QUOTIDIE sed
LAUTIUS
Intra paucos hos dies exeuntis anni 2001 integrum
huiusce florilegii
366 paginarum textum novissima diligentia curatum
reperietis;
insuper a minusculis erroribus correptum
necnon caeruleo et placidiore colore donatum.
01 De Deo, caeli et
terrae Creatore Clemente
I
02 Anche il VIDA ha
un suo “Inno al Creatore” Vida
03
Capodanno a Nankino Trigault
04
Fuochi d'artificio (scappa anche il morto) Cordara
05
Ricordando la morte di Catilina, oggi con Sallustio
06
E oggi con altro, che a Catilina
niente perdona ! Cicerone
07 Cicerone si aggancia al "treno" di
un DIO CREATORE Cicerone
08
LATINUM provehat Roma semper! Lenthaparambil (indus)
09
Anche un poeta scende in piazza ! Vitrioli
10
Appuntamento ai Romani di Roma: dove? A
Mitilene ! Lucano
11
L' ITALIA in visione satellitare. Le Ligurie Bern. Sacco
12
Altro particolare scatto
fotografico: sul PO. Bern.
Sacco
13
E altro sulla Lomellina... fino al Naviglio Bern. Sacco
14
Vediamo ora l'intera PADANIA (+ Celsus) Bern.
Sacco
15
Quel Plinio Iunior da consigli per autodidatti ! Plinio
16
E si esibisce... con una sorgente intermittente. Plinio
17
Il fattaccio Clodio-Milone (altra sintesi) Asconius
19
Questa invece fu vera tempesta d.o.c: nel Capo ! Maffei
20
E durava a lungo... ( 5 delle nostre giornate ) Maffei
21
La vediamo ancora. (E durerà altri due giorni) Maffei
22
E dove vanno a finire i naufragi
? Maffei
23
A finire nel Mozambico! Maffei
24
Interludio musicale: di
S.Atanasio in concert ! S.Atanasio
25
Nella Bibbia possiamo incappare in quell'Eliodoro ! Maccabaei
26
Sarà questo l'anno di Macao ? Maffei
27
Eccolo, con il Xaverio in Cina 1548 Maffei
28
E anche con il P.Ricci (da
mercante). Bartoli
+ Trigault
29
Un "mio" cinese (?)
incappa nei guai a Macao F.S.Vallejo
30
E per lui non c'è salvezza F.S.Vallejo
31
Neanche dopo aver tentato la fuga a nuoto ! F.S.Vallejo
GENNAIO 1
De DEO, caeli et terrae
CREATORE
La PAGINA di apertura di
una nuova annata delle mie PAGINE LATINE COTIDIANE reclama da me un impegnativo
gesto programmatico: quello di essere esplicito nel puntare con questa mossa ad
una qualificata scala di valori. Dirigo perciò il mio telescopio verso quel
punto azimutale che riordina da solo tutta la nostra gratuita esistenza. I
CREDENTI (di qualsiasi religione) potranno
capire che non è affatto impossibile raggiungere il bersaglio: Duc ergo in
altum ! Siamo agli inizi di un nuovo SECOLO !
Un
primo testo, della LITURGIA HORARUM, mi si aggancia da solo ad una felice
proposta –fatta in chiaro latino, due anni fa- dall'Arcivescovo di Nagasaki
(Franciscus Xaverius K. Shimamoto), nel Sinodo dei Vescovi dell'Asia, 24 aprile
1998. Suggeriva egli alla Chiesa Romana il pensiero di istituire una esplicita festività liturgica, dedicata al
DIO CREATORE.
Altro
felice testo mi si agganciava spontaneamente con i testi liturgici a breve scadenza : ed era una
citazione di S.Clemente I, 3º successore di S.Pietro per gli anni 88-97; parole
di una sua LITTERA AD CORINTHIOS, di
tonalità più familiare di quella di San
Paolo ad eosdem.
Alla citazione dell'
Arcivescovo giapponese però va aggiunto un solo ritocco; che il nostro più
largo catechismo (non quello della prima catechesi) aggiunge al Dio Creatore
altre qualifiche insopprimibili :
Redentore e Santificatore, con implicazioni che non tocca ad una PAGINA LATINA focalizzare a dovere. Ciò nondimeno risulterà
piacevole l’evidente sintonia di questo
Papa della fine del primo secolo con le nostre piu’ aggiornate posizioni
teologiche ! Ecco ora, in buon ordine,
il prelato giapponese, e poi S.Clemente I.
Velim in fine
proponere institutionem novae
festivitatis liturgicae,
quae vocari posset
FESTUM DEI CREATORIS.
Ratio est quia hodie universae creaturae, nempe
TERRA, MARE, AQUA, AER, etc. valde contaminatae sunt,
explosione demografica nimis festinata.
Exinde illud exortum problema est,
quod OECOLOGICUM vulgo vocamus, quodque spem nostri futuri
conturbat.
Ad tuto conservandum mundum hunc universum
quem Deus
CREAVIT,
quemque HOMINI
TRADIDIT ut eum gubernaret,
multum iuvaturum puto "festum Dei Creatoris"
in quo UNIVERSUS huiusce terrae populus cum Ecclesia Christi,
mentem elevare ad
DEUM CREATOREM addiscat,
gratias Eidem
agat,
Eiusque
voluntatem intelligere et exequi
festinet.
Passiamo
ora la parola alla Lettera ad Corinthios,
non quella di
S.Paolo, bensì, quella posteriore, di S.Clemente
Totius mundi Parentem et
Creatorem diligenter intueamur
atque
illius magnificis et exsuperabilibus
DONIS PACIS et BENEFICIIS adhaereamus.
Cogitatione
contemplemur EUM
et
mentis oculis longanimem Eius voluntatem intueamur.
Videamus quantopere
clementem se praebeat erga
omnem creaturam suam.
Caeli, gubernatione eius
commoti, in pace EI subiciuntur;
dies etiam et nox, nullo
sibi invicem impedimento,
constitutum
ab EO cursum absolvunt.
Sol et Luna et Siderum
cori, secundum EIUS mandatum,
sine ullo errore in
concordia, constitutas dispositiones evolvunt.
Terra, gravida secundum
EIUS voluntatem,
suis
temporibus hominibus,
feris,
et omnibus quae super eam sunt animantibus,
alimentum
abundans profert, non haesitans,
neque
mutans quidquam eorum quae ab ILLO decreta sunt.
Abyssorum
investigabilia et profundi inenarrabiles
regiones
eisdem
legibus continentur.
Moles inmensi maris, per
ordinationem Eius in cumulos coagmentata,
circumposita sibi claustra
non transgreditur,
sed
prout ei praecepit, ita facit.
Dixit
enim: Hucusque venies et in te ipso conterentur fluctus tui.
Oceanus,
impermeabilis hominibus,
et
qui trans ipsum sunt mundi,
eisdem
DOMINI dispositionibus gubernantur.
Vernae,
aestivae, autumnales et hiemales tempestates
in
pace aliae aliis succedunt.
Ventorum
stationes peculiari suo tempore
munus
suum sine offendiculo obeunt.
Fontes
etiam perennes, ad usum et sanitatem facti,
ubera
sine defectu ad vitam hominum sustentandam praebent.
Et
animalia minima in pace et concordia coetus suos faciunt.
Haec omnia magnificus OPIFEX
ET OMNIUM DOMINUS
in pace et concordia fieri
iussit,
benefaciens
omnibus, superbundanter autem nobis,
qui ad miserationes eius
confugimus,
per Dominum Nostrum Iesum
Christum,
cui gloria et maiestas in
saecula saeculorum. Amen
GENNAIO 2
Ancora
sospeso verso "quel" punto azimutale
che, essentia
sua, appartiene a DIO CREATORE !
Anche
a questa festività sembra puntare, coi suoi lampeggianti esametri, il VIDA. Questo mio SECONDO CICLO del
BREVITER si avvia’ cosi’ a gareggiare col PRIMO in PAGINE molticolori. Entriamo
dunque senza ritardi nel Secondo Inno a Dio, di Marco Girolamo VIDA. La
sua preghiera dall’ Inno al CREATORE non poteva essere più esplicita.
Quod fieri nequit, ipse potes; potes omnia quando
nec vis ulla obstat. Agis
simul omnia, nec te
est opus ante animo, quod
agis, versare sagaci.
Quod vis, id
potes, idque simul molimine nullo
perficis
usque: tuum sane est opus, ipsa voluntas.
Quod
loqueris, facis idem: opus et vox editur una !
Ut dixisti, ut subito ad
verbum emersere creata
omnia, et EX NIHILO coepit
splendescere mundus !
Tu rerum, tu principium, tu
terminus idem.
Dopo questo anticipo, ritorno al vero inizio di
questa composizione, che io trovo in una edizione romana del 1824, Christiados libri sex, cum selectis hymnis
de rebus divinis. Ma il VIDA, nato a Cremona nel 1485, va ricollocato nel
suo tempo. Era stato Canonicus Regularis
Lateranensis; pur essendo stato per 33 anni Vescovo di Alba nel nord
dell’Italia, morirà’ a Frascati nel 1566.
Un aiutino per il quarto verso:
est non è del verbo sum, bensì del verbo edo, mangiare
E altro aiuto per i teologi,
principalmente ancora “in erba”: la definizione di Dio non si chiude nel
solo compito di Creatore
Hocce quid est? ubi
sum? quae mentem insueta
libido sollicitat ? Solito longe mihi pectora
maior
arripuit calor et labefactis
ossibus haesit,
insolitoque meas novus est
vapor ipse medullas.
Quo rapior? Quo vota
trahunt? quae tanta cupido
sevocat abductam mortali a corpore mentem,
ignotasque vias late jubet ire patentis
aetheris, et liquido mihi sedem figere caelo ?
Terra, vale; curaeque humiles, hominesque, valete.
Nulli audita cano. Veterum omnibus obvia vatum
carmina iamdudum et mortalia cuncta perosus,
tollor humo totusque levem
prope vertor in auram:
aereasque plagas superare et
linquere nubes
sub pedibus rapidoque viam coniungere Soli,
dulce mihi, summoque IN VERTICE sistere mundi.
Non iter occurrens nostrum tot motibus aër
studio detineat spectandi et quaeque legendi.
Nihil morer aut ventos aut
saevi fulminis alas
nubesque pluviasque nivesque
albasque pruinas,
eque coloratis caelestem
nubibus Arcum,
foederis antiqui monimentum
insigne per aevum.
Omnia iam vulgata! Meas neque clara morentur
astra vias, non sideribus
volventibus orbes
instabiles! Gelidae quis nescit cornua Lunae
aut quibus indicta est
radiantis regia Solis ?
Ipse licet Sol alta petat, totiesque profundi
impositus caeli dorso liquidum aethera tranet,
ille meis longe inferior tamen evolet alis.
Altius ipse viam ingredior. Quodcumque creatum
infra me iacet. Alituum gens, incola caeli;
ipsae etiam subsunt acies post
terga relictae.
Supra axes mundi, supra mirantur euntem
sidera, vestigantem ecquid
sit originis expers,
quodque, ut morte caret,
pariter quoque nesciat ortus;
quod semper fuerit, quod numquam coeperit esse,
Auctoremque sui se tantum noverit ipsum,
coetera quum penitus fuerint ipso omnia ab UNO.
Hoc molimur opus.
Voti haec summa ardua nostri.
Ignotum piceaque procul caligine septum
nubibus in mediis acie deprendere tento.
Quidquid id est, magnum certe et mirabile nosco
numen habere, licet lateat fugiatque videri.
Quidve sit ignorem
-cuncti tamen ESSE videmus-
clarius atque suo longe se lumine prodit.
Ac veluti obiectu nebulae quum delitet olim,
tum nemo potis est obductum cernere Solem;
non tamen ignorem qua caeli parte prematur
obsessum iubar, immenso quod lumina mundo,
sed etiam positum lucemque diemque ministrat.
Aetereique utcumque ignis
tralucet imago,
haud secus id nostros sub
sensus ire recusat,
nec se oculis plane mortalibus explicat umquam !
GENNAIO 3
Capodanno
Cinese a Nanchino, 1599
Prima prendiamo il tè,
poi
godiamoci i fuochi d’artificio !
Omnes Patrem
Matthaeum urgebant ut Nangkini subsisteret;
aedes coemendas offerebant,
et ipse per omnes vicos et magistratuum palatia
palam, nemine vel obloquente, vagabatur...
Eccolo oggi al centro di ogni sorta di
attenzioni e riguardosi ossequi. In questa pagina potremmo sorprenderlo tutto a
suo agio; lo accompagna il grande protettore Chiutaisò, un emerito magistrato
al cui nome tutte le porte si aprono: vengono a casa sua anche dei grossi
personaggi; uno è indubbiamente il mandarino sindaco, che il cronista latino
chiama PRAESES della città; un altro è il capo dei bonzi locali, per il quale
serve provvisoriamente -al latinista- il vocabolo aprossimativo di
ARCHIMANDRITA.
Ecco dunque, secondo il giusto ordine e nello
scorrevole latino del Trigault, prima la scenetta rapida del tè, e poi i fuochi
d'artificio del PLENILUNIO del 1599 a Nanchino: spesa, ci dice, equivalente a
quella di due anni di guerra !
Essendo questa la prima delle pagine che strapperò
qui al Trigault –e qui ben si vede che questa introduzione dovette essere
“rimandata” quando preparavo il BREVITER--, ritengo opportuno aggiungere, ad
notitiam, che fu questo confratello belga colui che portò a Roma l'opera che
il Ricci aveva scritto ‑in italiano‑ sulla base delle note prese al
ritmo della sua penetrazione in Cina. Ma il Trigault, fiutata l'enorme
risonanza, anche culturale, che quelle novità erano destinate ad avere in
Europa, si affrettò ad iniziare, durante il viaggio, la non difficile impresa
di "aggiornare e latinizzare" il racconto originale del Ricci (vide la luce, dopo pochissimi mesi, IN
LATINO!)
Le
nostre periodiche "crisi del Golfo" mi suggerirono nel Breviter altre
pagine, che possono completare l'informazione biografica sul Trigault.
TRIGAULT, De Christiana
Expeditione in Sinas, pp.51 e 18
(Augustae Vindelicorum 1615)
Vixdum domum redierant cum
ecce tibi Praeses ipse sequitur,
ad visitationis officium
utrique rependendum.
Eam porro visitationem
ritibus omnibus, omisso nullo,
et maximo quo incedere
solet apparatu, cohonestavit.
In aula enim cum
consedissent,
profanus coenobii
Archimandrita,
vir inter idolorum
sacrificulos summus,
ad solitam potionem
offerendam accedit,
et tribus aeque in genua
provolutis, vasculum offert.
(Eum honorem Praesidi
exhibere tenebatur,
velut supremo fanorum
moderatori).
Praeses deinde Patrem Ricci
invitavit,
uti biduum sese triduumve
in suum palatium reciperet;
cupere se ut Luna Plena,
quae illius anni prima erat,
ignes e pulvere tormentario
admirabili arte fabricatos
a suis noctu conspiceret;
ingeniosissimas
quoque lucernas
in
eam et proximas noctes concinnatas:
Plenilunium
quippe Primum
his
ad alacritatem publicam spectaculis celebrari solet,
nulla ne suspicione quidem
superstitionis.
Nec renuit Pater Matthaeus
nec urbane poterat.
Exceptus est igitur a
domesticis officiosissime,
eaque spectavit quae sine
stupore spectari non possunt.
Nankinenses
quippe in his artificiis regnum superant
et
orbem ut arbitror universum !...
(Et alibi)
Abundat
Sina etiam nitro, cuius usus minus frequens
in pulvere ad bella
tormentaria
(ignitis enim huiusmodi
machinis parcius et inertius utuntur)
quam
in ludis festisque publicis,
quae ingeniosissimis ad intuentium
admirationem ignibus
apud Sinas celebrantur.
Nihil enim est quod non his
ignibus artificiosissime mentiantur:
arbores, poma, proelia
igneosque in gyrum globos
felicissime imitantur,
sumptu non parvo.
Visi sunt nobis Nankini,
primo anni mense, qui apud
illos imprimis festus est,
tantum pulveris
insumpsisse,
quantus biennii proelio,
eoque continuo, suffecisset.
GENNAIO 4
I fuochi d'artificio :
l'altro
risvolto, le vittime !
Qui ti voglio, caro lettore; sfidare a
svolgere, quasi in una gara a premi, un acrobatico argomento. Un vero
"exploit" che, senza esitazioni di sorta, sembra aver accettato
sportivamente quel campione del virtuosismo latino che fu il gesuita Giulio
Cesare Cordara.
A lui era capitato l'incarico di
scrivere la storia della Compagnia di Gesù, e le infinite novità che gli
venivano incontro... erano di tutti i colori. Eccolo, nella pagina odierna,
alle prese con un incidente che a livello storico poteva perfino chiudersi in
due righe: ma, vai proprio a chiedere una tale rinuncia a chi si diverte e sa
di poter far divertire gli altri con questo genere di sfide !!
