erano affatto liete notizie quelle che -estate 1971- arrivavano dal profumato Oriente. Facevano crescere giorno per giorno il triste numero di quanti, tentando la fuga a nuoto, rischiavano il tutto per tutto attraverso un' incerta nuotata, portatrice almeno di salvezza, per il Rio delle Perle, nella sognata MACAO.

 

Senonché anche la diplomazia cinese si dava da fare per trovare una soluzione drastica: concordare almeno coi Portoghesi la restituzione pacifica di quei poveri illusi di una libertà che non quadrava coi programmi di Mao! L'accavallarsi poi di tre drammatiche notizie su questa tragedia diede -a me! P.Vallejo- la spinta di mettermi in contatto epistolare con uno dei mie confratelli, impegnato proprio in questo servizio apostolico a favore dei profughi che senza sosta arrivavano a Macao. Volevo nella mia piccolezza di religioso ancorato nei lavori di retroguardia, redigere, anche in latino da concorso, una  lucubratiuncula, dalla quale mi sembra opportuno travasare, in tre brevi assaggi, quanto serva almeno per inquadrare il contenuto storico di quella insofferenza che... magari si va ripetendo in altre zone di questo nostro mondo sempre più contradittorio. Il primo mi serve per inquadrare un'intera tragedia.

 

Fu il mio un lavoro di fantasia, incominciando dal nome del protagonista: colui che per i giornalisti era un anonimo, ebbe nella mia composizione un nome (Taicianum effeci!); anzi, era di obbligo dargli  una familia, un'ideologia... Il resto lo indovinerete facilmente.

 

Haec mecum praeterita aestate (1971) cogitanti,

ecce coram sistitur nuntius  tam perdolenti tristitia insignis

ut, rei magnitudine perculsus atque oppressus,

diu equidem obmutescerem.

Cui statim alius et tertius nuntius adiungebantur,

eiusdem generis, sed crescentis doloris;

in quibus haud scierim

num magis fuerim rei ipsius moestitia perculsus

an potius intoleranda diurnariorum immanitate punctus,

qui verborum milies milia  ad res nullius momenti scriptitantes,

brevissimas tantum lineolas,

et has in infima pagina, nuntiis hisce dedissent.

 

Macai, 23 augusti 1971.

- Iuvenis quidam, e Sinis nando profugiens, mortuus est,

exhaustis plane viribus, vix ac litus macaënse appulerat.

 

Macai, 23 augusti 1971. - Iuvenes tres, sinenses profugi, cum Macaum incolumes

pervenissent, apprehensi illico ab ordinis publici custodibus sunt, et, iuxta

foedus cum magistratibus sinicis susceptum, eisdem postridie traditi.

 

Tertius vero nuntius, cum praecipuum sit TRIUM PAGINARUM

argumentum, erit veluti TOTIUS huiusce historiae TITULUS.

 


Hong Kong, 23 augusti 1971. - Cum iuvenes sex,

qui ex Sinis nuper Macaum profugerant, iam in eo essent ut,

secundum pactiones, magistratibus Sinicis traderentur,

unus eorum, exsiliens, fugae sese dare conatus est;

vigiles vero Macaënses

cum, explosis in aërem armis,  eum frustra deterrere temptassent,

coacti tandem sunt ipsummet glandibus plumbeis collineare.

Fugitivus ergo occissus est.

 

▀ ▀ ▀    Considera, lector amice (nisi iam tibi animus defecit)

       An unquam acriorem iustitiae ac libertatis irrisionem repereris !

 

Omitte, quaeso, primum illum profugum

adversus quem sola FATA miserrime saevisse videbuntur.

Inspice potius illos  quos mundus –quem ipsi LIBERUM reputabant--

invitos in servitutem et oppressionem a qua aufugerant restituit.

Obstupesce denique mecum in tristissimo fato tertii profugi,

qui LIBERTATEM

quam tantis laboribus periculisque attigisse tandem videbatur,

morte ipsa rependit ; morte inquam -pro pudor- ab iis potissimum illata,

per quos ipsa hominum libertas

"in mundo libero"  fuisset   indubitanter  tutanda !

 

Huius potissimum -ignoti ac miserrimi viri-  dolere vicem decrevi;

sed siquidem nihil uspiam atrocius

ADVERSUS LIBERTATEM HOMINIS patratum audivi,

eius fatum describere statui

tanquam symbolum atque archetypum earum omnium calamitatum

quas per terrarum orbem homines quotidie subeunt.

Homines -inquam- qui fere infiniti sunt,

quibus IUSTITIA et LIBERTAS vocabula nuda exstiterunt,

adoranda quidem, sed aegre factis atque cotidianae vitae iuribus gustata.

 

Quam multos huiusmodi hominum audimus

malle fortunarum, liberorum ac vitae ipsius iacturam facere

quam sese iure LIBERTATIS exuere !

 

Parum interest nati in tenui fortuna sint  an nobilem habuerint ortum;

HOMINES sunt, quorum dignitas ac libertas,

si humaniter imperium exercetur,  publice est omninoque tuenda.

