G I U G N O

                                      I N D E X

 
  1  Un NAVIGATOR che cerca al volo la sua VENEZIA                  Sabellicus

  2  E continua a cercare: Viareggio-Venezia                                              idem

  3  A Venezia, città di meraviglie, anche il terremoto                            Bembo

  4  - e anche la sua gente (a Carnevale!)                                                        N.N.

  5  - e qualche turista troppo pignolo per la regata                                     N.N.

  6  - il pugilato                                                                                                        N.N.

  7  - che ha una sua impegnata prolunga !                                              Bembo

  8  - Un pastore protestante vede Venezia a modo suo             Jac.Crucius

  9  - e i suoi vecchietti, "milites gloriosi"                                    Emm.Azevedo

10  - Visita solenne (PIO VI) e latinista d.o.c                                           Cordara

 

11  Rivediamo Cicerone: si cimenta con la filosofía                          Cicerone

12  Non interromperlo !  E` Filosofía della Storia !                                      idem 

13  No disturbarlo !                                                                                             idem

 

14  Ma noi cambiamo discorso. Ora su Calpurnio Pisone.                     idem

15  Il "De Consolatione"...è di Cicerone o del                                  Sigonius ?      

 

16  La Camaldola di San Romoaldo                                           Andrés Muñoz

17  e il resto dell'eremo                                                                                    idem

18  e altre preziosità monacali !                                                                     idem

 

19  Io non credo alle streghe: ma le streghe ci sono!        Trimalcione + SJ

 

20  Traiano intronizzato Imperatore                                              Plinius Iunior

21  Felicemente diventa subito OPTIMUS PRINCEPS !                           idem

 

22  DUE "cartoline", Barcellona e Monserrat.              Peramás + De Sande

23  Quid Erasmus de Laurentio Valla ? Alta sentiebat !                     Erasmo

 

24  Ad Erasmo... scappa una strepitosa esternazione.                           Idem

25  Nella Roma di Papa Giulio, aveva visto La CORRIDA  !                    Idem

26  Ora... tante rinuncie, sí, ma non al Bordeaux !                                     Idem

 

27  Andiamo a curiosare le cataratte del Nilo                                        Seneca

28  Un gesuita vide la sorgente "prima dello scopritore "        Giannettasio

 

29  I Santi Pietro e Paolo                                                                    Cyrillus Alex.

30  Latino...  di altura: MONTECASSINO                                                        N.N.

 

 

 


  GIUGNO  1      

                                       VENEZIA al centro di un non immaginabile poema,

                                       su misura per l'ALITALIA !

 

Vi confesso che non sono riuscito a pensare diversamente. Non sono però in grado di documentarvi vita e meriti di questo autore, che a me risulta sol­tanto noto perchè nel Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae sono raccolti altri suoi scritti, in prosa, riferentisi ad una Venezia senza data, ma risalente secondo i miei calcoli agli inizi del s.XVI. Orbene: le sorprese mi ci sono moltiplicate quando ho tentato di inoltrarmi nei due farraginosi poemi o pane­girici, intitolati rispetti­vamente Genethliacum e Oraculum, la cui lettura si è accesa soltanto quando mi sono trovato den­tro a questo non molto chiaro "viag­­gio aereo" di un incerto protagoni­sta mito­logico (non ha voluto scrivere FORTUNA con la maiuscola, oppure THETYS... ma a noi serve indistintamente l'una o l'altra).

 

Tutto sommato, ci troviamo dinanzi ad una qualche imitazione di quel convenziona­lismo mitologico usato da Virgilio nella sua Eneide per guidare il suo eroe fino a farlo autore e visionario della futura grandezza di Ro­ma. Qui però il nostro poeta è convinto che ROMA ha fatto il suo tempo, e sta per scoccare l'ora di VENEZIA.

 

Non risulta chiaro chi sia l'autore di tali promesse nè chi il ricevente di questo messaggio. Lascio la ricerca agli specialisti, ma Vi regalo un piacevolissimo biglietto di aereo per un giro di perlustrazione sulla intera Italia, con tanto di decollo in piena rego­la, visibilità perfetta sull'intero percorso e atterraggio impeccabile in qualche ignoto posto della futura "Serenissima". (Il lido di Iesolo mi sembra sia la scelta azzeccata).

 

Voglio essere generoso: Vi offro l'elenco dettagliato delle progres­sive inquadrature che vedrete dall'aereo: dopo l'Arco Alpino e gli Apennini, -che ovviamente diven­tano visibili appena si prende quota- si punta sulla frontiera, non di Ventimiglia, bensì da Nizza e il Varo, dove erano allora i confini d'Italia. Viene poi la Costa Ligure fino a Monaco, la Riviera di Levante, la Versilia, Grosseto, Roma, il Circeo, la Campania, Capo Palinuro, la Sicilia, Taranto, Brindisi, il Gargano, Ancona, il Po... Giunti a questa zona, è deciso: si atterra !

 

E il nostro poeta, gradito agli Dei, che lo aspettano con mille mostre della loro predilezione, incomincia a planare (sese demittere, bellissimo neologismo!); eccolo, poche giravolte ancora, e siamo agli ultimi fotogrammi di questo eccezionale "atterraggio morbi­do": il fantasmagorico e poetico Jumbo, caelo sensim demissa sereno, felicibus incubat oris (neologismi ancor più belli!)