Se quindi volete ricavare un qualche
vantaggio da questo esercizio, provateci anche voi. Prima di leggere la pagina
del Cordara, provateci a scarabocchiare almeno le prime righe: vi aiuto io con
la sintesi dell'argomento: a voi la libertà di sovrapporre i colori:
Un buon giovane cristiano del Siam, di
nome Gaspare, era fabbricante di esplosivi (niente di male: lo sono anche quei bravi
napoletani che ogni anno subiscono questo fatum,
di riempire contro voglia le pagine dei nostri giornali : anzi, le ritroviamo
puntualmente anche oggi 26 dicembre 2001, mentre stiamo ritoccando queste
PAGINE); anche per questo pirotecnico cinese la grande occasione annuale
ritornava con la data del grand gala dei Fuochi d'artificio: egli si affretterà
ad innalzare sul Ponte Maggiore il suo palco o pedana che serve alla bisogna,
ma troverà in essa anche una morte atroce, dilaniato proprio dal “gran botto”.
A stento sopravvivrà quei pochi minuti... che –essendo cristiano- bastano per
amministrargli i Sacramenti.
Provate a raccontare soltanto questo
sunto nel vostro latino. Se poi le vostre pochissime righe non diventano
sorgente di godimento, buttatele al cestino; avrete almeno conquistato la
capacità di giudicare e godere con questo scorrevole exploit del Cordara.
IULIUS CAESAR CORDARA, Historia S.J.
Pars Sexta II (1859), p.243)
Peracerba fuit mors optimi
cuiusdam adolescentis.
Nomen illi Gaspar Dias,
patria Siamum, indoles
ingenua,
par
indoli congruensque virtus.
Educatus
Macai, nomen a Lusitanis,
a
Patribus institutionem et vitae christianae praecepta sumpserat,
ex eaque disciplina tantam
hauserat morum honestatem,
ut
ab ipsis ethnicis tanquam probitatis exemplum digito monstraretur.
Dies festus agebatur nescio
qua causa Checii,
perque varia ludorum ac
pomparum genera is dies traducebatur.
Praeter alia impositum
fuerat fluvio qui mediam urbem secat
pegma
quoddam et theatrum, in quo machina
ignes
artefactos et in sexcentas figuras ire dociles,
nunc
circinabat in gyros,
nunc
sublimes iaculabatur,
nunc
grandinis in morem
cum
iucundo tonitru displodebat.
Praeerat
machinae Gaspar et ludicrum spectaculum gubernabat;
civitas universa cum
Principe spectabat et applaudebat.
Accidit vero
(qui non raro est huiusmodi
spectaculorum exitus!)
ut insiliret
scintilla in dolium nitrato refertum pulvere;
quo flammam concipiente
turbo statim igneus
pegma,
machinam, viros eodem exitio involvit.
Diazius,
in ripam eiectus et obtritus,
tamdiu superfuit dum ei
sacramenta novissima ministrarentur.
GENNAIO 5
In CATILINAE
MEMORIAM (1)
L'anniversario della morte di Catilina (5 gennaio) fu
una delle prime date che mi vennero in mente al momento di programmare il mio
BREVITER SED QUOTIDIE, se mai potesse costruirsi quella mia Antologia al ritmo
delle così dette "efemeridi". Voglio quindi restarvi fedele, e avrete
così le due puntate "Catilinarie" che nel BREVITER non poterono
accompagnare il resoconto della sua morte da impenitente
"brigatista". A nessuno sfugga però che, in realtà, per studiare il
latino, non bastano queste brevissime pillole giornaliere. Ci vuole ben'altro!
Ai miei tempi l'immersione nel "fattaccio Catilina" presupponeva la
lettura integra, non solo delle 4 "Catilinarie" di Cicerone e della
correlativa monografia di Sallustio; era ancora doveroso frugare almeno, a
caccia di altri segreti, nella richissima corrispondenza di Cicerone...
Per questa sede però, che è soltanto destinata a
stuzzicare il palato, basteranno dei brevi accenni: ai quali ho voluto dare la
finzione di due interviste: la prima a Sallustio, la seconda a Cicerone.
Professore Sallustio; entro tre giorni ricorrerà
l'anniversario della morte di Catilina in quel di Pistoia, (in agro
Pistoriensi). Fu quel giorno la fine di un "autunno caldo" che
ricorderanno i secoli, soprattutto per i discorsi infuocati di Cicerone. Sappiamo che anche Lei ha dedicato una
apposita monografia a quel losco personaggio e alla sua congiura: per quali
ragioni ha scelto di trattare proprio questo scorcio della Storia di Roma ?
Id facinus
imprimis ego memorabile existimo
sceleris atque periculi
novitate.
Ci potrebbe abbozzare il retroscena psicologico di
quella scelta sbagliata ?
Lucius Catilina, nobili
genere natus,
fuit magna vi et animi et
corporis
sed ingenio malo pravoque.
Huic ab adulescentia bella
intestina,
caedes, rapinae, discordia
civilis grata fuere,
ibique iuventutem suam
exercuit.
Ma
questo Catilina, aveva le doti fisiche, psichiche ?
Corpus patiens inediae,
algoris, vigiliae,
supra quam cuique credibile
est !
Animus
audax, subdolus, varius,
cuius
rei lubet simulator ac dissimulator,
alieni appetens, sui
profusus, ardens in cupiditatibus.
Satis eloquentiae,
sapientiae parum.
Vastus animus inmoderata,
incredibilia,
nimis alta semper cupiebat.
Quale era, a suo
parere, l'obiettivo preciso di Catilina?
Perchè mai potè
ritenere che era giunta la sua ora? su quali speranze contava ?
Hunc, post dominationem
Lucii Sullae,
lubido maxima invaserat
reipublicae capiundae;
neque id, quibus modis
assequeretur,
dum sibi regnum pararet,
quidquam pensi habebat.
Agitabatur magis magisque
in dies animus ferox
inopia rei familiaris et
conscientia scelerum,
quae utraque his artibus
auxerat quas supra memoravi.
Incitabant praeterea corrupti
civitatis mores,
quos pessuma ac divorsa
inter se mala,
luxuria atque avaritia,
vexabant...
IN CATILINAE MEMORIAM
(2)
Seguendo
lo stesso schema giornalistico:
Intervistiamo ora via INTERNET niente
meno CICERONE !
Onorevole Cicerone, contro Catilina Lei ha scagliato
i fulmini della sua inesauribile e perfetta eloquenza in quattro celeberrimi
discorsi che si leggeranno a scuola per secoli. Ha pure schierato contro di lui
tutti i poteri dello Stato, poiché era proprio Lei il Console responsabile in
quell'ora storica.
Dovendo domani ricordare l'anniversario di quella pur
coraggiosa e coerente "morte da rivoluzionario" nello scontro con le
forze dell'ordine, vogliamo pensare che Lei non ritenga fosse lui solo a gestire
la sua rivoluzione ! Non si stavano per
caso organizzando vere e proprie "brigate", veri covi, con tanto di
arsenali, di dispositivi logistici, ecc. ?
Potrebbe
Lei, in poche parole, fornirci un quadro generale esatto di quella drammatica
situazione ?
Potrei, indubbiamente, ma
non me lo chieda proprio "in poche parole". Sa bene che non è quello
il mio stile! Se tuttavia vuole qualcosa
in breve, prenda questo brano della SECONDA CATILINARIA, e a chi le chieda
ancora di più, rimandi al lungo elenco che è la preparazione di questa pagina,
dove mi sono sforzato per classificare nientemeno cinque o più sottospecie di
"brigatisti". Io li definivo come Catilinarum seminarium, semenzaio cioè di altrettanti Catilina! Giudichi Lei !
CICERONE, Adv.Catilinam II, 24.
O bellum magnopere
pertimescendum
cum
hanc sit habiturus Catilina cohortem praetoriam !
Instruite
nunc, Quirites,
contra
has tam praeclaras Catilinae copias
vestra praesidia vestrosque
exercitus !
Et primum gladiatori illi,
confecto et saucio,
consules imperatoresque
vestros opponite;
deinde, contra illam
naufragorum eiectam et debilitatam manum,
florem
totius Italiae ac robur educite.
Iamvero urbes coloniarum ac
municipiorum
respondebunt Catilinae
tumulis silvestribus.
Neque ego ceteras copias
ornamenta, praesidia vestra,
cum illius latronis inopia
atque egestate
conferre debeo.
Sed,
si omissis his rebus quibus nos suppeditamur,
eget ille,
senatu, equitibus romanis,
urbe, aerario, vectigalibus,
cuncta
Italia, provinciis omnibus, exteris nationibus;
si,
his rebus omissis,
causas ipsas quae inter se
confligunt contendere velimus,
ex eo ipso quam valde illi
iaceant intellegere possumus.
Ex hac enim parte pudor
pugnat, illinc petulantia;
hinc
pudicitia, illinc lascivia;
hinc
fides, illinc audacia;
hinc
pietas, illinc scelus;
hinc
constantia, illinc furor;
hinc
honestas, illinc turpitudo;
hinc
continentia, illinc libido;
hinc
denique aequitas, temperantia, fortitudo, prudentia,
VIRTUTES
OMNES, certant cum iniquitate, luxuria, ignavia, temeritate,
CUM VITIIS OMNIBUS !
Postremo copia cum
egestate,
bona ratio cum
perdita, mens sana cum amentia.
Bona denique spes cum
omnium rerum desperatione confligit.
In eiusmodi certamine ac
proelio, nonne,
si hominum studia
deficiant, dii ipsi immortales cogant
ab his praeclarissimis
VIRTUTIBUS tot et tanta VITIA superari ?
GENNAIO 7
Cicerone si aggancia –anche-- a quel
treno
che
porta ad un DIO CREATORE. Ma il
biglietto lo paga ARISTOTELE !
con
una sua parabola.
Niente di meno. Tutto ciò lo troveremo nel De Natura Deorum,
lib.II, cap.37-38. E la facondia di Cicerone mi consiglia di risparmiare
spazio. Vi do soltanto questo brevissimo aiutino. A metà del testo ciceroniano
si inserisce la parabola di Aristotele. Immaginiamo un uomo vissuto in un mondo
sotterraneo. Quale il suo stupore se, portato al mondo esterno, si affacciasse inaspettatamente all’infinità
di meraviglie che noi vediamo indifferenti tutti i giorni ?
Hic ego non
mirer esse quemquam qui sibi persuadeat
corpora quaedam –solida atque individua- vi et gravitate ferri,
mundumque effici ornatissimum et pulcherrimum
ex eorum corporum concursione fortuita ?
Hoc qui existimat fieri potuisse, non intellego cur non idem
putet.
Si innumerabiles unius et viginti formae litterarum
-vel aureae vel
qualeslibet- aliquo coniciantur,
posse ex his in terram
excussis
ANNALES ENNII, ut deinceps legi possint, effici !!!
Quod nescio an ne in uno
quidem versu possit valere fortuna !
Isti autem quemadmodum
asseverant, ex corpusculis, non colore,
non qualitate aliqua quam poióteta graeci vocant, non sensu praeditis,
sed concurrentibus temere
atque casu, mundum esse perfectum ?
vel innumerabiles potius in
omni puncto temporis
alios nasci, alios interire ?
Quodsi mundum efficere
potest concursus atomorum,
cur porticum, cur templum,
cur domum, cur urbem non potest ?
Quae sunt minus onerosa et
multo quidem faciliora !
Certe ita temere de mundo effutiunt,
ut mihi quidem numquam hunc
admirabilem caeli ornatum
(qui
locus est proximus) suspexisse videantur !
Praeclare ergo Aristoteles:
“ Si essent –inquit- qui
sub terra semper habitavissent
bonis
et illustribus domiciliis, quae essent ornata signis atque picturis
instructaque
rebus his omnibus quibus abundant
ii qui beati putantur,
nec
tamen exissent umquam supra terram,
accepissent
autem fama et auditione
ESSE QUODDAM
NUMEN et VIM
DEORUM,
deinde, aliquo
tempore, patefactis terrae faucibus,
exire atque evadere
potuissent in haec loca quae nos
incolimus:
cum repente terram et maria
caelumque vidissent,
nubium magnitudinem,
ventorumque vim cognovissent,
aspexissentque solem eiusque
cum magnitudinem pulchritudinemque,
tum etiam efficientiam
cognovissent,
quod is diem efficeret,
toto caelo luce diffusa ;
cum autem terras nox
opacasset,
tum caelum totum cernerent
astris distinctum et ornatum,
lunaeque luminum
varietatem tum crescentis tum
senescentis
eorumque omnium ortus et
occasus
atque in omni aeternitate
ratos immutabilesque cursus;
quae cum viderent, profecto
et ESSE DEOS
et haec tanta opera DEORUM ESSE
arbitrarentur".
XXXVIII
- Atque haec quidem ille.
Nos
autem tenebras cogitemus tantas,
quantae quondam eruptione
Aetneorum ignium
finitimas regiones
obscuravisse dicuntur,
ut per biduum nemo hominem
homo agnosceret:
cum autem tertio die sol
illuxisset, tum et revixisse sibi
viderentur.
Quodsi hoc idem ex aeternis
tenebris contingeret,
ut subito lucem
aspiceremus, quaenam species caeli videretur ?
Sed, adsiduitate cotidiana
et consuetudine oculorum,
assuescunt
animi neque admirantur
neque
requirunt rationes earum rerum quas semper vident,
proinde quasi novitas nos
magis quam magnitudo rerum
debeat
ad exquirendas causas excitare.
Quis
enim hunc hominem dixerit,
qui
cum tam certos caeli motus, tam ratos
astrorum ordines
tamque
inter se omnia conexa et apta viderit,
neget
in his ullam inesse rationem,
eaque casu fieri dicat,
quae quanto consilio gerantur,
nullo consilio assequi
possumus ?
An cum machinatione quadam
moveri aliquid videmus,
ut
sphaeras, ut horas, ut alia permulta,
non dubitamus quin illa
opera sint rationis;
cum autem impetum
caeli
cum admirabili celeritate moveri
vertique videamus
constantissime conficientem
vicissitudines anniversarias ,
cum summa salute et
conservatione rerum omnium,
an dubitamus quin ea non
solum ratione fiant,
sed etiam excellente
DIVINAque ratione ?
Licet enim iam, remota
subtilitate disputandi,
oculis quodam modo
contemplari pulchritudinem rerum earum,
quas divina providentia
dicimus constitutas".
GENNAIO 8
LINGUAM LATINAM ROMA
PROVEHAT SEMPER
E questo buon consiglio... proviene dall'India
!
E sembrerà di obbligo lo stupore che con questa
PAGINA mi accingo a prepararvi. Ma ero stato io il primo a stupire, quando due
anni fa -nel 1999- mi trovavo tra le mani (con l'incarico di inoltrarlo alla
Vaticana LATINITAS, che il Latino difende e propaga per il vasto mondo), un
libriccino latino stampato a Calicut -oggi Kozhikode,- nella parte più
meridionale dell'India, da un gesuita indiano, Paulus LENTHAPARAMBIL S.J. -natus anno 1910, obiit 18.6.2000-, che
Vi sorprenderà coi soli titoletti dei suoi scritti latini. (Vi segnalo col
neretto i due componimenti che state per trovare qui).
- Cantica Cycni (safici)
- Mahatma Ghandi
"
-
Erubescit aqua ( = le Nozze di Cana! che troverete in
PAGINA)
- Arbiter Pacis (sonanti esametri)
-
Roma, Latinam linguam provehe
semper ! (servirà
questo invito ad introdurre il tema).
- O tempora, o mores (prosa)
- Epistolare commercium (unum cum Card.Bacci)
- Arnos Padiri (7 pp.biograph.sul J.E.Hanxleden SJ.1661-1732).
Cara Deo tellus
sanctissima, KERALA nostra,
te MATREM MUNDI
REGINAM, ROMA, salutat.
Urbis et orbis honesta fuit
tibi magna potestas;
lauta domi convivia circum
pocula grata,
Caesaris ampla
palatia necnon amphitheatra;
en patrimonia sic tibi splendida pulchra relicta !
Regnat ibi felix nunc claviger assecla Petri,
curia clara
fidelis, centrum christicolarum;
illic et
templum, monumentum insigne Simonis
Petri, miranda moles, quod surgit ad auras !
Convenit hic ecclesia
sancta, piissima mater.
Hic cathedrae vox non
errans sed vera docentis.
Sis benedicta
per orbem, tu, felicissima ROMA,
LINGUAM cauta magistra LATINAM
provehe semper !
E R U B E S C I T A
Q U A (Carmen SAPHICUM...ex India!)
Nuptias Canae celebrant
ovantes:
deficit vinum: dedecus
pudendum !
Hoc videns, prompte venit
alma Mater, / Indicat orto.
"Quid mihi, quaeso,
tibi quoque mater?”
Scilicet nondum mea venit
hora
mira patrandi, pia cara
mater! /
Desine cura.
Attamen mater, nihilo repulsa,
advocans
servos iubet exsequendum
quidquid
his mandet pius ac benignus
/ filius iste.
Sex
erant undis vacuae lagoenae:
has adimplendas
iubet hos Magister.
Iussa fecerunt, remanentque
servi / ante lagoenas.
Contuens vultum Domini potentis
lympha se velans nimio
pudore
ERUBESCIT mox rubicunda, castae / virginis instar.
"Haurietis nunc, cito
ferte cunctis,
architriclinio nova vina
primum:
tentet
hic prorsus genuina: deinde / fundite totis.
Rite
gustato meliore vino
architriclinus
stupefactus inquit:
"Optimum
vinum, melius Falerno, / sponsule dulcis !
Hoc
quidem mirum: vetus exstat
usus;
optimum
vinum prius omnis offert.
Cumque convivae madidi sat
essent / vilia demum.
Tu quidem contra, meliora
vina
ultimo fundis rubicunda
munda;
quare
sic factum paradisus unus / perspicit apte".