 

Fingens ergo in hac latina lucubratiuncula anonymi profugi Sinensis historiam,

sustinere per eam atque amplificare decrevi VOCEM

eorum omnium qui in hodierno mundo

persecutionem pro iustitia ac libertate patiuntur.

 

    
GENNAIO  30

                                      Il passo falso di Macao

                                     era stato compiuto 6 anni prima !

 

Sarà sempre difficile, per chi inevitabilmente si trova sempre fuori dal contesto reale, misurare la portata delle pur urgenti misure che, nella marcia della storia, vanno sempre prese a caldo.

 

La situazione maturata per anni dalla decisa scelta della Cina di Mao di una loro personale interpretazione delle dottrine marxistiche, proporzionata ai colossali esponenti numerici della loro popolazione, è sufficiente per lasciare senza voce tutti coloro che vegetano al riparo di più toleranti ideologie. Già verso il 1959 si conteggiavano i profugi che per ogni via trovavano rifugio a Hong Kong, sopra i 200.000. A dormire in una panca dei giardini pubblici si dicevano più di 20.000. Come frenare un esodo che da solo diventava argomento condannatorio per i difensori della nuova rivoluzione culturale, non era impresa facile.

 

Nè la diplomazia orientale seppe trovare, come argomento, se non i costi più alti nella borsa dei valori storici: costringere Macao a restituire in silenzio quei poveracci che si ostinassero ancora a rischiare la fuga a nuoto per la foce del Fiume delle Perle (Margaritarum Flumen).

 

Ecco, in questa seconda PAGINA  -lasciate in disparte tutte le mie fantasiose trovate per fare, di quello che era appena stato un comunicato monosillabico da Agenzie di Stampa, un tema letterario da concorso (al Certamen Capitolinum),-  quale situazione era maturata nel frattempo a Macao.

 

 

Acciderat vero, sub finem anni 1966,

ut ABSENTE a Macao summo Gubernii Lusitani magistratu,

cives tumultuari coeperint.

 

Apparuerant primo in compitis probrosa in eum scripta,

mala carmina, infames satirae,

quibus traducebantur indignissime Lusitani.

 

Refixa statim fuerant scripta maledica a militibus:

quorum tamen duo, mandatum huiusmodi exsequentes,

male a furentibus mulcati evaserant.

 

Dein ad vim spectare res coeperat.

Ruit ecce in praetorium scelerata communistarum cohors,

et cum inter eos nuntius perfertur  Gubernatorem ab urbe abesse,

tum vero fremere plebs,

subdubitantibus nonnullis an haec vera dicerentur.

 


Cum tandem compertum fuit eum certo abesse,

tum saevire vocibus, in milites lapides iaci,

clamare furentes se LEGEM PROSCRIPTORIAM velle,

deliberatumque habere

ipsum Gubernatorem prius ferro perimere quam rem deserere.

 

Aegre interpretatum est, non sine periculo illius

qui Gubernatoris vicem interea gesserat,

ut hora tandem post solis occasum tertia,

tumultuantes a praetorio abscederent.

 

Regresus postridie Gubernator,

sensit statim fieri iam non posse

ut placitis furentium hominum diu obsisteretur

nisi mallet ipse totum Macai statum

in discrimen ultimum perducere.

 

Edocetur enim auditas esse ad multam noctem in triviis

frequentes minacesque voces,

ac nominatim ipsum Gubernatorem expeti,

in idque iam cives fere omnes confabulatos esse ut,

quod ab eius locumtenente pridie extorqueri non potuit,

ab ipso demum extorquendum hodie sit.

 

Re quidem vera,  paucas omnino horas fuit exspectandum.

Ecce denuo turbulenta ac vociferans multitudo

ante praetorium sistitur.

Gubernator autem, causatus nescio quas

ceterorum civium adversus communistarum placita querelas,

videbatur initio hac via rem posse differre...

 

Sed non plerosque, ad contumaciam obfirmatos,

Gubernatoris flexit alloquium.

 

Is ergo, vociferantibus magis ac magis hominibus,

non potuit aliter insanam turbam compescere

nisi pollicendo se,

quam primum cum Sinicis magistratibus conveniret,

pacta initurum  DE RESTITUENDIS PROFUGIS

QUI  AD MACAENSE TERRITORIUM  CLAM  EVASISSENT.

 

Post haec in omnes profugorum ordines saevitum acerrime.

Boni autem cives,

ob inhumanam crudelemque iuris gentium derogationem,

Gubernatoris non solum colloquium exinde,

sed occursum quoque vitare coeperunt !

 


GENNAIO  31

                                                             Altro che catarsi !

                                                 tristissimo "fattaccio" !