 

Non vi preoccupate se qualche volta vi sfugge il senso preciso (non è questo un esame, ma soltanto un Florilegio!) e contentatevi di quanto ri­sulta trasparente, che non è poco, dopo che vi ho descrito l'itinerario e vi ho tagliato il testo metrico a seconda dei relativi progressi.


Tum, fletu perfusa genas, miserabilis uno

obtutu defixa sedet moeretque tuendo

dum procul ire videt totisque excedere campis

signa mari terrisque olim gratissima,

nunquam ad visus reditura suos: tum denique ab imo

pectore dat gemitus, postquam vanescere contra

omnia prospexit, sensimque affecta retorsit

lumina in Ausonias terras, qua martia septem

Roma sedet tumulis, lacrymansque haec ore locuta est:

 

" Felices -inquit- sedes: felicia templa

romuleique lares, quos demum invita reliqui:

accipite (extrema namque haec vos alloquor ora)

ilicet aeternum iam me Deus advocat ille,

ille Deus qui cuncta regit, qui cuncta gubernat,

cuius iussa sequor (neque enim mihi certa potestas

qualem Roma putas finxitque indocta vetustas);

illius inmensis alienas quaerere sedes

cogimur imperiis, sed tu mortalia tantum

desine mirari, non arx eris orbis, ut ante,

at pietatis eris".

 

    SIAMO GIA IN VOLO, (allacciatevi le cinture!)  E non abbiate paura: siamo guidati -forse!-

    Dal  radiofaro monegasco (Monaco).

 

                                 Dixitque et iussa sedere

finibus Hesperiis, inmensas suspicit ALPES:

suspicit et caelo surrecta cacumina damnat,

perpetuasque nives; liquidumque per aëra lapsa

praepetibus pennis: varioque insignis amictu

perstringit gelidum talaribus APENNINUM.

Hinc vada prospexit VARI, scopulosque MONOECI,

devexumque latus quod gallica verberat unda,

quoque LIGUR succinctus arat; mox littore laevo

accelerat, limosque oculos huc flectit et illuc.

 

Protinus occurrunt iniectae fluctibus arces.

Incubat et vacuum praescribit flexibus orbem,

ingeminatque instans plausus, geniumque locumque

pene probat; sed fata vetant similemque volenti

sidere convellunt.     Ligurum confinia MACRAM

THUSCORUMQUE AVULSA videt, iamque HERCULIS ARA

offert sese oculis, iam iam se lucidus ARNUS

Tyrrhenas placido qui gurgite verberat undas.

Huc quoque deflexit volucris fortuna parumper

lumina, et avertens liquidas agitata per auras

praepes iter celerat;

 

 


  GIUGNO  2

                                                           Sorvolati VIAREGGIO.. e LIVORNO...,

                                                           il pilota punta ormai sul TEVERE

 

Non è difficile rintracciare il paesaggio; il pilota lo sa riconoscere con sensibilità poetica. Si permette anche l'eleganza di versare su Roma qualche lacrimuccia con­venzionale, ma preferisce passare oltre ! Sarà la sua adorazione per Venezia la chiave d'interpre­tazione di questo avveniristico volo? Oppure, era già convinto il nostro poeta della possibilità del volo umano, che già conosceva sui disegni di Leonardo? Purtroppo possiamo noi fantasticare quanto vogliamo: le progressive torri di controllo e il radiofaro dell'Ar­gentario, questo "navigatore aereo" non poteva ancora inventar­seli. Meno ancora disponeva egli di una scattola nera che noi avremmo predestinata ad un mu­seo dell'Aeronautica...

 

Notate il sapore di alcuni accenni: doveroso quello di OMERO, inseparabile dai nomi di Circe e i Lestrigoni; corretto anche quello di Virgilio, col suo dolente Palinuro. Insidiosa invece la frecciata anti-ROMA, indovinata laggiù, a distanza da Ostia e Fiumicino  tamquam cineres sepultos ! 

 

                                          nec te POPULONIA mater

respicit, aut pigros veteres pinguesque GRAVISCAS.

Hinc procul inspecta flaventis TIBRIDIS unda

ingemuit, moestosque oculos detorsit in Austrum.

Ac velut orba parens natum cum luget ademptum,

ne totiens doleat lachrymasque effundat inanes,

proxima busta fugit,  cineresque videre sepultos

mens affecta nequit.  ROMAM sic illa propinquam,

non potuit spectare suam.  Sed concita cursu

inde procul fugiens LAURENTIA praeterit ARVA.

 

Nec CIRCEIA iuvant Ithacis inmitia REGNA,

dirave Laestrigonum sedes, non dardana nutrix, (Gaeta)

non littus phrygio quod quondam insigne sepulchro

aemulus effecit Triton, non nobilis urna,

aula nec Ismario periit quae Acheloia cantu.

 

Praeterit inde tuos tumulos, PALINURE, nec ultra

respicit; aequoreis refugit damnantia PAESTI

littora; non SICULAM patitur exspectare CHARIBDIM

SCYLLAEOSque audire canes, latrantia saxa.

Inde aversa ruit, nec te LACINIA plausu,

herculeive probat littus geniale TARENTI.