Hoc erat
signum merito relatum
omnium
primum Dominus quod egit
antequam
venit sua dulcis hora / matre rogante.
Filius
Iesus minime negabit
quidquid, o Mater, genitum
rogabis
pro tuis natis, famulis per
orbem, / Virgo Maria!
GENNAIO 9
L'ASINO pontaniano = LATINUS
SERMO,
Primo Valore Culturale d'ITALIA.
Difendo questa tesi da non pochi anni apud maiores; BENI CULTURALI sono qui, in Italia,
-almeno per quelli che dirigono un Ministero istituito con precisa
definizione- soltanto "cose"
che si toccano con mano: dipinti cioè, ruderi, manoscritti, opere d'arte.
(Congratulazioni in ogni caso, poichè l'Italia è capofila in qualsiasi Borsa
Culturale). Ma non si annoverano nè conteggiano le opere dello spirito! Quando poi sono incappato in un difensore
della lingua latina nel quale ricompare esplicita la mia asserzione, mi sento
in obbligo di concedergli senza esitazioni questa PAGINA (Altra arriverà in
settembre; e sarà -dal Vitrioli- l'elegia ai morti del Vesuvio, valida anche
per i locali terremoti!)
Questo
Diego VITRIOLI (1819-1898), lo trovo in pagine mutile DE PUERORUM INSTITUTIONE,
(Due giocosi dialoghi: ma io ritrovo la sola metà del primo). E` prologato a
Reggio Calabria 1892, da un polemista ancor più innamorato di lui dal LATINO
-salvato da chi sa quale naufragio."Vitrioli -egli dice- è uno dei più
forti propugnatori dei buoni studi che vanti l'Italia, e che tiene vivo, illeso
e trionfante l'idioma latino, che è IL PIU ALTO MONUMENTO DELLA
SUPERIORITA' ITALIANA SU TUTTE QUANTE LE NAZIONI.
Ciò mi autorizza a stralciare da
questo mutilato "dialogo" un brevissimo brano, a modo di
"campione di assaggio": una
prosa che in nulla si dimostra inferiore agli smaglianti esametri delle sue ben
più famose Elegiae Pompeianae.
Sarà anche gradita, a modo di introduzione, una parte, in cui inquadra
geograficamente lo scenario partenopeo (= napoletano). Quell' asellus festivissimus, che poi è il protagonista del
dialogo, racconta di essere stato richiamato a riaffacciarsi a questo nostro
mondo scadente col consenso di Hecate, dietro suggerimento del Pontanus.
Poi dovrà scomparire, sprofondando, -e ciò è ben
leggibile nei particolari, tutti "flegrei"-, nella così detta
"grotta dell'Inferno" a Cuma.
Hinc iterum belle me demisi
ad Elysios,
qua hiat scrupea illa
specus infinitae altitudinis
haud
longule a Cumis, unde revortor.
Diespiter, iuro! suaves mihi voluptates comparavi.
Vidi (atque animo repetens,
gaudiis exsilio)
vidi
flexuosum Cratera, Sebethumque fluviolum
et
colles circum atque italas Athenas, nempe Parthenopem
excellentibus
viris longe florentem,
qui
tam magna atque praeclara
in
litteras scientiasque contulerant.
-
Quid inde affers de LINGUA LATINA ? Satin'salvae res ?
- Gerrae...
- Ne reice: quid
mussitas? eloquere tandem.
- AEGRE ANIMAM TRAHIT !
- Ne dî sirint.
- CONCLAMATUM EST !
- St.st. Bona verba, quaeso: inominosa despuas.
-
Quid opus est verbis, Politiane?
Itali, si vel unam voculam
latine protuleris,
in
furias ruent ter et quater;
quin, et ostracismo
LATINITATEM multarunt.
- Proh facinus
delirum! Nonne haec lingua est quae,
continentibus Romanorum
victoriis
late longeque per orbem
terrarum evagata est,
quaeque ipso verborum
splendore consulare imperium ostentat,
fasces, secures, fatumque
immobile Capitolii ?
- Imbrem in cribro geris:
haud hoc Italis, Gravina, e
cerebro expellas.
Actum
est ! Scilicet haec lingua est
quae
ab Hetruscae dialecti primitiis
ad
hanc diem poetas, historicos, oratores italos
opimis
spoliis locupletavit; ut qui nostros legat
is
priscos illos Romuli nepotes audire videatur.
- Laborem inanem capis:
hanc veluti Manducum fugitant Itali,
quibus
nihil est antiquius quam ut in Italia
ne unus quidem Ciceronis
opera,
Aeneida, Metamorphoseon cantus, Tacitum Pliniumve
delibet.
Si per eos stetisset,
arrepto titione,
romanis
omnibus voluminibus (eum) admoverent,
ambustorumque cineres
Boreae permitterent.
- Scilicet nonnisi
Romanorum linguae concessum est,
ut per varios lugendosque
casus,
vivat
adhuc post occasum Romanae Magnitudinis,
ab
eruditis viris in libris, a sacerdotibus in templis
ante aras Superûm
Immortalium, more maiorum conservata.
Quamobrem APUD GENTES OMNES
NON PENITUS
BARBARICO RITU VITAM AGENTES,
latina vestigia
deprehendes,
ut hac una lingua, donec
romanae loquentur literae,
vel remotissimis regionibus
imperabit Italia...
GENNAIO 10
Patetica
sosta a Mitilene
La storia
invita i ROMANI a visitare Lesbo.
Se oggi voglio segnalare a sorpresa
come luogo turistico per i Romani (e ciò vuol dire, per ogni amatore del
Latino) l'isola di Lesbo, non lo faccio per capriccio personale, ma per
rispondere ad una esplicita e pressante preghiera degli abitanti di
quell'isola, non di quelli odierni, intendiamoci, bensi` di quelli di ormai più
di 2000 anni fa! Questi infatti, almeno
secondo la versione di Lucano, avrebbero corporativamente pregato Pompeo il
Grande, con queste precise parole:
Oramus... fac, Magne, locum quem cuncta revisant
saecula, quem veniens hospes Romanus adoret. Pharsalia, VIII,114 s
Le circostanze. (Non pensate alle
"orgogliose" LESBICHE dei tempi nostrani!) Pompeo, al momento della rottura armata
contro Cesare, aveva avuto la precauzione di mettere in salvo la moglie
Cornelia, inviandola a soggiornare a Lesbo, in attesa del verdetto della
guerra. Sconfitto poi a Farsalo, e riuscito a scappare ramingo per i mari
greci, si affretta ovviamente a rintracciare la moglie. Propizio momento per
quel poeta barocco che è Lucano, per costruire a questo punto un incontro,
permeato di quella patetica mestizia che ora toccherà a voi assaporare.
Incominciamo dal momento nel quale il responsabile
della sopravvissuta imbarcazione spinge lo sparuto manipolo dei fuggiaschi ad entrare
in una barchetta (exiguam alnum) che punterà la prua sul litorale di
Lesbo, dove è il nascondiglio della moglie di Pompeo:
Exiguam vector pavidus
correpsit in alnum.
Conscia curarum secreta in
litora Lesbi
flectere vela iubet, qua
tunc tellure latebas
moestior in mediis quam si,
Cornelia, campis
Emathiae stares ! LUCANO,
Pharsalia, VIII, 43-85
Tristes praesagia curas
Exagitant : trepida quatitur formidine somnus.
Thessaliam
nox omnis habet: tenebris remotis
rupis
in abruptae scopulos, extremaque curris
litora prospiciens
fluctus. Nutantia longe
semper prima videns
venientis vela carinae,
quaerere nequidquam de fato
coniugis audes.
En ratis ad vestros quae
tendit carbasa portus !
Quid ferat ignoras: et nunc
tibi summa pavoris,
nuntius armorum tristis,
rumorque sinister:
VICTUS
adest coniux ! Quid perdis tempora
luctus ?
Quum
possis iam flere, times. Tum puppe propinqua
prosiluit, crimenque deum
crudele notavit:
deformem pallore ducem,
vultusque prementem
canitie, atque atro
squalentes pulvere vestes.
Obvia nox miserae coelum
lucemque tenebris
abstulit,
atque animam clausit dolor: omnia nervis
membra relicta labant:
riguerunt corda, diuque
spe mortis decepta iacet.
Iam fune ligato
litoribus, lustrat vacuas
Pompeius arenas !
Quem postquam famulae
propius videre fideles,
non ultra gemitus tacitos
incessere fatum
permisere sibi, frustraque
attollere terra
semianimem conantur heram:
quam pectore Magnus
ambit,
et adstrictos refovet complexibus artos.
Coeperat in summum revocato
sanguine corpus
Pompeii sentire manus,
moestamque mariti
posse pati faciem: prohibet
succumbere fatis
Magnus, et inmodicos
castigat voce dolores:
" Nobile cur robur
Fortunae vulnere primo,
femina, tantorum titulis
insignis avorum
frangis? Habes aditum mansurae in saecula famae,
laudis in hoc sexu, non
legum iura, neque arma,
unica materia est coniux
miser. Erige mentem
et tua cum fatis pietas
decertet, et ipsum,
quod sum victus, ama: nunc
sum tibi gloria maior,
a me quod fasces et quod
pia turba senatus,
tantaque discessit regum
manus: incipe Magnum
sola sequi. Deformis, adhuc
vivente marito,
summus et augeri vetitus
dolor: ultima debet
esse fides, lugere virum.
Tu nulla tulisti
bello damna meo".
Vivit post
proelia Magnus,
sed Fortuna perit: quod
defles, illud amasti...
GENNAIO 11
L'arco
alpino,
in
ottica metereologica
Non voglio personalmente inventarmi un titolo di
critico dinanzi alle originali trovate di questo autore, per me sconosciuto, e
che tuttavia, con la sua verve mi ha indotto a selezionare non poche delle
Pagine a sorpresa del Thesaurus.
Lo giudicherete con più competenza voi, italiani. Io invento il neologismo di ottica
metereologica, perché è lì, nella metereologia, dove egli, dall'alto, trova
il modo di scoprire le mille diversità dei
vostri panorami.
Mirabili lenitate
occidentalis ventus,
in Gallia nimbosus, Alpes
traiciens, purificatur,
puraque qualitate
Circumpadanos perflans, in Venetos fertur,
repellens nubes ab
subsolano ventu contra effusas,
pluviasque compescens.
Quae interdum, Aquilone et
Occidentali vento quiescentibus,
adeo
infestare Patavinorum regiones solent
ut
pluviae frequentiam pertaesus aliquis,
rem
in proverbium verterit: Pluitne adhuc
Paduae ?
Retinacula itaque interdum
nubium sunt Alpium cacumina,
solis ibicibus pervia: nam
super montium dorso,
quo ab Italia in Sabaudiam
vel Allobroges iter facimus,
insident procul a nostro
itinere, ad ahenei tormenti iactum,
immanes
ac inaccessibiles rupes;
ad
quarum summitatem nunquam ascendere quadrupedes,
minusque
homines, ut ab accolis accepi,
nivibusque aestate saepe
contectae invisuntur.
Nubila autem occidentalia
et orientalia,
aestate ipsa citra aut
ultra montis iuga
ubi semita frequentatur,
plerumque firmantur.
Vidique ego ipse, iulio mense
Alpes transcendens,
flante occidentali vento,
nubes mihi a tergo in Gallia remanere,
atque haerere Alpibus:
postremo in planitiem evadens,
quae perexiguo intervallo
monti insidet
ac Italiam viatori
patefacit, caeli serenitatem reperi,
quae universae Italiae
communis erat.
Agnoscere ergo ex his
naturae occulta licet, quod eodem anno
penuria in Gallia et
ubertas frugum in Italia fieri potest:
et e contrario, iuxta
imbrium copiam vel inopiam,
aut in Italia aut in Gallia
ex Dei nutu contingentem.
Interdum etiam in utraque
provincia eodem tempore
pluviae fiunt, Austro
efflante.
Haec de situ diximus,
et quemadmodum situ inter
se Liguriae partes differunt,
ita etiam aëris temperie
diversae sunt.
MARITIMA est calidior et propterea, ubi sese valles expandunt,
adsunt oleta sive oliveta,
myrtetaque semper virentia,
et
citrea in istis collibus:
poma
maternos subcurvant ramos atque in humum deprimunt:
flores
bis in anno olent,
odoremque
in maris intima fundunt fluctusque demulcent.
Ficus
quoque olitoris ora atque ingluviem implens ac tumefaciens,
raro
domini mensam primo tempore occupat,
nebulone famulo ac
sycophanta
praecocia quaeque poma
furtim decerpente.
MONTANA est gelida, hyeme
rigens, aestate grata,
quae invalescente aestate,
nobiliores viri ex oris
maritimis discedentes montana loca
petunt
ut
opacas umbras ac montium refrigeria excipiant;
rursusque abeunte aestu ad
maritima redeunt,
hyememque saepe tanquam
autumnum
in aëris temperie
transigunt, iisque aëris ac locorum
vicissitudinibus
Ligures longaevi fiunt ac
salubres vivunt;
et qui in victu frugaliores
sunt senectutem, quasi iuventam,
sine morbo, sine tussi,
sine excreatu degunt.
CIRCUMPADANA pars in
planitie aestuosa est,
terraque
ipsa sub caniculares dies finditur, et
hiatus passim aperit;
In
collibus autem aër est temperatior, quoniam aquilonares flatus
oppida in alto posita
facilius captant ac
refrigerantur quam loca depressa.
Vineae
in ipsis collibus sunt feracissimae,
albi ac rubri vini aeque
copiosa,
ita ut interdum utriusque
anni vindemia exuberante,
vasa vinaria dominorum usui
sufficere nequeant:
pruinaque mense aprili
plana loca urente,
quod nostra aetas saepius
perpessa fuit,
LIGUSTICA vineta salva
manent,
frigore scilicet a ventis illato
ocius ab Alpibus in planitiem descendente
quam in eminentes a plano
colles.
BERNARDI SACCO, Historiae Ticinenses,
Lib.I, cap.XIII,
Nel
Thesaurus, tomi III, pars.I, pp.599‑600 .
In Pagina, questa volta, le due LIGURIE. pag.605
GENNAIO 12
Finalmente... la
pagina del PO,
ma che incomincia dal Ticino !
E che, per molti dei lettori italiani,
sarà a ben sicuro la parte più importante. Io invece prolungo l'attesa, ma mi sento
più attirato dalle solenni PAGINE che in seguito arriveranno, del maestoso PO,
quando esso arriva "ipergonfio" alle drammatiche e preoccupanti
sponde del Polesine. Dove ben posso augurarmi che la periodicità di queste
alluvioni, dal nostro autore ben preventivate, non debbano ripetersi alle
annunciate scadenze.
Ticinus
amnis e Lacu Verbano effluens,
per
Insubrum et Laevorum agros
in
Padum olim totus confluebat,
sine ulla aquarum
diminutione ac diversione....
Cum
itaque in unum flueret Ticinus amnis
Pado coniungebatur non
procul ab ipso oppido,
uti nunc exstat veteris
alvei forma
(Rupta, populari lingua
appellata),
quam parva inundatione
tumescens Padus,
hac quoque aetate, suo iure
repetit turbatque undis.
Quae quidem forma antiqui
alvei
ipsius Padi distat a
civitate quattuor stadia,
a Ticino fluvio incipiens,
tendensque versus Summium
vicum....
Bernardi Sacco, Historiae Ticinenses,
Lib.II, cap.V,
nel Thesaurus, tomi III, part.I, p.612‑613
Ticinus
in primis clarissimus fluvius,
raro ex nostris imbribus
tumescit,
sed
aut liquefacta ab aestu nive
aut assidua Alpibus
ingruente pluvia augetur aquis,
auctusque minime cito
detumescit, Padi exemplo,
sed
viginti et amplius dies tumidus vagatur,
replet
valles undis, valliumque lacunas, prata et pascua
ineunte
aestate gelidis aquis invadit, uritque herbas virore absterso,
ac
diuturna mora arva emacerat,
arida arenula sparsim in
recessu,
suo non dono sed damno,
demissa.
Padus e contrario singula
excipiens,
hinc atque illinc flumina
torrentesque
sive ab Apennini iugo
quisquis humor defluat,
sive ab Alpium cacumine
undae decidant,
statim turbatur assurgitque
elatus aquis,
atque in vicinos agros
praeceps fertur,
suoque murmure ac impetu
omnibus naufragium minatur:
Fugiunt iumenta illo
insequente,
strident nautae unda puppim
vertente; agri villaeque merguntur.
Ille autem suo more spumans
ac fremens,
tecta templaque vicina
fluctibus impune petit,
atque undarum impulsu
interdum
ab imo subruit ac
praecipitantia vorat,
simulque dominos domumque
et collabentia tabulata
immani aquarum vortice
quasi hiatu excipit,
cunctaque ingurgitat ac
subvehit,
numquam nostro apparitura
saeculo.
In tanto tamen rerum motu
gentiumque discrimine ac pavore,
unius diei effulgente luce
ac unius noctis spatio
efflante occidentali vento
quem nostri accolae
"alpinum" vocant,
concidit
repente ille, suosque fluctus raptim colligit,
ac
evulsas passim arbores dimittit,
atque
intra riparum anfractus biduo desiliens,
quasi
alienus ab hesterno ambitu ac furore profluit,
neque
in recessu hospitam tellurem sine suae
morae indicio relinquit,
omnia quippe udo pinguique
limo alluens, quasi visco illinit;
quo quidem umore ditantur
pascua,
herbis feracius inde
prosilientibus,
sicut ex adverso a Ticini
aquis exuruntur prata,
atque exiles herbae
prodeunt, gelida aquarum vi terram
inficiente...