 

Vi risparmio deliberatamente le lungaggini narrative, di quegli altri episodi che le mie letture mi forzavano a creare... Era quanto meno interessante il momento di arrivo alla prima barchetta di pescatori. Non potevano mancare in quella mia sequenza narrativa le spontanee congratulazioni e auguri: ma, a quelle parole di obbligo, non poteva seguire se non un drammatico silenzio, ben sapendo i pescatori di Macau degli accordi ormai firmati dai loro magistrati con i rappresentanti della Cina Continentale. Era quindi palese per loro il destino tragico al quale questi irresponsabili fuggiaschi stavano venendo incontro. Che non erano a portata di mano nascondigli validi o viottoli chiusi, dove potessero scondersi. I pescatori infatti stavano leggendo in anticipo una catastrofe ormai praticamente scritta !

 

Serve al mio scopo una brevisima testimonianza : quel mio confratello, che a Macao era –ed è ancora- notissimo a tutti per la sua permanente assistenza a questi fuggiaschi, alla mia domanda, se fossero vere le notizie di Agenzie, mi rispondeva con questa rapida pennellata: "Questa stessa mattina, mentre mi sforzavo per consolare uno di questi nuotatori ai quali  era stata concessa una sosta in ospedale, egli si aggrappava al mio braccio per domandarmi: Mi restituiranno...?  Orbene, nella visita del pomeriggio, costui non era più al suo letto!"

 

La mia narrazione riprende a questo punto dall'ultimo e tristissimo atto, quando, chiuso l'episodio di colore umanistico, di pubblicizzare la concessione a quei uomini di una sosta per recuperare l'equilibrio, si rimette in motto in realtà il meccanismo imperdonabile della diplomatica consegna di quei tragici  "nuotatori" alle autorità continentali. (Ecco perchè il titolo del mio lavoro era in sintonia :  SUNT LACRIMAE RERUM !)

 

Ut indictum a magistratu fuerat, quarto post adventum die,

adest demum missus a Gubernatore Centurio,

cum globo militum.  Nuntiat paratam adesse raedam;

parent sese in patriam, ex qua aufugerant, inviti redire !

 

Cuius non deriguisset animus tam tristi nuntio,

et licet saepe iam descripto, tam inopinato?

Ergo non vacuae minae erant !

non feralis sententia benevolis verbis mollitur !

Ea est denique denuntiatio, is militum apparatus,

ut nihil per ludum, velut in theatro, agi credendum sit !

 

Subierat iam in interiorem carceris aream  automatarius currus,

in quem illico homines scandere iussi sunt.

At in benevolentiae et misericordiae publicae signum,

et quia parvum erat iter percurrendum,

permittebat Centurio... ne manus vincerentur ;

satis habere se  quod armati adessent milites.

 

Id vero initium nostro infelici homini fuit

insani atque ultimi libertatis desiderii  in actum perducendi .


Nam, cum indesinenter in animo secum versaret

num quod in desperata causa  desperatum extremumque remedium

posset reperiri, apparuit statim opportunissimam sibi fore

quamlibet vel momentaneam custodum incuriam.

 

Solita quippe erat Macai tenuiorum plebs,

cotidianorum horum itinerum et horam et causam bene noscens,

catervatim ad ostia huiusce carceris confluere

ut magistratibus execrationes et convicia,

profugis commiserationem exhiberet.

 

Aperto itaque carceris ostio, statim otiosi hi cives

in exeuntes se totos convertunt  iisque appropinquare nituntur.

 

Nec facile perrumpere hanc turbam licet, visendi studio irruentem,

adeo ut militibus identidem de raeda descendendum sit

ad tumultuantem turmam submovendam.

Si quis tum per quietem in nostrum infelicem virum esset attente intuitus,

eum pallore vultus ac trepidatione suspectum reperisset...

summam ac desperatam rem animo machinantem !

 

Et quidem ea opportunitas -fauste an infauste lector iudicet-  statim adfuit.

Dum enim milites arcendis tumultuantibus dant operam,

Taicianus noster ad usitatum miseris

ultimumque in rebus perditis perfugium sese prorripit:

Se superis fervide committit, contractisque repente viribus,

exsilit atque sese per medias hominum catervas

properanter subducit,  tutamen adversus plumbeas glandes

(quas in se certus est iri coniectum)

inter hominum multitudinem quaeritans.

 

Sed eheu!  plumbeae glandes velociores cruribus sunt !

Itaque, dum, defixis stupore ceteris, milites in aërem

semel atque iterum arma,  ut fugientem deterreant, explodunt,

Taicianus parumper aufugere obtinet.

Sed priusquam aedificiorum sub molem lateat, ecce milites

recte in fugientem  arma collineant... et procumbentem occidunt !

 

SUNT LACRIMAE RERUM !

In id spectaculum -etiam si quis iam longius recesserat-

accurrunt cives, diro armorum rumore exciti,

complorationeque lamentabili ac silenti,  morientem comitantur.

 

Non tunc convicia, non inconditi -ut alias- clamores auditi;

sed triste silentium aut gemitus  et in regimen communisticum dirae.

Adeo tristissimum huiusce profugi fatum

omnium voluntates ad misericordiam inclinaverat !