 

            Intravista TARANTO, punta ora su BRINDISI e sull'ADRIATICO

 

Linquitur Ioniis obnoxia fluctibus HYDRUS,

quodque satis fida potuit statione placere

BRUNDISIUM:


                fugit illa tuos, GARGANE, recessus

quaeque inculta secat Latio fatalibus undis

AUFIDUS, et Venerem quem DORICA perdidit ANCON,

hic quamvis late circumsonet ADRIA fluctu.

 

Non SENONUM placet ora ferox, non proximus illi

multifido qui se traducit in aequora lapsu,

ERIDANUS: nec quae pelago dedit ADRIA nomen.

Alludit sed laeta locis: sentire putasses

iam fatale solum, terrasque adstare repostas.

 

It procul, ac celeres cursus librare per auras

incipit, et laeto sese demittere plausu.

Spargitur adriaco passim non una recessu

insula, quae Dorim infusam lateque vagantem

littus ab insano fluctu defendit et Austro.

Huc simul iratum praesensit nerea Tethys

natarum comitata manu se proripit alto,

glaucaque furtivo complectens flumina nexu.

aequoreas undas undis fluvialibus ultro miscet,

et ignoto geminat nova pignora furto.

 

            Dopo il GARGANO, ANCONA... e il POLESINE

            Ecco, già in vista, CHIOGGIA, MALAMOCCO... VENEZIA LIDO !

 

Is fortunatis nullus tunc incola terris,

aut  (si fama vetus vera est)  perrarus agebat:

lascivis sed sparsa choris per densa vagari

agmina Nympharum, lentaque sub arboris umbra

Naidibus mixtae Nereides alta fovere

otia, et aprici vernantia littora circum,

spargere fatidicos cantus ad sidera cigni.

 

Substitit et mentem Oebalio demulta canore

terque quaterque vagos repetitis plausibus orbes

explicat, et caelo sensim demissa sereno,

fata secuta deûm, felicibus incubat oris.

 

 

Richiamo la vostra attenzione su questi ultimi 4 versi:

atterraggio perfetto, con tre o quattro giretti per studiare le piste,

fino a toccare terra con la felicissima metafora di quel solo vocabolo

incubat  che dice tutto... e con tanta tenerezza !

 

MARCI  ANTONII  COCCII  SABELLICI,

Poema GENETHLIACUM  VENETAE  URBIS,

Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae, tomi V, pars I.

 


  GIUGNO  3  

                                                             Possibile ?

                                                            Il terremoto... tocca anche Venezia !

 

Quasi per dire che tutta Italia è "a rischio sismico". Abbiamo in­fatti riscontrato queste sciagure, raccontate in Latino, a Pompei, a Bene­vento, a Napoli... Sulla memoria abiamo tutti i nomi di Messina, del Friuli, del Belice, dell'Irpinia. Pochi avrebbero pensato a Venezia: eccola qua.

 

Il narratore questa volta è il Bembo (il quale, sia detto per inciso, non riusciamo a capire perché mai, nè egli nè l'editore, si siano premura­ti a lasciar cadere ogni tanto, nello scorrere della cronaca, una data precisa, che ti aiuti a capire di quale anno sta egli concretamente parlan­do. Chi vorrà questa data con precisione, se la trovi quindi per conto suo: qualche altro elemento storico lo si trova nel contesto, anche se non risulta chiaro nemmeno a quali fatti alluda con l'iniziale "Ea dum ammini­strantur" perché erano troppe le cose accennate nelle righe che precede­vano, e nessuna era corredata dalla giusta data cronologica).

 

E vi ricordo ciò che ho già dovuto segnalare in altre pagine del Bembo: che è così unilateralmente veneto, da volerci imporre le sue datazioni con quel suo  ab URBE condita, che non allude a Roma, bensì alla sua viscerale Venezia.

 

E dal Bembo passo ora ad altro scrittore latino che, se posso, vi lascierò come ignotus, perchè mi dispiace abbia scritto in facia ad un suo amico, ancorato ormai nella Laguna Veneta, questa monocolore descrizione, troppo negativa:

 

Miseret  me  tui

vicemque tuam quotidie non sine doloris sensu animo propositam habeo.

Lacuna ista conclusus tenéris,

unde nusquam perrepere potes nisi navicula invectus !

 

Nullus arborum viridantium aspectus;

nulla ex patenti atque herbosa planitie voluptas.

Nihil oculis fere occurrit praeter aquam

et infinitam cymbarum ultro citroque discurrentium multitudinem;

quarum rerum aspectum consequatur satietas necesse est !

Aedificiorum magnificentia, tabularumque ac signorum praestantia

te ne tangit quidem,

quem nec Roma ipsa, hoc rerum genere abundans, delectabat.

 

Frequentia vero et celebritas urbis

inimica sunt homini secessum amanti et sibi vivere cupienti.

Istam ego urbem, ut pulchram ad visendum,

sic iniucundam ad incolendum duco.

 

   Ma la promessa PAGINA prometteva il terremoto. Andiamoci  ora incontro.

   Vi darò alla fine la citazione del Bembo.


Ea dum administrantur,

ad diem septimum Kalendarum Aprilium, in urbe terra tremuit

motu tam vehementi,

ut senatu, qui habebatur, ante ullam latam legem

praeter morem dimisso, patres ruina tectorum intercipi metuentes,

tumultuose se foras truderent.