GENNAIO 13
Le
periodiche inondazioni della Lomellina
Occultum naturae opus
referre hoc loco necesse est.
Surgit in Laeumellinae
dorso (mirabile visu)
ingens interdum aquarum
illuvies,
non solum ab imbrium
assiduitate, sed etiam ab aquarum
scaturigine,
quae praecipue fit in locis
sabulosis
veluti circa Tromellum, et
alibi, fit inquam certis annis,
tempore a Deo -naturae
Domino- constituto,
ut septimo quoque anno,
interdum nono, interdum alio:
haec
quidem scaturigo aquarum, ob eius vehementiam,
in plurali numero prolata a
nostris maioribus fuit:
VORAGINES enim prius
dictae, postea VARGINE, vel BARGINE
a popularibus nuncupatae.
Hae aquarum ebullitiones fuere.
Videre enim tum licet
flumina quaeque
ac
rivulos et fontes, aquarum copiam evomere,
suosque alveos passim
evadere, et per viarum longitudinem
defluere,
vallesque inundare et
sublimes saepe occupare agros.
Item quod est
mirabilius, cessante pluvia, terra tamen
madet
ceditque iumentorum
vestigiis, voratque incautum equitem,
ipso equo usque ad alvum
terrae ac latenti aqua simul immerso.
Item in sabuloso loco, ubi
nulla exstat in superficie aqua,
madetque tantum terra
humore, si eodem loco infixeris hastam,
vix fundi duritiem
attinges, aqua statim prosiliente
ex foramine terrae ubi
hastam fixeris.
Merito igitur voragines
dictae sunt a vorando,
quia devorantur aquarum
hiatu iumenta
in locis in quibus illo
transacto damno,
quamvis altius terram
effodias, nulla tamen ibi aderit aquae
gutta.
Nec solum campis aut
vallibus
infesta haec moles aquarum
est, sed etiam domibus:
nam me puero castellum quod
Mariciorum erat,
situm in extrema parte pagi
Sancti Nazarii,
irruente huiusmodi aquarum
illuvie, familia vix effugiente,
disiectum a clivo
fuit, lapidea materia nusquam reperta.
Pauloque post Maricia
familia, quae antiquissima erat,
deficiente sobole, finem
habuit.
Finemque ego similiter meo
libello faciens,
ad propinquiora arva
describenda,
relicta a tergo Laeumellina,
descendo.
BERNARDI SACCO, Historiae Ticinensis,
libro IV, cap.XIV
Nel Thesaurus, tomi III pars I, pag. 656.
Il NAVIGLIO anche in Latino !
(stesso auctore e luogo, pag.668)
Augent
Ticini fluminis undas duo vicini amnes,
ab Oriente et Occidente
civitatem ad teli iactum ambientes.
A Navigio mediolanensi rivo
defluentes aquae,
aliis coniunctae rivis
fontibusque,
NAVIGII sive NAVILII
nuncupationem retinent,
et ab Occidente suburbana
praedia alluunt
magnaeque septae repagulo atque
munimine
Caronam,
insignem rivum, in civitatem transmittunt.
Carona autem, urbis fossam
per fistulam transgressa,
manat
per vicos, plura parans praestansque civibus commoda:
nam
rotarum machinas suis undis impellens,
molendina
passim exercet.
Fullo
quoque et coriarius aliique opifices,
iisdem
aquis intra tecta derivatis,
singuli
operi suo incumbunt, laboremque labori addunt.
Contra garrulae ancillae
ripas circumstant,
et
pro rerum ablutione, nugas serunt ac dominas supplantant,
amatoribusque locum et
tempus voluptati aptum condicunt.
Reliquae vero Navilii
partes, praecipiti lapsu ac fragore
ab
alta et praecipiti septa ruentes, antiquum alveum replent,
aliisque
exceptae septis atque obicibus, alia opera movent.
Ingentes hic mallei rotarum furore in altum elati demissique,
duris
ictibus strident teruntque ferrum atque contundunt.
Alibi autem dispari sonitu
ac pene tremore fremunt
iligneae
clavae, unius trabis circumvolutione summotae,
pinsuntque liquorem ex quo, molli addito glutino, papyrus componitur.
Decidunt deinde ab alto
aquae, et sinuoso anfractu
prata Sancti Salvatoris
adeunt, ubi in orbem derivatae
duo iucunda spectacula
parant: egregiam PISCINAM,
ex qua per vertebri opera
captare pisces sine negotio licet,
quod quidem vertebrum rete
longiusculum est,
a quo egredi pisces semel
ingressi nequeunt,
funiculis converso ordine
exitum impedientibus:
piscina autem INSULAM suo
circuitu format,
in qua tuta statione
cuniculorum greges degunt,
aquis curcumvallati, ita ut
neque subterraneo meatu evadere,
neque a feris sicco
vestigio invadi possint.
Subdolus
hic sepe catus circumstat,
torquens
oculorum aciem ad cuniculorum gressus,
atque
aquarum fluctus fallere saltu tentat,
ac
frustra tandem insidiatus, ieiuno ore praedam inhiat !
GENNAIO 14
pregevole
CIRCUMPADANAE REGIONIS DESCRIPTIO
(fatta in Ungheria dai rientrati Longobardi)
Questa volta incapperemo in una curiosissima PAGINA
sulla Padania... a piccoli passi però; perché premetterò, a modo di introduzione, le sagge
ricette di un medico del mondo antico, scritte a buon sicuro anche sulle
caratteristiche climatiche di questa Regione. Vi sto quindi promettendo un breve riempitivo,
che spero non rifiuterete. Giova infatti, anche nel nostro mondo in continua
gara coi medicinali, sapere quanto fossero semplici e alla mano le terapie
antiche. Vediamo dunque un brano, di Celso, sul clima e le stagioni! E, in regalo, alcune sue riflessioni sulla
salute.
Incominciamo dalla
sua personale scelta tra le quattro stagioni.
Igitur
saluberrimum VER est; proxime deinde ab hoc HIEMS;
periculosior
AESTAS; AUTUMNUS longe periculosissimus !
Ex tempestatibus vero
optimae aequales sunt,
sive frigidae, sive calidae: pessimae, quae maxime variant:
quo
fit ut autumnus plurimos opprimat ;
nam
fere meridianis temporibus calor ;
nocturnis
atque matutinis, simulque etiam
vespertinis, frigus est.
Corpus ergo, et aestate et
subinde meridianis caloribus relaxatum,
subito frigore excipitur;
sed ut eo tempore id maxime fit,
sic quandocumque evenit,
noxium est.
Ubi aequalitas autem
est, tamen saluberrimi sunt sereni dies;
meliores pluvii quam tantum
nebulosi nubilive:
optimique hieme, qui omni
vento vacant;
aestate quibus favonii
perflant.
Si genus aliud ventorum
est,
salubriores septemtrionales
quam subsolani vel austri sunt;
sic tamen haec ut interdum
regionum sorte mutentur.
Nam fere ventus ubique
a mediterraneis regionibus
veniens, salubris; a mari, gravis est.
Neque solum in bono
tempestatum habitu certior valetudo est,
sed priores morbi quoque,
si qui inciderunt,
leviores
sunt, et promptius finiuntur.
Pessimum
aegro caelum est quod aegrum fecit;
adeo
ut in id quoque genus, quod natura peius est,
in
hoc statu salubris mutatio sit.
CELSUS, De
medicina II,I,1-4
Passiamo
ora all'annunciata PAGINA sulla PADANIA.
Dove il PO in tutto il suo splendore
trionfa..., ma anche spaventa col
suo furore...!! BERNARDI SACCI, Historiae
Ticinenses, Lib.VIII, cap.VIII: Nel
Thesaurus, tomi III, part.I, p.725.
Reversi in Hungariam
Longobardi, qui
Brixilliensi victoria
insignes, a Narseo dimissi fuerant,
Regi et Proceribus ac suis
quisque familiaribus
referre quae regio Italia
sit, quae planities, quae flumina,
quae oppida, urbes opesque
illius sint,
qui victus, qui mores, quae
hominum ingenia aliaque
explicare et in populi
coetum saepe enarrare rogati sunt.
Vicit
tamen omnium relationes unius Landulphi Ducis oratio,
Alboino Regi et Proceribus
Italiae situm
in circumpadano tractu
describentis:
"Ampla -ait- planities
est illa pars Italiae, quam
perlustravimus:
montium corona ab omni
latere praeterquam ab Oriente
circumclusa,
a quo Oriente, Adriatici
Maris sinu Regio circumvolvitur.
Medium
ferme planitiei latissimus fluvius intersecat,
ab aliis
fluminibus aquarum incrementa sumens,
et
ab ipso montium occidentalium limite
in
Adriaticum Mare divisis partibus fluens.
PADUS is dicitur,
quasi omnia sibi finitima
aliquando pandens, undisque subiciens.
Utraque regio, cispadana et
transpadana,
fluminibus et rivulis
aptissime discreta ac referta est,
quibus facili aquarum meatu
humiliora loca irrigantur,
passimque etiam molendina
evolvuntur.
Patent ibi ad prospectum
dispositae suo ordine arbores,
aquarumque ductus
circumstant, et virentia prata in medio
excipiunt:
haec autem prata, durante
aestate, alternis mensibus secantur,
et ipsa denique abeunte
aestate pascuntur.
Longa nimis oratio
erit si referam campos, vineta, saltus,
colles,
nemora, venationes, aucupia
hyberna aestivaque,
lacus, piscationes,
navigationes et alia commoda.
Quid dicam maius ? Aurum et
vitrum flumina;
olei materiam innumerae
arbores fruticesque ferunt.
Salem quoque et ferrum
montes, incolis inquirentibus,
pluribus in locis evomunt;
adeo omnia in rerum
opulentiam a natura veniunt.
Incolae ipsi benigni et
hospitales sunt,
et agrorum culturae quam maxime incumbunt,
gregesque et armenta per
catervas sine numero alunt.
GENNAIO 15
La via
dell'autodidatta, ovverosia
i trucchi del mestiere letterario
Ogni pagina di Plinio ci potrà sempre fornire qualche
buon consiglio. Immaginiamo poi se saprà egli darcelo su questo mestiere, nel
quale è maestro !
Egli
ci suggerisce quella che per me, nell'attuale decadenza dell'amore per il
Latino, potrebbe essere ancora l'ultimo ed efficace salvaggente: la VIA AUTODIDATTICA.
Sognare oggi un insegnamento del Latino più
realistico di quella metodologia che fu per secoli la Ratio Studiorum dei
Gesuiti e della Schola Parisiensis,
è fatica sprecata ed inaccettabile. In altri tempi erano possibili le
scolaresche omogenee, che al latino si dedicavano al ritmo lento della Infima grammatica, poi la media grammatica, e infine la suprema grammatica. Soltanto allora era
possibile la RHETORICA. Coi metodi moderni i modelli ancora amati
saranno “indovinati” attraverso le traduzioni...
Avremo dimenticato nel frattempo che gli autori sono
stati ridotti alla pagina una tantum,
e che la troppa grammatica ci ha impedito di creare con essi una familiarità
viva e feconda.
Rientriamo nei consigli di Plinio, che
poi si riducono ad una sola delle prassi tradizionali di garantita efficacia:
esercitarsi deliberatamente in qualche forma di imitazione.
Poiché la sostanza di questa Antologia è condizionata
dal fatto che oggi il Latino, tra noi, non ha un padre ufficiale, è poco
raccomandato di cercare dove sia la migliore scuola, perchè, anche se essa ci
fosse, sarebbe nella prassi guastata dal diverso livello di iniziazione degli
sparuti discepoli. Non resta altra via se non l'autodidattismo, cioè il volgare
"fai da te".
Ed
è qui dove casca a pennello il consiglio di Plinio.
Quaeris quemadmodum in
secessu, quo iamdiu frueris,
putem studere oportere.
Utile imprimis, et multi
praeceperunt,
vel ex graeco in latinum
vel ex latino vertere in graecum;
quo genere exercitationis
proprietas splendorque verborum,
copia figurarum, vis
explicandi,
praeterea, imitatione
optimorum, similia inveniendi facultas
paratur.
Simul quae legentem
fefellissent, transferentem fugere non
possunt;
intelligentia ex hoc et
iudicium adquiritur.
Nihil obfuerit quae legeris
hactenus,
ut rem argumentumque
teneas, quasi aemulum scribere
lectisque conferre ac
sedulo pensitare quid tu, quid ille
commodius.
Magna gratulatio si
nonnulla tu,
magnus pudor si cuncta ille
melius.
Licebit interdum et
notissima eligere et certare cum
electis.
Audax haec, non tamen
improba, quia secreta contentio;
quanquam multos videmus
eiusmodi certamen sibi cum
multa laude sumpsisse,
quosque
subsequi satis habebant,
dum
non desperant, antecessisse.
Poteris
et quae dixeris, post oblivionem retractare,
multa retinere, plura
transire, alia interscribere, alia
rescribere.
Laboriosum istud et taedio
plenum,
sed difficultate ipsa
fructuosum,
recalescere ex integro et resumere impetum fractum omissumque,
postremo nova velut membra
peracto corpori intexere,.
nec tamen priora turbare.
Scio nunc tibi esse
praecipuum studium orandi,
sed non ideo semper
pugnacem hunc et quasi
bellatorium stilum suaserim.
Ut enim terrae variis
mutatisque seminibus,
ita ingenia nostra nunc hac nunc illa meditatione recoluntur.
Volo interdum aliquem ex
historia locum apprehendas,
volo epistulam diligentius
scribas,
nam saepe in oratione
quoque, non historica modo
sed prope pöetica
descriptionum necessitas incidit,
et pressus sermo purusque
ex epistulis petitur.
Fas est et carmine
remitti...
(continuatur)
GENNAIO 16
La via
dell'autodidatta, ovverosia
i trucchi del mestiere letterario (2)
Fas est et carmine remitti,
non dico continuo et longo
(id enim perfici nisi in
otio non potest), sed hoc arguto et brevi,
quod apte quantaslibet
occupationes curasque distinguit.
Lusus vocantur, sed hi
lusus
non minorem interdum gloriam
quae seria consequuntur;
atque
adeo (cur enim te ad versus non versibus
adhorter?)
Ut
laus est cerae, mollis cedensque sequatur
si doctos digitos iussaque fiat opus,
et nunc informet Martem
castamque Minervam,
nunc Venerem effingat, nunc Veneris puerum,
utque sacri fontes non sola incendia sistunt,
saepe etiam flores vernaque prata iuvant,
sic hominum ingenium flecti ducique per artes
non
rigidas docta mobilitate decet.
Itaque summi oratores, summi
etiam viri
sic
se aut exercebant aut delectabant, immo
delectabant exercebantque;
nam
mirum est ut his opusculis animus
intendatur, remittatur.
Recipiunt enim amores,
odia, iras, misericordiam,
urbanitatem, omnia denique
quae in vita
atque in foro causisque
versantur.
Inest
his quoque eadem quae aliis carminibus utilitas,
quod metri necessitate
devincti, soluta oratione laetamur,
et quod facilius esse
comparatio ostendit, libentius
scribimus.
Habes plura etiam fortasse
quam requirebas,
unum tamen omisi; non enim
dixi quae legenda arbitrarer;
quanquam dixi, cum dicerem
quae scribenda.
Tu memineris sui cuiusque generis auctores diligenter
eligere.
Aiunt enim MULTUM LEGENDUM ESSE, non
MULTA.
Qui sint hi, adeo notum pervagatumque est
ut demonstratione non
egeat;
et alioqui tam inmodice
epistulam extendi,
ut dum tibi quemadmodum
studere debeas suadeo,
studendi tempus abstulerim!
Quin ergo pugillares
resumis et aliquid ex his,
vel istum ipsum quod
coeperas scribis? VALE
Plinii Iunioris, Epist.VII,9 : Segue in pagina la Sorgente Intermittente!
Attuli tibi ex patria mea
pro munusculo,
quaestionem altissima ista
eruditione dignissimam.
Fons oritur in monte;
per saxa decurrit,
excipitur cenatiuncula manu facta;
ibi, paulum retentus, in
Larium Lacum (Lago di Como) decidit.
Huius mira natura: ter in die, statis auctibus et
diminutionibus,
crescit decrescitque !
Cernitur id palam et cum
summa voluptate deprehenditur.
Iuxta recumbis et vesceris,
atque etiam ex ipso fonte
(nam est frigidissimus) potas;
interim ille, certis
dimensisque momentis,
vel subtrahitur vel
adsurgit !
Anulum seu quid aliud ponis
in sicco,
alluitur sensim ac
novissime operitur,
detegitur rursus,
paulatimque deseritur.
Si diutius observes,
utrumque iterum ac tertio videas.
Spiritusne aliquis
occultior
os fontis ac fauces modo
laxat, modo includit
prout
aut inflatus occurrit aut decessit expulsus ?
(quod
in ampullis ceterisque generis eiusdem videmus accidere,
quibus
non hians nec statim patens exitus).
Nam illa quoque, quanquam
prona atque vergentia,
per quasdam quasi
obluctantis animae moras
crebris quasi singultibus
sistunt quod effundunt.
An, quae Oceano natura,
fonti quoque,
quaque
ille ratione aut impellitur aut resorbetur,
hac
modicus umor vicibus alternis supprimitur vel egeritur ?