 

Cadebant autem e summis Curiae templique Marci parietibus

pinnae ac signa marmorea,

quae in iis antiquitus posita prominebant:

turresque templorum nutare cacuminibus

et commoveri prospiciebantur:

et aes campanum in plerisque earum,

maximeque in ea turri quae in foro est, sponte insonuit:

pleraeque etiam vitium fecerunt.

 

Et aqua urbanis in alveis alte excitata contremuit:

innumeraque fumi receptacula,

quae supra aedium culmina tubo atque calatho attolluntur,

quassu divulsa, in vias ipsaque in tecta corruerunt:

domusque, non una cum incolentium interitu,

parietes vero domorum et fanorum frequentes ruinas traxerunt.

 

Mulieresque praegnantes permultae,

timore perterrefactae abortum fecerunt mortuaeque sunt.

 

Unum iuvit: quod is non longinquus tremor terrae fuit !

 

Atque eas ob res quae acciderant,

postridie eius diei, Deo Optimo Maximo

supplicationes omnibus in urbis regionibus  dies tres fieri, 

et ne quid  praeter panem et aquam

ad vescendum omnes puberes sumerent,

ab Antonio Contareno,   Patriarcha Venetorum,

consultis patribus indictum.

 

Pauloque post eumdem prope terrae motum

cum eisdem fere prodigiis

Patavii, Taurisii et Fori Iulii, nonnullisque aliis

in reipublicae oppidis ac finibus fuisse,

magistratus eorum patribus significaverunt.

 

 

PETRI  BEMBO, Historiae Venetae, lib.XI;

nel Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae, pp.249-249.

 


  GIUGNO  4 

                                                Venezia: il suo migliore  "look"

                                               lo mostra nel CARNEVALE

 

Sed intus haec magis quam foris spectantur:

ex eadem materia, coenacula, fenestrae partesque aedium eminentiores;

nulla ferme est recens domus, quae non aurata habeat cubicula !

Nec procul aberat, quin iam aedes  pro tectorio, essent aurum habiturae,

nisi luxuriae, in dies validius incumbenti, legibus itum esset obviam.

Idem in muliebri cultu splendor:

qui et ipse paucis annis saepius est coercitus.

Nulla,  invalescente luxuria,

fuit  tam mediocris fortunae foemina, quae non in auro conspiceretur:

nulla quae non aureos torques inmensi ponderis collo induceret.

 

Utrumque lege, ut dixi, ademptum.

Quo factum est ut iam omnis deliciarum impetus,

in gemmarum et unionum ostentationem incubuerit.

Cum igitur ornatiores in publicum exeunt,

quidquid a medio sursum est,

gemmis et grandioribus splendet margaritis.

 

Virorum cultus, in urbe civilior quam foris;  a pueris

vestibus ad pedes demissis utuntur, atque ipsis, plurimum, nigris.

Violaceus color satis frequens, sed cocceus adhuc frequentior.

 

Aequalis, utpote in libera civitate, habitus:

permissum cuique colore, amictu, veste qua volet uti;

quo fit ut nullum inter ordines primo aspectu appareat discrimen.

 

Capillus vulgo flavus ac fluidus, ita ut adhuc iuvenes plerique calvi fiant:

color candidus: statura magis procera quam brevis:

tacitus incessus, ac curiosus: sermo gravis et demissus,

et qui plus gratiae sibi vindicet si aliqua sit ex parte adulteratus.

 

Patriciorum studia,

aut in republica administranda aut in negotiatione sita:

philosophiam nonnulli attingunt, quidam etiam eloquentiae studia:

ac facilis in utroque profectus, quo apparet totius gentis ingenium...

 

Iucunditatem Bacchanaliorum plurimum adauget diutinum tempus.

Inci­piunt enim circa finem Decembris,

immediate scilicet a festo die Nativita­tis Iesu Christi

(e andranno avanti fino al giovedí grasso, Zioba grasso) 

Huiusmodi spectacula,

licet per diversa anni intervalla aliquando occur­rant,

horum tamen dierum propria esse solent...

                                                  

Thesaurus, Tom.V, p.I, pag. 364‑365


Hisce plebs summopere delectatur, utpote suis.

Praecipue autem "Hercu­leis Laboribus",

quia opificibus et cymbariis ad hoc exercitatis repraesen­tantur...

 

Sequuntur ignes artificiosi, funambulatio, saltatio. 

Tota urbs ad haec spectacula concurrit.  Ducalis Basilica

quaqua vergit tota platea  et quae ipsam ambiunt Procuratoria Palatia,

spectantium multitudine adimplentur.

Porro his diebus tota urbs apparet

coniecta in tumultum et trepidationem.

 

Bacchanaliorum Venetorum fama per totam Italiam

tanta celebritate vagatur ut,

qui ex longinquis regionibus Venetias visum venturi sunt

hanc anni tempestatem exspectent;

quibus proinde diebus innumerabilis esse solet

exterorum undequaque confluentium concursus.

 

Quamvis autem in aliis Italiae urbibus

plurima celebrentur saepe spectacula,

nullibi tamen ea omnia simul concurrunt; ob quae

Bacchanaliorum venetorum oblectamenta

ceteris omnibus praeferuntur.

 

Enimvero maximi existimari debent commoda: licentia

(cuicumque -cuiusvis ordinis sexusve- personam inducendi permissa)

summaque libertas qua personatus quisque

quaelibet loca frequentat ;  iura personarum inviolabilia,

magnusque diversorum oblectamentorum et spectaculorum numerus

per hosce dies recurrentium.

 

Tota ut ita dicam tunc urbs personam induit.

Vides larvatos in bracchiis et sinu matrum infantes,

vides homines et foeminas

ad minutissimas merces emendas ire larvatos.

 

Platea Sancti Marci magnum illud theatrum est,

ubi singulis diebus Bacchanaliorum pompa explicatur.

Nemo enim est personatorum,

qui circa solis occasum ad hanc plateam non veniat.

 

Ita quidem ut tantum

sive personarum  sive aliorum concurrentium numerum

amplissimus hic locus continere vix potis sit.

 

Nobiles foeminae personam capiti non adjiciunt,

nisi postremis Bacchanaliorum diebus,

ut hoc oblectamento fruantur.

 


  GIUGNO  5

                                   Le grandi regate veneziane (anche con la sciolina),

                                   e in particolare, la regata detta "il fresco"

 

Quam ob rem, si quando statuit Senatus

Principem aliquem exterum, Venetias invisentem,

aliquo Venetis peculiari donare spectaculo,

regatam indicunt, NAUTROCHIAM scilicet, sive potius, latinis verbis,

plurimorum diversi generis navigiorum cursum,

et, incitatis ad maiorem velocitatem remis in Magno Canali,

emulam navigationem.

 

Quattuor plerumque eliguntur genera navigiorum:

cymbae, gondolae dictae, lyntres maiores, lyntres minores...

(batellos vocant et fisoleras), phaselos scilicet parvos sed longiores;

tantae levitatis ut ipsis ferendis humeri unius hominis facile sufficerent.

 

Praeterea, ad maiorem cursus diversitatem,

ex singulis horum navigiorum generibus,

alia quatuor, alia duobus, alia vero uno tantum remo navigare debent.

Qui levioribus currere volunt navigiis,

ipsa seligunt ad cursum aptissima omnique spoliant graviori apparatu;

subtus scabunt attenuantque, adipe illiniunt,

et ad augendam eorum in ipsis undis lubricitatem, saponem inducunt.

 

Ne autem nimium

attenuata, accedente remorum violentu impulsu dissiliant,

tensa fortiter funis a puppi ad proram,

necnon ligna hinc et inde triangulari forma affixa,

quasi nervis fortissimis unitum tenent totum navigii corpus.

 

Superbum enimvero spectaculum

per totum magnum illum regiumque Canale

quod per totam urbem transcurrit,

hinc et inde cernere tot pulcherrimas aedes, tot stupenda palatia,

ipsum architectonicae prodigium et magnificentiae monstrum,

RIVI ALTI pontem dico, pretiosis aulaeis damascenisque

omnium colorum sericeis pannis exornata;

tantam sumptuosis nitentem vestibus

utriusque sexus undique multitudinem,

innumerisque undique salum coopertum sundulis

(liceat hoc proprio nomine uti) (l.c. pag.366a)

 

N.B. Qui l'autore sembra voler tradurre gondola con sundula:

        altri preferiscono far derivare la gondola da cymbula .

 

Vi darò ora l'altra regata: "il fresco". Dal Thesaurus,  l.c. pag.367‑367


Alia porro nautrochiae species est illa quam Veneti appellant "il fre­sco".

Cursus scilicet cymbarum ad captandum frigus.

Nobilis oppido recrea­tio, ab Aprili ad finem usque Septembris.

Nomen "fresco" ab usu venit, nam­que per magnos solis ardores,

neque nimius calor neque ulla pulvis vel mi­nimam molestiam faciunt

deambulantibus, ut ita dicam, in aquis:

quin frigi­dus aër delectando ludit, blanditur et allicit.

 

Incipit cursus iste cymbarius secundo die Paschatis,

neque intermit­titur nisi post festum Sancti Hieronymi,

incipiente scilicet Octobri...

Post vigesimam tertiam diei horam, 

semihora scilicet ante solis occasum,

remiges duo, qui cymbam agunt,

primo viribus suis parcunt lenteque navigant,

eundo et redeundo per octingentos circiter passus;

sed sensim crescente sive ardore sive aemulatione,

tanta vi tantaque celeritate remis instant, ut madida sudore interula

ex aquis videantur emersi, difficulter animam agere.

Pannus autem ex bombyce presso textus, dari ipsis solet pro interula,

diversorum colorum, prout nobilium virorum

quorum stipendia merent, diversa sunt insignia.

 

Qui hoc genere natantis vehiculi non adhuc assuevere,

cum vident in hoc Canali quingentas et amplius cymbas

mira cum celeritate et levitate

ire, redire, progredi iterumque se convertere in occursum,

stupent, trepidant, eorum caput veluti turbine circumvolvitur,

imminensque submergendi periculum

anxia cogitatione sibi depingunt.

Enimvero videre tot cymbas tanta remigum vi impulsas,

spumantibus prae ingenti remorum agitatione fluctibus

tam celeriter hinc et inde irruere,

quis vel firmissimi animi sed inexpertus non crederet

ipsas invicem confringendas conterendasque ?

Dexteritas tamen et experientia cymbariorum

securos facit vel timidissimos.

Velocissime enim frontibus licet adversis, sine ulla collisione

locum sibi cedunt, levissima haec et elegantissima navigiola.