An,
ut flumina quae in mare deferuntur
adversantibus ventis
obvioque aestu retorquentur,
ita
est aliquid quod huius fontis excursum repercutiat ?
An,
latentibus venis certa mensura,
quae
dum colligit quod exhauserat minor rivus et pigrior,
cum
collegit agilior maiorque profertur ?
An
nescio quod libramentum abditum et coecum,
quod
cum exinanitum est, suscitat et elicit fontem,
cum
repletum, moratur et strangulat ?
Scrutare tu causas (potes
enim)
quae tantum miraculum
efficiunt;
mihi abunde est, si satis
expressi quod efficitur. VALE.
GENNAIO 17
Ancora sul fattaccio Clodio‑Milone
Lasciando ora in disparte Cicerone (e le
molte asserzioni con le quali sembra si sia inquinato artificialmente in
seguito l'intero processo), cerchiamo di stralciare --dal resoconto premesso da Asconio Pediano
ai discorsi di Cicerone-- una più credibile informazione sull'accaduto quel
pomeriggio tragico nella Via Appia.
ASCONIUS, riportato di
solito nelle OPERA OMNIA di CICERONE.
A.d.
XIII Kal.Febr. Milo Lanuvium,
ex quo erat municipio et
ibi tunc dictator,
profectus est ad flaminem
prodendum postero die.
Occurrit ei, circa horam
nonam, Clodius
paulo ultra Bovillas,
rediens ab Aricia,
prope eum locum in quo
Bonae Deae sacellum est...
Vehebatur Clodius equo:
servi XXX fere,
expediti, ut illo tempore mos erat iter
facientibus,
gladiis cincti sequebantur.
Erant cum Clodio praeterea
tres comites eius,...
Milo rheda vehebatur, cum
uxore Fausta...
Sequebatur
eos magnum servorum agmen,...
Hi, in ultimo agmine
tardius euntes,
cum
servis P.Clodii rixam commiserunt ;
ad
quem tumultum cum respexisset Clodius minitabundus,
humerum
eius Birria romphaea traiecit.
Inde cum orta esset pugna,
plures miloniani accurrerunt.
Clodius,
vulneratus, in tabernam, proximam
Bovillano, delatus est.
Milo, ut cognovit
vulneratum Clodium,
cum sibi periculosius
iudicium vivo eo futurum intelligeret,
occiso autem magnum
solatium esset habiturus,
etiam si subeunda esset
poena, exturbari tabernam iussit...
Atque
ita Clodius latens extractus est
multisque
vulneribus confectus.
Cadaver
eius in via relictum quia servi Clodii
aut
occisi erant aut graviter saucii latebant,
S.Tedius
senator, qui forte in Urbem ex rure revertebatur,
sustulit et lectica sua
Romam ferre iussit...
Perlatum
est corpus Clodii ante primam noctis horam,
infimaeque
plebis et servorum maxima multitudo,
magno
luctu, corpus in atrio domus positum circumstetit.
Augebat
autem facti invidiam uxor Clodii Fulvia,
quae cum effusa
lamentatione vulnera eius ostendebat.
Maior postero die luce prima multitudo eiusdem generis
confluxit,...
eisque
hortantibus, vulgus imperitum corpus nudum ac sauciatum
sicut in lecto erat
positum, ut vulnera videri possent,
in
forum detulit et in rostris posuit...
Populus
corpus P.Clodii in Curiam intulit cremavitque
(subselliis
et tribunalibus et mensis et codicibus
librariorum).
Quo
igne et ipsa quoque Curia flagravit et
item Porcia Basilica....
GENNAIO 18
Horrenda olim fuere NAUFRAGIA !
Una Latina Tempestas
non proprio virgiliana.
Il vostro pensiero starà già volando a quell'altra
bellissima tempestas, tutta in
esametri, che sarà sempre facile rintracciare all'inizio della Eneide. Ma qui
parleremo ben altro latino, al quale pochi saranno assuefatti, poiché non sono
neanche molti i patiti del Satyricon di Titus Petronius Arbiter. Il quale ci
da, si, una tempestas, ma "mingherlina", da MARE NOSTRUM, che qui ci
servirà soltanto da antipasto per
quelle altre, vera et HORRENDA NAUFRAGIA... che troveremo nelle Cronache
Portoghesi del s.XVII, dove –a sorpresa- ci verra` incontro anche la
spiegazione del perche´ il CAPO DELLE
TORMENTE, cambia nome... in Capo di Buona Speranza !!!
Nell' autore satirico non troveremo regolarmente se
non le pazzesche e bocaccesche avventure di pochi personaggi strani... che
potremmo anche dire "felliniani". Per entrare in materia vi anticipo
che si sta qui girando intorno alla stuprosam Lycae petulantiam, al libidinosum Tryphaenae impetum, ed ad altre variopinte nefandezze. Meno male che inaspettatamente
un personaggio almeno alza la voce in nome della sua coscienza morale per
dichiarare enfaticamente che gli Dei
"non lascieranno impune tanta scelleraggine":
Quibus auditis iurat Eumolpus verbis conceptissimis
se non haud dubie vindicaturum et
deos aequiores esse
ut tot crimina patiantur
impunita.
Siamo dunque al cap.XXVI del T.Petronii Arbitri SATYRICON. Il barometro sembra impazzire..., ed
ecco, ci siamo dentro! Si incupisce
subito il cielo e piomba in pochi attimi la tempestas.
Dum
haec taliaque iactamus, inhorruit mare,
nubesque
undique adductae obruere tenebris diem.
Discurrunt nautae ad
officia trepidantes
velaque tempestati
subducunt.
Sed
nec certos fluctus ventus impulerat,
nec quo destinaret cursum
gubernator sciebat.
Siciliam modo ventus dabat,
saepissime Italici litoris
aquilo possessor
convertebat
huc illuc obnoxiam ratem:
et
quod omnibus procellis periculosius erat,
tam
spissae repente tenebrae lucem suppresserant,
ut
ne proram quidem totam gubernator videret.
Itaque,
hercules, postquam spes omnis manifesto evolavit,
Lycas
trepidans ad me supinas porrigit manus et:
"Tu -inquit- Encolpi,
succurre periclitantibus,
id est vestem illam divinam
sistrumque redde navigio.
Per fidem, miserere,
quemadmodum quidem soles".
Et illum quidem
vociferantem in mare ventus excussit,
repetitumque infesto
gurgite procella circumegit atque
hausit.
Tryphaenam autem prope
fidelissimi rapuerunt servi,
scaphaeque impositam
cum maxima sarcinarum parte
abduxere certissimae morti.
Ego Gitoni applicitus cum
clamore flevi, et:
"
Hoc -inquam- a diis meruimus,
ut nos sola morte
coniungerent, sed non crudelis fortuna
concedit.
Ecce
iam ratem fluctus evertet:
ecce
iam amplexus amantium iratum dividit mare.
Igitur si vere Encolpium
dilexisti, da oscula dum licet,
et
ultimum hoc gaudium fatis properantibus rape".
Haec
ut ego dixi, Giton vestem deposuit,
meaque
tunica contectus exseruit ad osculum caput:
et
ne sic cohaerentes malignior fluctus distraheret,
utrumque zona
circumvenienti praecinxit, et
"Si nihil aliud, certe
diutius -inquit- iunctos mare feret;
vel si voluerit misericors
ad idem litus expellere,
aut praeteriens aliquis
tralatitia humanitate lapidabit,
aut quod ultimum est,
iratis etiam fluctibus,
imprudens harena componet".
Patior ego vinculum
extremum, et veluti lecto funebri
aptatus,
exspecto mortem iam non
molestam.
Peragit interim TEMPESTAS
mandata fatorum
omnesque reliquias navis
expugnat.
Non arbor erat relicta, non
gubernacula, non funis aut remus:
sed quasi rudis atque
infecta materies ibat cum fluctibus.
Procurrere piscatores parvulis expediti navigiis ad praedam
rapiendam:
deinde,
ut aliquos viderunt, qui suas opes defenderent,
mutaverunt crudelitatem in
auxilium...
Postero die, cum poneremus consilium cui nos regioni
crederemus,
repente video corpus
humanum circumdatum
levi vortice ad littus
deferri.
Substiti ego tristis coepique viventibus oculis maris fidem
inspicere.
Et "hunc forsitam
-proclamo- in aliqua parte terrarum
secura exspectat uxor: forsitan ignarus tempestatis filius:
aut patrem utique
reliquit cui proficiscens osculum
dedit!..."
GENNAIO 19, 20, 21, 22, 23.
Altre HORRENDA NAUFRAGIA
che avranno letto tutti i Portoghesi
Io ricordavo di aver preso una opportuna noticina per
questo resoconto, immortalato dal MAFFEI nelle sue sempre interessantissime
RELATIONES delle Missioni dei Gesuiti, sopratutto in India, Cina, Giappone;
egli però dilaga ogni tanto senza nessuna preoccupazione geografica sulle
EXPEDITIONES di quegli altri generosi confratelli portoghesi, e così diventiamo
con lui spettatori di analoghi resoconti, riferentisi all'Abissinia, al
Brasile, al Paraguay.
Un naufragio sarà sempre analogo ad altri naufragi,
ma ciò non ci impedisce di riassaiare queste sempre emozionanti cronache, e le
rileggiamo tutte... tanto più se incominciano al CAPO ! Questa volta però, data
la sicurezza con la quale il Maffei maneggia tutti gli ingranaggi psicologici
dell'interesse, posso permettermi la sfida che...appena avrete incominciato a
leggere questo latino delizioso, possiate perfino leggerlo in un solo fiato.
Misuratevi una buona volta con 5 giornate da overdose di Latino ! Nessun guasto alla salute !
Perció, bando alle lungaggini... Di prolegomeni
ne troverete. Il testo parla ovviamente
di cose dell'anno 1553. I galeoni portoghesi, ricchi già di esperienza sul
regime dei venti nel fatidico passo del Capo di Buona Speranza, sanno, come lo
spiegano bene le poche righe consecrate a questo concreto rischio, che per
venire dall'India a Lisboa bisogna un massimo di preventiva cautela;... che,
almeno questa volta, sembra di essere mancata ! Partivano dall'India con un
mese di ritardo, e il motivo era la “saudade” o nostalgia di un Governatore
che, messa su la famiglia, vuol
rientrare finalmente in Portogallo..!
Dove si indovina che il lirismo scattera’ intorno al destino di quella
giovanissima mamma... (di nome
Eleonora) sperduta nell’Africa selvaggia...
Doveroso a questo punto altro avvertimento: saranno
in tutto 10 PAGINE. Ma avrete in mano
-felici per davvero se lo saprete leggere e gustare-
un capolavoro di portata storica; composto non dalla libera fantasia di un uomo
di lettere, bensì dal gusto classicheggiante e dalla padronanza latina del MAFFEI. La cui morte
–1603 – andrebbe tempestivamente ricordata .
Potremo -inter nos- dargli un
nome: appena fattosi gesuita, incappava
nella richiesta di un Re di Portogallo che voleva un latinista a suo servizio,
in modo da emulare nelle glorie del Portogallo, quanto il Camoens aveva gia
travasato al metro poetico con il suo OS LUSIADAS , di 1553 !
Ioannes
Petrus MAFFEI, Historiarum Indicarum Libro XVI
Ex editione
Antuerpiensi 1605, pp.452-458.
In
editione vero Bergomi 1787 (Lancellotus), Tomo I, pp.420 ss.
Eodem
Noronia Praetore,
cúm alia,
tum DUO praesertim
horrenda fuere naufragia...
Emmanuel Sosa, cognomento
Sepúlveda,
qui Diensi -uti memoratum
est- praefuerat olim arci,
vir
opulentus ac splendidus, ducta in matrimonium
Eleonora Garziae Salae,
Praetoris filia, tactusque desiderio
patriae,
pressam divitiis rostratam
excelsam, Cochini conscendit.
Sequebantur uxor ac parvi
liberi;
et Pantaleon Sala, et
nobiles aliquot:
et
praeter nautas, famulorum etiam ac mancipiorum turba.
In universum capita ferme
SEXCENTA. Ianuarii mensis initium
Lusitaniam ex illa
petentibus ora, statum solvendi tempus:
ventorum
id vices ac dudum explorata navigandi
ratio postulat.
Sosa,
cum ceteris quibus impeditior ad
Coulanum coemptio fuerat,
non nisi Februario mense
profectus,
circiter
Idus Apriles Cafrarium litus aperuit.
Inde leni flatu provectis, circa
Bonae Spei promontorium
vehemens
ab occasu obstitit ventus,
idque cum fulgetris et
caeli fragore,
TETRAQUE AC
MINACI NUBIUM VI !
Tum inhorrescens mare
paulatim attolli,
maioresque in singula
momenta ciere fluctus.
Cum in adversum obnitendi,
remigio destitutis, nulla esset ratio,
paulisper abdubitatum a
nautis
utrum demissis
antennis in salo transitum tempestatis
expectarent.
Verum Oceano magis magisque
saeviente perterriti, simul
propter anni tempus,
abiecta superandi Promontorii spe,
retro in Indiam pari
consensu vela dare constituunt.
Sed ne id quidem e voto
successit;
adeo violenti ac repentini
flatus ab Oriente diversisque coorti
plagis,
quassatae iam navis in
perniciem conspiraverant.
Horum impetu vela primum
discissa: malus deinde:
mox gubernaculum, frustra
fluctus evitante magistro, diffringitur.
Praeterea costis immodica
iactatione convulsis,
multo
plus accipiebatur undae quam ut exhauriri aut egeri
summa turbae navalis
contentione et industria posset.
eque praecipitata, levandae
navi, bona onerum pars
avertebat exitium !
Per hunc modum, spoliati
armamentis,
obversante perpetuo mortis
imagine, dies aliquot in alto iactati.
Postremo, urgentibus a
meridie ventis,
certum ad naufragium ad
terram appelluntur.
Neque erat in malis potius
quidquam,
ni viventes videntesque
haurire profundo,
vel in caeca vada syrtesque
adigi mallent.
Ad teli ergo missum, iactae
ab utraque parte anchorae;
dum scaphis, quae una
supererat salus, in continentem evaderent.
Sosa ante alios cum uxore
filiisque et primariis aliquot
raptim elata pecunia
gemmisque,
transvecti, haud sine
ingenti periculo:
usque adeo immanes toto
littore moles aquarum
illisu reciproco
frangebantur.
Neque idem effugium ceterae
multitudini patuit;
scaphis
post unum alterumque traiectum
in
dorsuosa brevia impactis et comminutis.
Eodem
fere temporis articulo
anchorarius
funis in Austrum obversus,
quamquam valido nexu et
crassitudine, rumpitur.
Tum qui remanserant,
divulsa navis latera
et vasto dehiscentem hiatu
alveum conspicati,
erumpentia ex imo dolia,
sarcinas capsasve corripiunt;
seque, incertam ad
spem, QUA CUIQUE
PROXIMUM EST,
in mare demittunt.
Miserando hinc spectaculo
immistos fluitanti gazae mortales
et navalia instrumenta passim
agi ferrique cerneres.
Periere ab ipso statim
deiectu Lusitani circiter quadraginta,
ex
aliis nationibus ad septuaginta.
Reliqui, haud semel operti
fluctibus
ac turgido spumantique
aestu, in diversa raptati,
ad
haec scriniorum incussu lividi,
aut clavorum squamarumque
ictu cruenti (tantus amor est lucis)
tandem semianimes in sicco
vestigia posuere.
Vixdum
evaserant cum in conspectu omnium,
vacua
hominibus carina subsidit;
et
arenis illata, duas primum, dein quattuor in partes,
ad
extremum in minutissima frusta dissiliit.
Haec
maxime clades ad ultimam paene rerum desperationem
Lusitanos
adduxit. Quippe consilium fuerat e reliquiis naufragii,
subitarium
dromonem, intentis vestibus, ad cursum aptare,
atque,
ubi licuisset, cum delectis retro,
Sofalam
aut Mozambicum opis petendae causa transmittere.
Eam
quoque sibi facultatem ereptam videbant,
cum e discerpto navigio
laceroque
vix ulla fragmenta cubiti
mensuram excederent !
Paulatim dein, quaeque
supernataverant quaeque obruta fuerant,
paene cuncta cum
cadaveribus in littus eiecta:
ipsae quoque demum anchorae
hastaeque et minora tormenta,
quamquam
haec quidem prorsus inutilia,
sulphureo omni corrupto
pulvere, neque ullo conficiendi apparatu.
Inter
haec autumnus abierat : et quod
ab Aequatore in
meridiem gradus unum et triginta distat
regio,
refovendae turbae -frigore, inedia vulneribusque torpenti--
Sosa
complures excitarat ignes.
Tum
ex aliquot orizae semicorruptae modiis ac salsamentis,
quae tempestatis iniuriae
superfuerant,
cibaria in singulos parce
divisa:
quod squalida circum arena
ac NULLUM esset cum incolis,
fera et inhospita natione,
COMMERCIUM.
Dulces tantum in proximo
scaturigines emicabant, atque ob id,
connessis in orbem scriniis
advolutoque saxorum pondere,
uti securas exigerent
noctes, loco munimenta circumdata,
et quattuor in partes, ut
assolet, vigiliae distributae,
quas intempesta nocte, haud
semel circuibat Sosa:
neque ullum in tali
calamitate,
boni
et civis et Praefecti omittebat
officium.
Tredecim ferme dies
curationi corporum dati.