Omne periculum est aqua salsa aliquando perfundi;

fluctus enim violenter agitati

et inter duas cymbas cursu opposito decurrentes interclusi

tanta cum vi repente exsiliunt,

ut impossibile sit ab eorum irroratione se praestare immunem.

Nobiles foeminae, vel solae cum duabus ancillis cubiculariis

cymbam suam occupant,

vel quatuor consuetudine coniunctae conveniunt

eiusdemque cymbae quatuor angulos tenent.                          

 


   GIUGNO   6

                                                Tra i suoi popolari spettacoli

                                               c'era anche il pugilato !

 

E non senza il suo obbligato tocco di colore; perché  sono tre, non uno solo,  i li­velli pugilistici :

 

Tria porro sunt pyctomachiae genera:

onstra, id est, diludium seu singulare duorum certamen;

frotta, inordinati scilicet et su­biti plurimorum congressus;

tandem ordinata pugna.

 

Pons Sancti Barnabae lo­cus esse plerumque solet

ubi haec iucunda tragoedia repraesentatur,

quippe qui apertus ad latera sine podio,

aequo graduum numero hinc et inde con­stans,

duas utrimque latas ripas habet longe protensas atque

ad aequalem ferme pugilum numerum continendum accommodatas.

(pag.368)

 

Vedremo dunque in una prima pagina un saggio del diludium :

un pugilato regolare uno contro uno;

nella successiva pagina sapremo come era la frotta,

un pugilato a livello di "sestiere" descritto in latino come

 

inconsultus plurimorum con­gressus :

pugnatur ad noctem usque, numeranturque palmae,

et illa pars vic­toriam consecuta esse censetur quae plures

eius diei singulares numerat palmas.

 

 

Alla fine vedremo scatenarsi l'entusiasmo popolare, attraverso una efficace pennelata che ci descriverà quella che ben conosciamo oggidì, quando la locale squadra conquista lo scudetto o la coppa.

 

            (In regalo qui l'ironia delle moglie,

            quando il marito, che è rimasto tra i perdenti,

            rin­casa mogio mogio alle ore piccole

            e preferirebbe trovar la moglie addormen­tata

            invece di dover subire l'umiliazione del suo dileggio dialettale).

 

Thesaurus, l.c. pp.368a‑369


Ubi de condicionibus conventum est

accurrit utrimque pugil excalceatus,

sine interula, demissa ad medium usque corporis subula

longisque fasciis, veluti circulo tomento farcto, munitis renibus.

 

Manum dexteram tenaciter involvens chirotheca,

pugnum reddit firmiorem.

Subcoactos adigunt sub pileo capillos.

 

 

Ita parati duos oppositos areae pontis angulos occupant,

secedunt ad alios duos angulos aediles,

ut liberam pugnae relinquant arenam.

 

Congreditur demisso parum capite,

sinistro bracchio tamquam scuto ante os porrecto;

dextro ad ictum parato irruitur in hostem.

 

Immanes impinguntur resonantque valide ictus,

non distinguitur aspectu iterata pugnorum grando,

quae in os praesertim impingitur.

 

Maximus amborum vincendi conatus,

summa omnia: vis, furor, rabies.

Nec desunt aliquando qui,

pugno veluti fulmine percussi, subito cadunt  exanimes,

fracto capite et sine ullo vitali apparente motu.

 

Quibus tamen ex arena subductis,

paulatim vigor et animus redit.

 

Cum autem quis adversarium

pugnorum impetu in aquas de ponte pellit sussultu,

tum victor, duplici -ut diximus- palma triumphat.

 

Reboat Evohe, resonat “IO” undequaque aër,

voce, manibus, pileis, linteolis

de fenestris, de tectis,

plebs, cives, nobilitas, exteri viri, foeminae...

unusquisque suo plaudunt triumphatori.

 

Minor quidem, ingens licet,

tertium victoriae genus excipit clamor:

cum scilicet ex ore vel naso unius pugilum sanguis aliquis emanat.

 

Quod si post tres congressus aequa fuerit pugna,

dato osculo secedunt a ponte,

aliisque accurrentibus campum relinquunt.                            

 


   GIUGNO   7

                                               Prosegue lo spettacolo sportivo

 

Abbiamo anche (come annunciato) la descrizione particolareggiata della frotta, nonché della ordinata et iusta pugna: prendiamo per la pagi­na odierna l'ultimo episodio di questa: Victoria illis acclamari debet qui, depulsis aliis, pontem tandem tenuerint. (Thesaurus, l.c. 370). Ve la darò in pagina. Qui invece anticipo, --alle amarezze storiche di un pastore protestante- altro aspetto negativo di questa Venezia impareggiabile, dove nessuno dice ancora che dilagava la droga, che è una perversione moderna, bensì il morbus gallicus, che sappiamo descritto in forma poetica dal Fracastoro (anzi, lo dice appositamente il Bembo).

 

 

Iamque in urbe, advenarum contagione invectioneque siderum,

morbus peratrox initium acceperat,

is qui est "gallicus" appellatus:

quo genitalibus ante omnia plerumque vitiatis,

corpus doloribus afficiebatur.

 

Deinde pustulae maculaeque prodibant

cum in membris reliquis, tum magnopere in capite facieque:

ac saepe tumores et tamquam tubera,

primum subrubra, post etiam saniosa exoriebantur:

 

Itaque multi diu vexati, membrorum prope omnium doloribus,

deformatique tuberculis et ulceribus ut vix agnoscerentur,

miserabiliter interibant: neque quorum medicamentorum

pestilentia indigeret nova insolensque sciri poterat.

 

Quamobrem annos complures

omnibus in reipublicae municipiis et finibus licenter pervagata,

magnum hominum numerum absumpsit, foedavit multo maximum.

 

Sed quoniam de eo morbo Fracastoriani libri tres,

heroicis versibus multa cum dignitate venustateque conscripti,

vulgo in manibus habentur,

nihil nos quidem attinet haec scribentes commodari,

praesertim quod eius acerbitas et vis,

multo nunc iam remisior tolerabiliorque facta,

inventis ad ea mala perfugiis opibusque

vel caelo minus in dies saeviente, plane deferbuit.

 

 

PETRI BEMBO, Historiae Venetae, lib.III

Nel Thesaurus, Tomi V, partis I pp.58‑59.

Segue, come annunciato, il pugilato, che proviene anch'esso dal Thesaurus.


Prima utrimque pugilum frons

procedit ad planam usque medii pontis superficiem.

 

Omnes ad proeliandum accincti, nudis bracchiis,

pectore thorace cartaceo armati,

capite coactilibus pileato, reliquo expediti.

Aediles aream pontis occupant: salutant et salutantur.

Diludium semper praecedit proelium.

 

Tunc congrediuntur: quanta vi quanto nisu, incredibile dictu.

Densat se globus succedentibus:

renovantur fessi, conantur de gradu pellere,

sustinentur invicem pertinaciter, repetunt pugnam,

invadunt acrius, postremi priores fulciunt, irruunt.

 

Tandem perruptis hostium lateribus,

magnus pugilum globus praeceps dilabitur in aquam.

Fit clamor inmensus plaudentium:

quisque voce, gestu, ventilatione suis favet.

 

Redintegratur pugna;

impetu violento succedunt alii, recentes advocantur,

intromittuntur per latera, mento ad genua inclinato,

prorumpunt subito, dejiciunt obvios,

redeunt repulsi, iuvat ad multam usque noctem certamen,

triarii ad ultimam invasionem vocantur.

 

Tandem ab una partium pons firmiter tenetur,

irritus fit ipsum recuperandi omnis labor, et vani omnes conatus.

Terminant pugnam noctis tenebrae.

Acclamatur pontem tenentibus victoria...

Tali tantaeque victoriae

succedunt victorum per tres dies festiva gaudia.

 

Currunt per compita et per totam urbem die ac nocte

cum stramentaceis taedis, vagantur evohantes victores,

et adornata coronis cymba, per omnes ripas triumphando navigant.

 

Tristissimi vix audent in publicum prodire victi:

quin et ad suas aedes reverti verentur, saepe enim pugiles

-maritos suos- ab ingressu domus iratae expellunt mulieres,

contumeliosis ipsos increpantes verbis:

 

Abite hinc, ignavi, infames, vituperandi !

 

(Va via de qua, porco infame, vituperoso!)

 


  GIUGNO  8

                                               VENEZIA in una amara cartolina, datata 1631,

                                              da un pastore protestante

 

Pessimismo dovuto forse alla Guerra dei 30 Anni. La tolleranza religiosa non era ancora maturata, e il nostro umanista olandese, Iacobus Crucius, Batavus, scrive ad un altro pastore, questa volta francese... ma con un tono di voce che  magari  t u t t i   sapessimo oggi ascoltare.

 

Viaggiando per Italia, non dimentica che il latino è nato proprio da queste parti, e lo sfodera sponta­neamente in una serie di commenti che spero leggerete con soddisfazione e vantaggio. Inverto però, per via dell'impaginazione, l'ordine dei due frammenti scelti; farò precedere il commento religioso culturale, e poi riempirò la PAGINA odierna con il commento turistico (più al nostro caso).

 

 

Foris quam tristis hodie Europae facies !

Quot et quanta ubique

bella, strages, depopulationes, incendia, lanienae,

et, ut solet,  quanta ex his latrocinia ... !

 

Quanta vitiorum omnigenum cohors ex armorum licentia,

quae, torrentis instar,

fractis modestiae omnis ac pudoris repagulis,

totum paene orbem christianum inundat !

 

Domi, prurigo illa de religione disserendi,

quae iam in morem et paene dicam laudem venit,

et quae pessima contentione passim iam penetrat,

quid non peperit malorum ?

Quanta et quam tristia ex hac  l e r n a  prodiere dissidia,

quanta distractio animorum !

 

Hinc quot dentata scripta,  minaces paginae, conviciorum plaustra !

Quantum, ex hac Tisiphone,  turbarum et contentionum ?

Quam internecina quoque hodie et Vatiniana multorum sunt odia,

violatis etiam sanguinis et proximitatis vinculis...?

 

Dura mehercules clades, et vere Cannensis !

Nunquam enim patria nostra tristiori fato perculsa est,

numquam Ecclesia !

 

Viderint qui hodie tam callide haec miscent incendia

tamque obstinate haec turbarum molimina struunt...

viderint -inquam- quam Deo

motae suae tragoediae rationem sint reddituri !