Mox DE SUMMA RE
deliberatum, quid agerent, quo se conferrent.
Nemini dubium fuit quin
oram tenentes,
ad flumen contenderent cui Laurentius Marchesius olim
a Sancto Spiritu nomen
indiderat, eodemque Lusitani
ab Sofala et
Mozambico, mercimonii causa commeabant.
Id
flumen a stativis in Orientem aberat
leucas centum et octoginta.
Ab hoc decreto, Sosa,
quamquam praecipua in clade,
tamen caeteros ipse vultu
ac sermone confirmat,
ne asperis in rebus
desponderent animos.
Qui se pelago
committant, iis famem, sitim, iacturas,
aerumnas,
omnia incommoda esse debere
proposita.
Quae si contingant,
non ita mox cadendum quasi
ea numquam eventura existimarint.
Ad haec, pro suis quisque
delictis aeterna supplicia meriti;
brevia ac temporaria non
inviti persolvant !
Simul eo infortunio non
quid perdiderint cogitandum,
sed quod evaserint.
Amisisse multa, sed perire
una cum iis quae amiserant potuisse !
Monuit insuper ut inter
efferas destituti gentes,
nullum deinceps nisi in coniunctione
et concordia praesidium collocarent.
Nemo seorsum, omnes in
commune consulerent.
Nihil neque dispersis et
vagis tutum,
neque
conglobatis et consentientibus noxium fore.
Postremo precatus est
cunctos in ratione itineris
Eleonorae et filiorum vel
aetati vel sexui parcerent;
seque VALIDI et
ROBUSTI
ad infirmorum vires attemperare ne gravarentur.
Ad ea subclamatum
"duceret quo vellet et quomodo".
Se ab eius auctoritate
arbitrioque non recessuros.
Per hunc modum corporibus
et animis utcumque firmatis,
hoc maxime ordine capessunt
iter:
praecedebat Sosa cum uxore,
virilis animi femina,
liberisque
propter aetatem securis, et Andrea
Vasaeo, navis magistro
(is
praecelsum Crucis vexillum ferebat)
et
Lusitanis aliis octoginta: servis praeterea centum.
Hi
puerulos tergo per vices; Eleonoram
informi pilento gestabant.
Sequebantur
cum ancillis et imbelli turba nautici.
Agmen infaustum Pantaleon et reliqui cum mancipiis Lusitani
cogebant.
Moniti inde de
itineribus per infesta Cafrum
incursionibus
et noxiis animantibus loca
progressos.
Inviae rupes, excedentia in
nubes iuga,
despectu horrendo
convalles, coenosae voragines,
inflata imbribus hibernis
flumina excipiunt.
His dum superandis humilia
procul vada
clementesque
montium ascensus et descensus inquirunt,
litoralis spatii, triginta
non amplius leucas,
crebro ipsi ambitu
flexuque, caecis ad haec erroribus,
in
centum prorsus extendunt.
Mensis
inter haec volvitur. Simul extrema quoque
inopia,
consumptis iam omnibus alimentis,
conflictari coepti.
Sustinebant famem primo
conchilia,
putresque
cetorum artus et alia maris eiectamenta.
Dein, ubi a litore
abscesserant, silvestria poma baccaeve;
tum tenerrima
frondium, postremo bestiarum cadavera
et ossa quaelibet igne
tosta, pellesque mollitae.
Nec levius torquebat sitis,
cum oppido pauci nec nisi
magna praesentis pecuniae mercede,
aquandi causa de via
decederent,
insidiantium ex occulto
latronum impetus,
atque leonum etiam ac
tigrium ignota cubilia metuentes.
Enormia inde aquae pretia:
uti octo interdum aureis hemina constaret !
Inter quae subinde aliqui,
lassitudine, inedia,
siccitate confecti, deploratis viribus,
Aethiopi diro belluisque et
alitibus praeda restabant.
Suprema ad suos mandata
dantes antecedentibus:
quorum
in animis, ut fit,
diuturni terrores et
proprium cuiusque malum,
omnem paene
miserationem ac sensum alienae
calamitatis extinxerant.
Sosam tamen, cari aliquot
relicti supra modum angebant.
Uxoris vero quotidiani
labores miseriaeque
propemodum emoverant mente:
quamvis illa quidem sese
marito infatigabilem,
corpore pariter animoque
praestaret comitem,
ac baiulorum destituta
ministerio,
dudum suis ipsa pedibus
ambularet, addens ceteris animos;
et in partem oneris tenerae
proli sublevandae succedens.
QUARTO MENSE ad amnem
Sancti Spiritus perventum ab insciis.
Causa latendi fuit quod auditae conceptaeque animo magnitudini
haudquaquam
respondebat flumen
(quippe
tribus alveis ea regione decurrens, in exitu iungitur).
Aberant
praeterea idonei ad percunctandum
explorandumque interpretes:
siquidem
Aethiopicis ex alia longe regione mancipiis,
quae
habebant in comitatu,
nondum
erat cum iis populis tanta societas linguae
uti per illos possent quae
vellent probe cognoscere.
Percommode
cedidit quod Regulus ea tenebat loca,
miti admodum praeter
aliorum consuetudinem ingenio vir,
beneque in Lusitanos
animatus,
quos illi placidum et
aequum paulo ante commercium
cum ipso Laurentio
Marchesio et Antonio Caldeira fuisset.
Is,
peramanter acceptum Sosam et reliquos apud se,
dum
aliquis ab Sofala institor appareret,
omni
arte retinere conatus est,
partim
ab insita humanitate, partim etiam
proprii commodi gratia,
quod finitimis implicitus
bellis,
tempestivo firmoque sibi
auxilio divinitus
oblatam hanc putaret manum.
Ac proinde, post multa
benigni vultus invitamenta,
denique gestu, nutibus et
incerta vocum significatione
denunciat haud procul
abesse inde
potentiorem se Regem,
impium et rapinae adsuetum:
si pergant, praecipitis consilii
poenas daturos.
Nec preces nec monita
profuere.
Quo liberalius habebatur
Sosa,
eo magis fraudem
suspicatus, porro abire contendit,
naviculisque ab eodem
Regulo impetratis, fluvium traicit.
Quinto die ad medium amnis brachium processere,
leucas iam a naufragio
trecentas emensi;
e quingentis comitibus ad
centum et viginti
variis cladibus redacti non
amplius.
Id quoque brachium,
conductis pretio lintribus,
imminentium ignari
transmittunt.
Maiore dein usu linguae,
per interpretes haud dubie cognitum
id esse flumen quod tanto
iamdiu labore quaesissent:
et eiusdem habitu albo homines illuc navibus itare consuesse.
Non longe a mari is locus
aberat. Salsi ex eo latices:
neque ullam dulcis aquae
venam circum apparere constabat.
Ad haec, solum plane incultum atque sterile.
Cum ibi Lusitani, malis
victi, sub nocte necessario
consedissent,
postridie adventantes
Aethiopas ferme ducentos adspiciunt.
Ac primo, adesse proelium
rati,
arma, quae male iam
sustinebant, expediunt:
reliquias virium ad repellendos fugandosque latrones
intendunt.
Dein, postquam pacatus
appropinquabat Aethiops,
ac quinam et unde profugi,
blande quaerebat, sumpta fiducia
infortunii
summam et exhaustos labores per
interpretem exponunt.
Cibaria tantum, neque ea
gratuita, iure gentium petunt.
Ferramenta, gentis
expetita, conciliando commercio proferunt.
Haud spernenda crescendi
occasio barbaris visa.
Tantum de re ex tuto
aggredienda solliciti,
ac toti e fraude medacioque
conflati,
respondent
nihil esse commeatus in promptu.
Haud ita distare
oppidum; eo si accesserint,
hospitaliter
ac benigne cunctos ab Rege tractatum
iri.
Suadebat
requiem ultima lassitudo,
et
inventus agnitusque tandem exoptati fluvii terminus.
Vaesana
insuper fames urgebat ac sitis.
Age
sane: ducibus iisdem ad oppidum tendunt,
iamque successuros per
viatorem ingressu prohibet Rex !
Densae arbores in vicino
assignatae,
quarum umbra sese utcumque
reficerent.
Sex
ibi dierum fuit mora:
clavos ferme revulsos e
naufragii tabulis
cum carnibus nutrituque
alio permutabant.
Sitim levabat in proximo
fons.
Contracta inde cum incolis
nonnulla consuetudine,
perniciosam in spem
hospitii Sosa paulatim inductus,
mercatoris cuiuspiam
adventum ab Sofala, si liceat,
ibidem operire constituit !
Id ipsum Aethiopes cum
valde hortarentur, ex iis missi ad Regem
qui Sosae interim et coniugi ceterisque
pro instituta
societate paulo commodius diversorium
peterent.
Ille,
popularium haud absimilis
omnibusque
artibus ad fallendum instructus,
iubet Sosae renuntiari
se suosque optimo esse in
advenas et calamitosos animo,
sed
quominus eos adhuc intra oppidum admiserit,
duabus maxime causis
retardatum:
ALTERA, quod magna tum
annonae penuria
uno omnes loco sustentari
non possent;
ALTERA, quod ferro succintos
et vario genere telorum,
incolae seminudi ac sudibus
tantum adsueti,
maiorem in modum
extimescerent.
Si animum inducant Lusitani, ad pactae mansionis fidem,
arma interim apud se
custodienda sine dolo deponere,
se domi suae Praefectum
primoresque benigne habiturum:
reliquos, circumfusis
oppido vicis, fida in hospitia
divisurum.
Dura omnino postulata visa
condicio,
sed recusantibus extrema
necessitas et egestas instabat.
Ergo nemine -praeter unam
Eleonoram- dissuadente palam, Sosa,
qui amice monenti atque
invitanti Regulo priori abrogaverat
fidem,
repudiatis Eleonorae
precibus monitisque, se ac sua demum omnia
insidioso huic praepostera
credulitate permittit.
Cohors reliqua ducis
auctoritatem sequi non dubitat.
Tradita extemplo arma
praemittuntur ad Regem.
Sosa, cum uxore
liberisque et fidelibus aliis ferme
viginti, subsequitur.
Ceteros, quinos vel senos,
regii Praefecti varia in loca diducunt.
Necdum
ad inhospitales pervenerant casas, cum
destitutos
ac diremptos ab ope mutua (sese omnes sensere);
non peculio tantum, si quid
abditum gerebant (spoliatos),
sed vestimentis etiam quanquam attritis ac laceris (exutos!)
Eaque nocte maligne admodum
pastos,
mane fustibus conviciisque
(vexatos),
per
summam perfidiam et immanitatem
Aethiopes
tectis ac vicis exturbant.
Rex
ipse, gemmis auroque et argento,
et
quod pretiosi reliquum Sosae et familiaribus fuerat,
avidissime
rapto, corporibus tantum ac vestimentis abstinuit;
domoque
cunctos item exegit, insuper increpans
clementia adductum se, non pro meritis tractasse
vagos piratas et communes
humani generis inimicos !
Tum demum sensere Sosa
comitesque quam stulte sese inermes
ignotae ac barbarae fidei
credidissent.
Neque
is finis miseriarum fuit.
Namque dum inopes consilii,
solutis ordinibus,
nullo rectore, nullo
signifero, passim incerto errant gradu,
nova repente Aethiopum
manus, praeacutis armata sudibus,
in Sosae manipulum invadit:
ipsumque et ceteros,
utriusque sexus, nullo discrimine,
vestibus nudat,
obnoxios et contra ne
hiscere quidem audentes.
Adeo ablatis armis
ceciderant animi !
Eleonora tantum, generis
memor
ac pudoris ad ultimum
retinens, obniti acriter;
pugnis quin etiam
colaphisque barbaros ultro ad necem
irritare; quoad,
mariti denique hortatu et deficientibus iam plane viribus, abstitit.
Nec mora, detractae
direptaeque vestes,
metu ac pudore confusis qui
ex infelici comitatu restabant,
atque ab tanta rerum
indignitate avertentibus oculos.
Tum vero castae matronae
tristior omni morte lux visa;
defodit arenis e vestigio
sese !
quae supereminent soluto
raptim fusoque obtegit crine.
Mox ad Andream paucosque
superstites, voce suprema:
"Vos quidem -inquit-
duci vestro
fidem egregiam
praestitistis, optimi viri. Nihil ultra opus est.
Ite, vobisque ipsi tandem
aliquando consulite.
Ac si quem patriis olim
finibus reddi contingat,
renunciate quo loci
mea me maritumque delicta
perduxerint".
Moestum inde silentium
immobilis tenuit.
Cara tantum intuenti
pignora,
iuges rivi lacrimarum denso
cum gemitu profluebant.
Sosae
item altus moeror ac dolor vocem incluserat.
Cumque defixo in terram
obtutu,
aliquandiu attonito ac
stupenti similis adstitisset,
paterna demum exstimulante
cura, proximam in silvam
quaerendo qualicumque
nutrimento secedit.
Inde regressus,
Eleonoram triduano ieiunio
fletuque paene consumptam,
e
filiolis alterum prorsus exstinctum offendit,
eumque suis ipse manibus
terrae mandavit.
Postridie, eodem pabulandi
functus officio,
coniugem una cum filio
exanimem reperit,
et lamentabili circum
vociferatione complorantes ancillas.
Hisce confestim submotis,
in dextram iacentis manum
aliquandiu reclinato capite
incubuit;
dein, iisdem adiuvantibus
ancillis,
cadaver utrumque sepeliit,
nihil unquam effatus.
Postremo sese iterum abdit
in silvas !
Ibi laniatum a feris
putant. Numquam deinde comparuit !
_______
Hunc exitum inter paucas
miseranda Sosae
peregrinatio terra marique sortita,
cum
saeculi huiusce tertius et
quinquagesimus ageretur annus (1553).
Reliqui
ad centum foedo agmine, rerum omnium
inopes,
diu
errabundi, variis casibus ad sex et
viginti redacto numero,
cum
pro captivis haberentur,
denique ab naviculario
Lusitano,
qui eboris mercandi causa
regionem eam a Mozambico petierat,
sextertiis
in capita quaternis redempti.
In
his Pantaleon fuit, qui ante hoc biennium,
iam
aetate, verum praevalens viribus,
Olisipone
subito nervorum stupore apoplecticus obiit.
Caeterum tanta Sosae
calamitas longe lateque vulgata,
misericordiam hominum
civit:
CUPIDITATEM ET
AUDACIAM non imminuit.
Anno quippe insequenti,
navarchi alii quinque
Lusitaniam versus, Cocino
solvere...
GENNAIO 24
Concerto... spirituals !
Dopo "I novizi in concert" (PAGINA di
Gennaio 30, nel BREVITER), e dopo il "concerto stereo" dell'usignolo
(cf.ib. PAGINA del 21.Agosto), un altro concerto quod altiore intelligentia
est percipiendum.
Sarà una pagina ad alto livello, umano e religioso,
perché Sant'Atanasio non sta in realtà cercando di comporre una pagina da antologia,
ma è tutto proteso a dare ai suoi lettori una scossa che polarizzi definitivamente
tutti i loro pensieri in quell'ordine giusto e trascendente nel quale è
chiamato a vivere e sognare ogni credente. Per l'appunto, entro quella serenità
e armonia che è il pregio raffinato di quella cosa GRANDE che è la vita, quando
in tutte le sue angolature è illuminata dalla FEDE. Dal felicissimo e
coraggioso asserto di S.Paolo dinanzi ai "dottori" dell'Areopago -In
Deo enim vivimus, movemur et
sumus- tirate voi "tutte" le conseguenze: non un minuto,
non un pensiero nostro si nasconde a Dio !
Ecco, da un originale greco, una dignitosa traduzione
latina di S.Atanasio; quella che ci viene fornita dalla Patrologia Graeca del
Migne.
Nihil
est rerum omnium quae sunt et fiunt,
quod
non in IPSO et per IPSUM factum sit et consistat,
uti
etiam vir theologus his verbis docet:
In
principio erat VERBUM
et
VERBUM erat apud DEUM, et DEUS erat
VERBUM.
Omnia
per IPSUM facta sunt et sine IPSO factum
est nihil !
S.ATHANASIUS, ex oratione Contra Gentes PG 25, 83‑87
Quemadmodum enim musicus,
lyra ad concentum accommodata,
gravibusque cum acutis et
mediis cum aliis arte temperatis,
UNUM efficit CONCENTUM,
ita quoque Dei Sapientia,
universum
mundum veluti lyram tenens,
resque
aërias cum terrenis
et
caelestes cum aëreis coniungens,
omniaque
cum singulis conectens
et
suo nutu ac voluntate circumducens,
unum
mundum unumque mundi ordinem
PULCHRE AC CONCINNE ADMODUM
EFFICIT.
Ipsumque interim Dei Verbum
apud Patrem manet immovile,
dum omnia, prout Patri
visum fuerit,
suae naturae constantia
movet.
Omnia denique pro sua
natura illo dante vivunt et consistunt
admirabilemque ac vere
divinum concentum
per IPSUM componunt.
Ut vero res tanta imagine
aliqua intellegi possit,
age: numerosi alicuius
chori exemplum adducamus.
Itaque, quemadmodum in
choro, ex variis hominibus,
pueris, mulieribus, senibus
et adulescentibus composito,
uno praeside moderante,
singuli pro sua natura et
facultate cantant,
vir
ut vir, puer ut puer, senex ut senex, adulescens ut adulescens,
omnes tamen UNUM CONCENTUM
efficiunt.
Vel quemadmodum nostra
anima eodem tempore nostros sensus
pro cuiusque efficacitate
movet, adeo ut praesente re aliqua
omnes
simul moveantur, oculusque videat, auris audiat,
manus
tangat, odoratus olfaciat, gustet gustatus
aliaque corporis membra
saepe etiam agant
(verbi gratia, pedes
ambulent),
ita profecto rem quoque se
habere in universa rerum natura.
Licet tenue admodum sit,
exemplum altiore tamen intelligentia
est percipiendum.
Nimirum uno ictu Dei VERBI nutus, omnia simul
administrantur,
adeo ut quae rerum
singularum propria sunt
ea
a singulis fiant
et
ab omnibus simul UNUS ORDO perficiatur.
(Haec
reperies quoque in Liturgia Horarum, III, pag.50;
die
sabbato hebdomadae I per annum)
GENNAIO 25
Cosa vi dice il
nome di ELIODORO ?
Fu –mi potrá rispondere la ragazzina più saputella‑-
il protagonista di un memorabile intervento divino, raccontato dalla Bibbia.
Sì, d'accordo: ma poiché la Bibbia la leggiamo ben poco, e meno ancora in quei
due libri storici dei Maccabei, dovrò io partire da zero, perchè voglio
guidarvi su due versioni pittoriche che vi lascieranno a bocca chiusa.
La prima, in un famoso affresco di Raffaello (1511‑1514),
la trovate nel regolare percorso della visita alle Stanze del Vaticano.
L'altra, del Solimena (con regolare datazione e firma
del 1725), è stata recentemente restituita al suo primitivo smalto nella
controfacciata del Gesù di Napoli, e ci dicono gli storici che, per secoli, era
perfino segnalata ai turisti come una delle più insopprimibili soste nel centro
storico di quella metropoli culturale.
+
+ +
Non toccano a me i rilievi artistici ; mi accontento
di offrirvi il buon latino, e sarò abbastanza ripagato dalla sicurezza che non
vi dispiacerà la descrizione del argomento biblico che ha meritato così
prestigioso rilievo.
Mettete questo Eliodoro al periodo dei Seleucidi,
cioè, di quelli che essendosi spartiti le conquiste di Alessandro,
spadroneggiavano pure su Gerusalemme, sottoponendola ad una sistematica
ellenizzazione. Occorrevano però soldi, tanti!, ai nuovi padroni. Eccoli
pronti, segnala qualcuno: nel Tempio ci sono a bizzeffe, e senza la qualifica
di soldi sacri: sono, soltanto depositi di orfani e vedove (cioè, la Cassa di
Risparmio, per intenderci). Siamo già arrivati: Eliodoro è colui che dovrà
riscuotere quei soldi; ma gli angeli si incaricheranno del resto. Egli stesso,
poichè ne uscirà salvo anche se generosamente bastonato, dirà in seguito al
Capo che lo intervista per sapere che nome egli segnala per ritentare
l'impresa: Si quem habes hostem aut rerum insidiatorem, mitte eum illuc et
flagellatum eum recipies. Expertus
quippe loquebatur !
Ora potete finalmente entrare nel testo sacro, che è
il lib.2, 3, 23 dei Maccabei, e che vi consiglio di rileggere incominciando
dalla precedente descrizione delle scene e manifestazioni di protesta di una
popolazione spaventata.
Heliodorus
autem quod fuerat decretum perficiebat.
Eodem loco, ipso cum
satellitibus circa aerarium praesente,
spirituum et omnis
potestatis Dominus
magnam fecit ostensionem,
ita ut omnes qui ausi
fuerant convenire,
perterriti virtute Dei
in dissolutionem et
formidinem converterentur.
Apparuit
enim illis quidam equus terribilem habens sessorem,
et
optimo operimento adornatus;
isque,
cum impetu invectus, Heliodoro priores
calces impegit;
qui
autem supersedebat videbatur arma habere aurea.
Cum
iis etiam apparuerunt duo iuvenes virtute decori,
optimi gloria speciosique
amictu,
qui etiam circumsteterunt
eum et ex utraque parte flagellabant,
sine intermissione multas
inferentes ei plagas.
Subito autem concidit in
terram;
eumque, multa caligine circumfusum,
rapuerunt atque in sellam
gestatoriam imposuerunt;
et eum, qui cum multis
cursoribus et satellitibus
praedictum ingressus erat
aerarium,
portabant carentem auxilio
et armis destitutum,
manifeste Dei virtutem
cognoscentem.
Et ille quidem per divinam
virtutem iacebat mutus
atque omni spe et salute
privatus.
Hi autem Dominum
benedicebant,
qui magnificabat locum suum
et templum.
Quod paulo ante timore ac
tumultu erat plenum,
apparente omnipotente
Domino, gaudio et laetitia impletum est.
Confestim vero ex amicis
Heliodori quidam
rogabant
Oniam ut invocaret Altissimum ut vitam
donaret ei,
qui prorsus in supremo
spiritu erat constitutus.
Suspectus
autem factus summus sacerdos,
ne forte rex opinaretur
malitiam aliquam ex Iudaeis
circa Heliodorum
consummatam, obtulit hostiam pro salute
viri.
Cumque
summus sacerdos litationem perficeret, iidem iuvenes
rursus
apparuerunt Heliodoro,
eisdem
vestibus amicti, et adstantes dixerunt:
"
Oniae summo sacerdoti multas gratias age,
nam
propter eum Dominus tibi vitam donavit;
tu
autem, a caelo flagellatus,
nuntia
omnibus magnam Dei potestatem."
Et,
his dictis, non comparuerunt !
Sarà l’anno 2000 L’ANNO DI
MACAO ?
Sembra di SI, e non saró io ad addossarmi
responsabilità che non mi riguardano. Ma una PAGINA latina su Macao, fissata
nel nostro calendario alla data dell'anno 1565, la dovremo gradire a quel
volenteroso latinista, Ioann. Petrus MAFFEI, che latinizava ipso facto, a
vantaggio dell'Europa, le lettere che i suoi confratelli gesuiti facevano
arrivare, ancora calde, sugli alti e
bassi, non della Borsa, che non esisteva ancora, ma dei loro apostolici sogni
di portare la BUONA NOVELLA del Vangelo a quelle genti lontane.
Ecco una saporita sintesi di quanto il
portoghese Luis FROIS, mentre lotta ancora per raggiungere la sua destinazione
in Giappone, racconta -ad Socios, in Indiam- quanto lui e i suoi
compagni stanno cercando di fare, concretamente tra due festività del Santo
Natale; quella del 1561 e quella del 1562.
Nè vi dispiacerà la sua introduzione esortativa e familiare.
At mihi sane credite,
fratres,
in hac vita labores et
incommoda esse expetenda,
quippe quorum AMARITUDINEM
MAGNA SUAVITAS et FIRMA
SPES comitetur:
idque
secus in rebus prosperis usu venire solet,
prout
primis navigationis diebus clare perspeximus...
Nam
inter has igitur difficultates
rursus
in terrae conspectum delati
et cum iam
contenebrasset, nimia cupiditate
provecti,
periculum fuit ne vi
ventorum ad terram allideremur.
Ex eo tamen periculo cum
primum illuxit evasimus:
et a Sinis nautis cognitum
est
nos permagnam Sinarum ad
insulam procesisse,
nomine AINANEM, ex qua insula nautici commeatus
et anchoralia a Sinis fere
petuntur.
Hic dum portum subimus
qui in septemtrionem ad
gradus decem et novem est positus,
in
aliud repente omnium maximum vitae periculum incidimus.
In
ipso aditu iuncus in arenam bis adeo
vehementer incussus est,
ut plane iam carina
dehisceret.
IO.PETRI MAFFEI: Selectarum ex India Epistolarum libri IV
Antuerpiae, 1615. Ex Libro III,
Balthasaris Gagi ad Socios, p.96
Ac pereundum nobis utique
fuerat
nisi Praefecti seu
Limenarchae permissu,
praesentem incolae nobis
opem tulissent:
ad
quos, nonnullis donis remuneratos,
descendimus
II Kalend. Decemb. quem ipsum in diem
Praesentatio Dei Matris
Mariae Virginis incidebat.
Et quoniam iunco afflicto
ac pene iam dissoluto,
ad portum Veniagam navigare
non potuissemus,
Lusitanum quemdam continuo
ad Cantonem oppidum
atque inde AMACANEM
quosdam ad Lusitanos
mercatores pedestre itinere misimus
qui de nostra salute iam
desperaverant.
AMACANEM pervenit nuntius
Natali ipso die Domini anni 1561
statimque ad nos
deportandos Lusitani aliquot navigia submiserunt.
Quoniam vero in Ainane
INSULA menses quinque posuimus,
ex qua deinde Amacanem
trigesimo die perventum est,
de eius insulae et
incolarum natura ac moribus,
ne longior sim, pauca de
multis attingam.
Est autem Ainanis regio
cúm fructibus Indicis et
omni ciborum genere abundans,
tum
etiam margaritis et unionibus nobilis.
Frequenter
incolitur, urbibus opere lapideo
extructis:
gens
vero ipsa moribus rustica, vestitu
brachata,
eminentibus
e capite ad instar boum cornibus binis
e tenui confectis velo,
forficibusque ceu tonsorum
e summa fronte peracutis.
Eius ornatus causam
cognoscere numquam potui,
nisi si forte daemonem
effingunt specie belluae sese offerentem.
In hac ego insula
sacrificavi aliquoties et sacramenta
distribui.
Inde proficiscentes ad
Sinas,
cum parva nobis insula ipso Paschali die dominico sese obtulisset,
partim eius diei
celebritate, partim etiam ipsius loci
amoenitate invitati,
descendimus, et
commodum, in monte quodam ingenti,
specum et fornicem in
templi formam excavatam offendimus.
Ibi ara excitata sacroque peracto,
coelesti pane Lusitanos refeci.
Ex eo loco ad Sinas delati,
idoneam tempestatem exspectantes,
ad alteram usque
feriam Natalium Domini anni 1562
substitimus,
atque inde, solutis
anchoris, tertio decimo die, Petram
Albam
felici navigatione tenuimus. Hic,
imminentibus tenebris,
territi quominus Fretum
Sincapuranum inveheremur,
exscensione facta, Domino
gratias agebamus universi,
cum repente vela complura
piratarum apparuere...
GENNAIO 27
Da Goa, gennaio
1569 .
Confidenziale sulla Cina !
Che Matteo Ricci sia stato il pioniere dei gesuiti
che dietro di lui si sono riversati sulla Cina, può essere un dato storico
ormai abbastanza diffuso, ma...che va inteso con qualche piccolo ritocco,
perché è vero che è stato il Ricci il primo che, passo dopo passo, è riuscito a
giungere con regolare passaporto e benestare ufficiale fino alla corte di
Pechino, dove ha avuto non solo un sussidio, con tanto di soggiorno, ma perfino la concessione di una
tomba per decreto imperiale !
Anzi, sarà gradita ai “Romani di Roma” una scoperta:
che, nella Gregoriana, proprio di fronte all’ufficio del Rettore, è in bella
mostra una copia –in cartapesta però- della lapide funeraria cinese! Che pochissimi sapranno leggere: Qui
potest capere...capiat !
Ma... non va dimenticato che quando il Ricci approda
a Macau, in quella città, che era una "concessione commerciale"
ufficialmente elargita ai portoghesi, altri gesuiti hanno già consolidato una
base logistica, dalla quale stanno saggiando di mettere in atto un piano per la
penetrazione del Vangelo.
Come testimonianza di questo momento storico abbiamo
la lettera confidenziale ‑in seguito pubblicata‑ che scrive al
P.Generale (allora un Santo, Francesco Borgia) uno dei due gesuiti che, da Macau,
sono già più volte penetrati in Cina (sembra soltanto fino a Canton), al
seguito dei mercanti portoghesi. Da aggiungere ancora che questa tappa di
Canton, in realtà l'aveva fatto il Saverio l'autunno inoltrato del 1548: ma
allora il suo pensiero era rivolto soltanto al Giappone e dovette addirittura
lottare per non accettare la prepotenza del pilota, il quale avrebbe preferito
sostare là, invece di rischiare una pericolosa traversata invernale!
Ecco ora, per gli amanti del latino, un documento di
grande interesse storico, del quale noi ovviamente prendiamo soltanto la parte
più generale, quella appunto che ci descrive i Cinesi. Scrive infatti il
P.Emmanuel Texeira da Goa 4 Nonas Ianuarii 1569, vale a dire, 2 gennaio.
Voglio ancora premettere che costui,
che in Cina ci è stato, accompagnato dal confratello Francisco Peres, ha
tracciato con precisissima certezza il piano operativo che in seguito farà suo
il P.Ricci:
Quodsi duo Socii, aliquam eius linguae et consuetudinis
nacti peritiam,
forti magnoque animo rem aggrediantur,
ipsi per se, Deo adiuvante, fore confido ( idque
nobis affirmabant Sinae )
non modo ut non arceantur,
sed etiam ut studiose intromittantur ab incolis.
Vi prevengo sul passo più insidioso: il latino avere (donde avidus,
desideroso, bramoso) non è da
considerarsi una sbagliata trascrizione di habere.
MAFFEI, De rebus indicis epistolarum liber (61 s).
Aestate superiore, cum e
Sinis redirem,
Cocini
primum, deinde Goae sum factus certior,
avere te, Pater Optime,
de illarum gentium moribus
ac natura cognoscere
deque spe eiusdem per
Evangelium adiuvandi provinciae.
Quocirca, versatus ibi
ANNOS ALIQUOT, deesse nolui
quominus tibi per litteras
quid haberem in eo genere
compertum et exponendum.
Sinarum regio et patet
latissime
et
omnium quae quidem in hac plaga exploratae sunt
oppidis et habitatoribus
est celeberrima.
Incolae sunt ingenio valde
bono et acuto,
praestantiores animi quam
corporis viribus;
in reipublicae
administratione et civili prudentia
admodum excellunt:
haec apud eos cura
studiumque praecipuum.
Superstitionibus et idolis
minime dediti sunt.
Unum habent regem,
huic vero, supra quam credi
possit, omnes obediunt.
Praemiorum ac poenarum
distributio plane admirabilis,
atque, ut natura sunt
perspicaces, animadverti nonnullis ipsorum
sacrosanctae fidei nostrae
decreta vehementer probari.
In urbe Cantone fui
ALIQUOTIES: aperte profitebantur,
si per regem regiosve
ministros liceret,
se christiana sacra
suscepturos libenter.
Atque, ut ego quidem
existimo,
si quando Christi
praeconibus aditus in ea loca patuerit,
plus
apud Sinas brevi quam apud alias nationes
vel diuturno labore
profecerint.
Primum ob gentis ipsius
naturam atque indolem egregiam;
deinde quod secura toto
Regno pax est atque tranquillitas.
Quin immo et in amore et in
honore NOSTROS habere;
quidam etiam ad meliorem
frugem reduci iam coeperant:
idemque aiebant, si quibus
unquam advenis
in eius regionis interiora
penetrare licuerit,
eos utique advenas e Societate
nostra futuros.
Itaque licet perpetuus ille
animarum inimicus
opponat omni conatu sese,
et re vera negotium hoc
difficultate non vacet,
tamen ita desperandum non
est ut nonnulli,
re nondum omnino temptata
atque explorata, putarunt.
GENNAIO 28
Quando il P. RICCI
dovette fare il mercante a Macao
Ritorniamo ancora sul P.Ricci: anzi in una complessa
pagina, indice a sua volta della complessità della situazione cinese, prima che
l'intraprendente missionario raggiungesse Pechino: fu giocoforza fare anche
altri mestieri, ad esempio "incaricato di affari dei mercanti cinesi"
presso i Portoghesi. E sarà questo il modo migliore per provocare un
"chiarimento a voce" con il suo Superiore Valignano, nella sua base
logistica di Macau.
Il fatto accadeva forse 400 anni fa. Tra i guai che
allora insidiavano la permanenza di quei pionieri gesuiti nella loro prima
"stazione" di Sciaucin, dove si erano stabiliti appena entrati, e
dove si andava ormai organizzando quel poco di vita cristiana che nelle lettere
idilliache stavano commovendo l'Europa, c'era il ricambio triennale dei
magistrati superiori; che non sempre erano in grado di contrastare i mobili
umori della plebe. Questa, in modo non sempre civile, richiedeva a scadenza
fissa la "cacciata dello straniero".
Questa volta però era di turno un nuovo Governatore,
che si era messo in testa di innalzare una migliore pagoda proprio sul posto
già prescelto dai gesuiti per la propria residenza, e l'ultimatum era
regolarmente partito. Una consulta a distanza con la base logistica di Macau
era più che difficile. Per fortuna, ecco che gli stessi mercanti cinesi
vogliono servirsi del P.Ricci come mediatore, per un acquisto di stoffe dai
Portoghesi (e la richiesta viene dalla corte !): dunque ben venga l'occasione!
Per i lettori che ora potessero domandarsi chi fosse
mai questo TRIGAULT, oltre a quanto già detto nella pagina del 21 gennaio (del
Breviter, dove ne ho parlato a lungo quando mi sono accorto che molte di queste
"pagine ricciane" egli le aveva latinizzate proprio durante la
traversata del Golfo Persico), aggiungo ora la puntuale scheda necrologica,
redatta dal Bartoli. Le cose andavano bene per i gesuiti in Cina quell'anno
1628, quando inaspettatamente, due di loro soccombono: oriundi ambedue da Douai
(allora Belgio fiammingo, oggi Francia): il primo è appunto il nostro Trigault.
E il suo curriculum lo inserisco all'interno della Pagina odierna, che così
diventera più ricca in calorie latine.
Nicolaus Trigaultius, nostri aevi
Ulysses,
milliarium triginta millia in
OBSEQUIUM FIDEI emensus,
instabat nihilo segnius ad eam inferendam in Provinciam Sciansi;
scripturam et linguam Sinarum
elegantiorem
immenso labore sibi fecerat expeditam,
cuius laboris pars
fuit voluminum lectio centum et viginti
(totidem ‑inquit‑
Sinarum historia clauditur)
eorumque latina contractio,
quam in Europa edendam perduxerat...
Absolverat praeterea quod olim Riccius
et alii coeperant...;
haec tanta atque extraordinaria ingenii
contentio eum,
abalienatum mente, improviso
extinxit, annos natum 52,
ex quibus 34 Societati, Sinis 18
dederat...
Dalle Asiaticae Historiae, Bartoli e IANINO, lib.IV, p.548
La
PAGINA di oggi è invece quella annunciata –e scritta- da questo TRIGAULT (l.c.
229)
In hac universa causa dici
vix potest
quantum ab omnibus
magistratibus
in causae nostrae favorem
conspiratum sit.
Per eos dies quidam e Regia
Pechinensi ad Lien‑tsi‑Thau scripserant
uti
ab Lusitanis negotiatoribus
purpureos
aliquot pannos coëmerent et ad se transmitterent.
Magistratus, ne quam rei
gerendae
et pro Rege bene merendi
occasionem omitterent,
Patrem
Riccium nominarunt quem aptiorem Sinis
mercatoribus
ad
eam rem cum Lusitanis,
apud
quos amicitia valebat et auctoritate,
conficiendam esse
dictitabant.
Eum igitur Prorex ingenti
navigio a multis remigibus vehi,
una
cum quodam militum Praefecto
et
aliis suis palatinis voluit. Amacaum ubi pervenit,
magna
ab omnibus amoris significatione exceptus est,
consciis
quantos cum reliquis sociis labores exantlasset.
Opportuna fuit excursio
discutiendis multis
quae muto litterarum
commercio non satis tuto agitantur.
Conclusum
enim, contra id quod prius statutum fuerat,
uti procuraretur alius sedi
figendae locus,
siquidem Sciaucina retineri
minime potuisset.
P.Matthaeus Riccius,
expeditis e sententia negotiis
ad quae fuerat a
magistratibus amandatus,
quam celerrime intermissam
stationem
-resumptis velut ad novos labores viribus animisque-,
repetiit.
Eum magistratus revertentem
benigne acceperunt
recentique beneficio
deliniti, novo favore tuendum
susceperunt.
GENNAIO 29
Un paese libero...
costretto a sparare
contro chi altro non cerca
se non la libertà ! MACAO
1971.
Non erano affatto liete notizie quelle che -estate
1971- arrivavano dal profumato Oriente. Facevano crescere giorno per giorno il
triste numero di quanti, tentando la fuga a nuoto, rischiavano il tutto per
tutto attraverso un' incerta nuotata, portatrice almeno di salvezza, per il Rio
delle Perle, nella sognata MACAO.
Senonché anche la diplomazia cinese si
dava da fare per trovare una soluzione drastica: concordare almeno coi Portoghesi
la restituzione pacifica di quei poveri illusi di una libertà che non quadrava
coi programmi di Mao! L'accavallarsi poi di tre drammatiche notizie su questa
tragedia diede -a me! P.Vallejo- la spinta di mettermi in contatto epistolare
con uno dei mie confratelli, impegnato proprio in questo servizio apostolico a
favore dei profughi che senza sosta arrivavano a Macao. Volevo nella mia
piccolezza di religioso ancorato nei lavori di retroguardia, redigere, anche in
latino da concorso, una lucubratiuncula, dalla quale mi sembra
opportuno travasare, in tre brevi assaggi, quanto serva almeno per inquadrare
il contenuto storico di quella insofferenza che... magari si va ripetendo in
altre zone di questo nostro mondo sempre più contradittorio. Il primo mi serve
per inquadrare un'intera tragedia.
Fu il mio un lavoro di fantasia, incominciando dal
nome del protagonista: colui che per i giornalisti era un anonimo, ebbe nella
mia composizione un nome (Taicianum effeci!); anzi, era di obbligo dargli
una familia, un'ideologia... Il resto lo indovinerete facilmente.
Haec mecum praeterita aestate (1971) cogitanti,
ecce coram sistitur nuntius
tam perdolenti tristitia insignis
ut, rei magnitudine perculsus atque oppressus,
diu equidem obmutescerem.
Cui statim alius et tertius nuntius adiungebantur,
eiusdem
generis, sed crescentis doloris;
in quibus haud
scierim
num magis
fuerim rei ipsius moestitia perculsus
an potius
intoleranda diurnariorum immanitate punctus,
qui verborum
milies milia ad res nullius momenti
scriptitantes,
brevissimas tantum lineolas,
et has in infima pagina, nuntiis hisce dedissent.
Macai,
23 augusti 1971.
-
Iuvenis quidam, e Sinis nando profugiens, mortuus est,
exhaustis plane viribus, vix ac
litus macaënse appulerat.
Macai, 23 augusti 1971. - Iuvenes
tres, sinenses profugi, cum Macaum incolumes
pervenissent,
apprehensi illico ab ordinis publici custodibus sunt, et, iuxta
foedus
cum magistratibus sinicis susceptum, eisdem postridie traditi.
Tertius vero nuntius, cum praecipuum sit TRIUM PAGINARUM
argumentum,
erit veluti TOTIUS huiusce historiae TITULUS.
Hong Kong, 23
augusti 1971. - Cum
iuvenes sex,
qui ex Sinis nuper Macaum profugerant, iam in eo essent ut,
secundum pactiones,
magistratibus Sinicis traderentur,
unus eorum,
exsiliens, fugae sese dare conatus est;
vigiles vero
Macaënses
cum, explosis
in aërem armis, eum frustra deterrere
temptassent,
coacti tandem
sunt ipsummet glandibus plumbeis collineare.
Fugitivus ergo occissus est.
▀ ▀ ▀ Considera, lector amice (nisi iam tibi
animus defecit)
An unquam
acriorem iustitiae ac libertatis irrisionem repereris !
Omitte, quaeso, primum illum profugum
adversus quem sola FATA miserrime saevisse videbuntur.
Inspice potius
illos quos mundus –quem ipsi LIBERUM
reputabant--
invitos in servitutem et oppressionem a qua aufugerant
restituit.
Obstupesce denique mecum in tristissimo fato tertii profugi,
qui LIBERTATEM
quam tantis laboribus periculisque attigisse tandem
videbatur,
morte ipsa rependit ; morte inquam -pro pudor- ab iis
potissimum illata,
per quos ipsa hominum libertas
"in mundo libero" fuisset
indubitanter tutanda !
Huius potissimum -ignoti ac miserrimi viri- dolere vicem decrevi;
sed siquidem nihil
uspiam atrocius
ADVERSUS
LIBERTATEM HOMINIS patratum audivi,
eius fatum describere statui
tanquam symbolum atque archetypum earum omnium calamitatum
quas per terrarum orbem homines quotidie subeunt.
Homines -inquam- qui fere infiniti sunt,
quibus IUSTITIA et LIBERTAS vocabula nuda
exstiterunt,
adoranda quidem, sed aegre factis atque cotidianae vitae
iuribus gustata.
Quam multos huiusmodi hominum audimus
malle fortunarum, liberorum ac vitae ipsius iacturam facere
quam sese iure LIBERTATIS exuere !
Parum interest
nati in tenui fortuna sint an nobilem
habuerint ortum;
HOMINES sunt,
quorum dignitas ac libertas,
si humaniter imperium exercetur, publice est omninoque tuenda.
Fingens ergo in hac latina lucubratiuncula anonymi profugi
Sinensis historiam,
sustinere per eam atque amplificare decrevi VOCEM
eorum omnium qui in hodierno mundo
persecutionem pro iustitia ac libertate patiuntur.
GENNAIO 30
era stato compiuto 6 anni prima !
Sarà sempre difficile, per chi
inevitabilmente si trova sempre fuori dal contesto reale, misurare la portata
delle pur urgenti misure che, nella marcia della storia, vanno sempre prese a
caldo.
La situazione maturata per anni dalla decisa scelta
della Cina di Mao di una loro personale interpretazione delle dottrine
marxistiche, proporzionata ai colossali esponenti numerici della loro
popolazione, è sufficiente per lasciare senza voce tutti coloro che vegetano al
riparo di più toleranti ideologie. Già verso il 1959 si conteggiavano i profugi
che per ogni via trovavano rifugio a Hong Kong, sopra i 200.000. A dormire in
una panca dei giardini pubblici si dicevano più di 20.000. Come frenare un
esodo che da solo diventava argomento condannatorio per i difensori della nuova
rivoluzione culturale, non era impresa facile.
Nè la diplomazia orientale seppe trovare, come
argomento, se non i costi più alti nella borsa dei valori storici: costringere
Macao a restituire in silenzio quei poveracci che si ostinassero ancora a
rischiare la fuga a nuoto per la foce del Fiume delle Perle (Margaritarum
Flumen).
Ecco, in questa seconda PAGINA -lasciate in disparte tutte le mie fantasiose
trovate per fare, di quello che era appena stato un comunicato monosillabico da
Agenzie di Stampa, un tema letterario da concorso (al Certamen Capitolinum),-
quale situazione era maturata nel frattempo a Macao.
Acciderat vero, sub finem
anni 1966,
ut ABSENTE a Macao summo
Gubernii Lusitani magistratu,
cives tumultuari coeperint.
Apparuerant primo in
compitis probrosa in eum scripta,
mala carmina, infames
satirae,
quibus traducebantur
indignissime Lusitani.
Refixa statim fuerant
scripta maledica a militibus:
quorum tamen duo, mandatum
huiusmodi exsequentes,
male a furentibus mulcati
evaserant.
Dein ad vim spectare res
coeperat.
Ruit ecce in praetorium
scelerata communistarum cohors,
et cum inter eos nuntius
perfertur Gubernatorem ab urbe abesse,
tum vero fremere plebs,
subdubitantibus nonnullis
an haec vera dicerentur.
Cum
tandem compertum fuit eum certo abesse,
tum
saevire vocibus, in milites lapides iaci,
clamare furentes se LEGEM
PROSCRIPTORIAM velle,
deliberatumque habere
ipsum Gubernatorem prius
ferro perimere quam rem deserere.
Aegre interpretatum est,
non sine periculo illius
qui
Gubernatoris vicem interea gesserat,
ut
hora tandem post solis occasum tertia,
tumultuantes
a praetorio abscederent.
Regresus
postridie Gubernator,
sensit
statim fieri iam non posse
ut
placitis furentium hominum diu obsisteretur
nisi
mallet ipse totum Macai statum
in
discrimen ultimum perducere.
Edocetur
enim auditas esse ad multam noctem in triviis
frequentes
minacesque voces,
ac
nominatim ipsum Gubernatorem expeti,
in
idque iam cives fere omnes confabulatos esse ut,
quod ab eius locumtenente
pridie extorqueri non potuit,
ab
ipso demum extorquendum hodie sit.
Re quidem vera, paucas omnino horas fuit exspectandum.
Ecce denuo turbulenta ac
vociferans multitudo
ante praetorium sistitur.
Gubernator autem, causatus
nescio quas
ceterorum civium adversus
communistarum placita querelas,
videbatur initio hac via
rem posse differre...
Sed
non plerosque, ad contumaciam obfirmatos,
Gubernatoris
flexit alloquium.
Is ergo, vociferantibus
magis ac magis hominibus,
non potuit aliter insanam
turbam compescere
nisi pollicendo se,
quam primum cum Sinicis
magistratibus conveniret,
pacta initurum DE RESTITUENDIS PROFUGIS
QUI AD MACAENSE TERRITORIUM CLAM
EVASISSENT.
Post haec in omnes
profugorum ordines saevitum acerrime.
Boni autem cives,
ob inhumanam crudelemque
iuris gentium derogationem,
Gubernatoris non solum
colloquium exinde,
sed occursum quoque vitare
coeperunt !
GENNAIO 31
Altro che
catarsi !
tristissimo "fattaccio" !
Vi risparmio deliberatamente le lungaggini narrative,
di quegli altri episodi che le mie letture mi forzavano a creare... Era quanto
meno interessante il momento di arrivo alla prima barchetta di pescatori. Non
potevano mancare in quella mia sequenza narrativa le spontanee congratulazioni
e auguri: ma, a quelle parole di obbligo, non poteva seguire se non un
drammatico silenzio, ben sapendo i pescatori di Macau degli accordi ormai
firmati dai loro magistrati con i rappresentanti della Cina Continentale. Era
quindi palese per loro il destino tragico al quale questi irresponsabili
fuggiaschi stavano venendo incontro. Che non erano a portata di mano
nascondigli validi o viottoli chiusi, dove potessero scondersi. I pescatori
infatti stavano leggendo in anticipo una catastrofe ormai praticamente scritta
!
Serve al mio scopo una brevisima testimonianza : quel
mio confratello, che a Macao era –ed è ancora- notissimo a tutti per la sua
permanente assistenza a questi fuggiaschi, alla mia domanda, se fossero vere le
notizie di Agenzie, mi rispondeva con questa rapida pennellata: "Questa
stessa mattina, mentre mi sforzavo per consolare uno di questi nuotatori ai
quali era stata concessa una sosta in
ospedale, egli si aggrappava al mio braccio per domandarmi: Mi restituiranno...? Orbene, nella visita del pomeriggio, costui
non era più al suo letto!"
La mia narrazione riprende a questo punto dall'ultimo
e tristissimo atto, quando, chiuso l'episodio di colore umanistico, di
pubblicizzare la concessione a quei uomini di una sosta per recuperare
l'equilibrio, si rimette in motto in realtà il meccanismo imperdonabile della
diplomatica consegna di quei tragici
"nuotatori" alle autorità continentali. (Ecco perchè il titolo
del mio lavoro era in sintonia : SUNT LACRIMAE RERUM !)
Ut indictum a magistratu
fuerat, quarto post adventum die,
adest demum missus a
Gubernatore Centurio,
cum globo militum. Nuntiat paratam adesse raedam;
parent sese in patriam, ex
qua aufugerant, inviti redire !
Cuius non deriguisset animus
tam tristi nuntio,
et
licet saepe iam descripto, tam inopinato?
Ergo non vacuae minae erant
!
non feralis sententia
benevolis verbis mollitur !
Ea
est denique denuntiatio, is militum apparatus,
ut nihil per ludum, velut
in theatro, agi credendum sit !
Subierat iam in interiorem
carceris aream automatarius currus,
in quem illico homines
scandere iussi sunt.
At in benevolentiae et
misericordiae publicae signum,
et quia parvum erat iter
percurrendum,
permittebat Centurio... ne
manus vincerentur ;
satis habere se quod armati adessent milites.
Id vero initium nostro
infelici homini fuit
insani atque ultimi
libertatis desiderii in actum perducendi
.
Nam, cum indesinenter in
animo secum versaret
num quod in desperata
causa desperatum extremumque remedium
posset reperiri, apparuit
statim opportunissimam sibi fore
quamlibet vel momentaneam
custodum incuriam.
Solita quippe erat Macai
tenuiorum plebs,
cotidianorum
horum itinerum et horam et causam bene noscens,
catervatim ad ostia huiusce
carceris confluere
ut
magistratibus execrationes et convicia,
profugis commiserationem
exhiberet.
Aperto itaque carceris
ostio, statim otiosi hi cives
in exeuntes se totos
convertunt iisque appropinquare
nituntur.
Nec facile perrumpere hanc
turbam licet, visendi studio irruentem,
adeo ut militibus identidem
de raeda descendendum sit
ad tumultuantem turmam
submovendam.
Si quis tum per quietem in
nostrum infelicem virum esset attente intuitus,
eum
pallore vultus ac trepidatione suspectum reperisset...
summam
ac desperatam rem animo machinantem !
Et
quidem ea opportunitas -fauste an infauste lector iudicet- statim adfuit.
Dum
enim milites arcendis tumultuantibus dant operam,
Taicianus
noster ad usitatum miseris
ultimumque
in rebus perditis perfugium sese prorripit:
Se
superis fervide committit, contractisque repente viribus,
exsilit
atque sese per medias hominum catervas
properanter
subducit, tutamen adversus plumbeas
glandes
(quas in se certus est iri
coniectum)
inter
hominum multitudinem quaeritans.
Sed
eheu! plumbeae glandes velociores
cruribus sunt !
Itaque,
dum, defixis stupore ceteris, milites in aërem
semel
atque iterum arma, ut fugientem
deterreant, explodunt,
Taicianus
parumper aufugere obtinet.
Sed
priusquam aedificiorum sub molem lateat, ecce milites
recte
in fugientem arma collineant... et
procumbentem occidunt !
SUNT
LACRIMAE RERUM !
In
id spectaculum -etiam si quis iam longius recesserat-
accurrunt
cives, diro armorum rumore exciti,
complorationeque lamentabili
ac silenti, morientem comitantur.
Non tunc convicia, non
inconditi -ut alias- clamores auditi;
sed
triste silentium aut gemitus et in
regimen communisticum dirae.
Adeo tristissimum huiusce
profugi fatum
omnium voluntates ad
misericordiam inclinaverat !