 

Prosegue in PAGINA  di  IACOBUS CRUCIUS, Epistolarum libri V, pp.227 ss.


Italiam vidisti, terrarum illud delicium

et comitatis omnis atque elegantiae matrem.

 

Et inter tot Italiae urbes, VENETIAS,

orbis illud miraculum et mundi panegyrin.

Addo, et urbium augustissimam, si frequentiam spectes,

si togatos patres et venerandam senio turbam: si splendorem aedium,

si opes, si commercia, quas Europa, Asia, Africa vident.

 

In qua, dum commorari tibi datum

quanta ex tam vario hominum indigenarum, exterorum,

Graecorum, Iudaeorum, Persarum confluxu, obtulit se in linguis

et omnigena rerum scientia proficiendi occasio ?

Quantum studiis accessit robur et decus ?

Quanta animo prudentia? Quanta moribus comitas ?

 

Nam ut inter tot hominum milia

nullae facies sunt per omnia similes, nec ullae voces,

ita suum cuique ingenium suaeque cuique dotes.

Ex quorum affatu et consuetudine,

haud parum formari solent illi qui in desultorio hoc vitae genere

doctrinae quaestum amant et aucupantur !

 

Hunc suscepti itineris tui finem fuisse nullum dubito.

Et curiosos illos qui peregrinari amant,

non ut ingenium colant et iudicium forment,

sed vario locorum atque urbium aspectu oculos pascunt,

rideri a te scio et sperni.

Similes chameleonti, qui non alio pascitur alimento quam aëris,

et idcirco hianti semper est ore !

Ita illos aura novitatis alit

neque quidquam captant praeter inania oblectamenta.

 

Quid tu?   Certe magna mihi de te spondeo,

supra multos qui nunc Italiam vident, et vident tantum,

et quorum oculi et pedes peregrinantur, non animus !

 

Quorum, nisi litterata prudentia crescant et amore virtutis,

hili non fecerim peregrinationem in exteras gentes,

quae tum demum cum laude instituta est et fructu

cum ab ea doctior quis redit

et ad vitam sapienter instituendam paratior.

Alia, mihi crede, fumi, quisquiliae, nugae !

 

Haec sola peregrinandi gratiam conciliant animosque erigunt...

Sed et illud fateor, ingeniis infelix hodie esse aevum, FORIS, DOMI ! 

Quoquoversum enim oculos flectis,

turbata omnia et squalori ac barbariae proxima !

 

 


  GIUGNO  9

                                               In omaggio ai dignitosi VEGLIARDI,

                                               ubicumque ii sint, linguae latinae amatores.

                                               io vegliardo  - oltrepassato ormai l' 83º,-

                                               offro questo  piccolo gioiello !

 

Di così smaglianti  carati non lo troverete in nessuna delle più aggior­nate GUIDE DI VENEZIA. Io lo scopro invece in un volumetto di sapore anti­co che nemmeno avrei immaginato esistesse: in una guida scritta IN LATINO, e per di piú, IN VERSO EROICO: datata al 1760 ! Ma la novità maggiore sta nel fatto che, allo sguardo attento dell'autore, cui non sfugge un monumen­to, una statua, un dipinto, mosaico o campanile che dir si voglia, non è sfuggito nemmeno quel gruppetto di MARINARI IN PENSIONE, i quali, mentre prendono il sole in un cortiletto dell'Ospizio del Marinaro  ( in Valetudi­nario nautarum senium et invalidorum ), si raccontano indi­menticabili o fantasiosi ricordi... sempre colorati dall'azzurro dei mari.

 

Mi colpisce profondamente questo senso umanistico di una Guida, e trovo più che ragio­nevole questa menzione, perchè non soltanto i condottieri o i navigatori o i mercadanti hanno fatto gran­de Venezia, bensì anche l'umile ciurma che aveva sem­pre rischiato e spadronaggiato per il pelago infido...sotto la bandiera di San Marco !

 

Quei vecchietti, fotografati con tanto amore dalla nostra guida, hanno lo stesso valore umano di quei "pastori iperborei" che fotografa Virgilio in una delle sue Georgiche, quando, essendo il tempo proibitivo, è gioco­forza rinchiudersi in una tana a giocare a briscola dinanzi ad un bichie­rino di grappa. E mi viene spontaneo questo ricordo virgiliano perchè al nostro autore sono riusciti DI QUALITA` SUPER questi pochi esametri. Che poi, da un'altra angolatura, ben possiamo allineare con le policrome "vedute di Venezia" del Canaletto.

 

 

Attenti alla citazione bibliografica. Questa VENETAE URBIS DESCRIPTIO, stampata a Venezia, porta, insieme al titolo, due date: concinnata anno 1760, edita anno 1780. Siamo cioè agli anni caldi della soppressione del­la Compagnia di Gesù e perciò si è preferito dare all'autore, il gesuita portoghese Emmanuel de Azevedo, il suo convenzionale pseudonimo nell' Acca­demia della Arcadia; non lo troverete se non come  NICANDRO JASSEO.

 

Costui, nei precedenti soggiorni ita­liani, aveva addirittura avuto l'incarico di riordinare e latinizzare le OPERA OMNIA di Benedetto XIV. Sua era stata anche la prima catedra di Liturgia nel Colle­gio Romano; e, rientrato un'altra volta in Italia per via della espulsione dalla sua patria ad opera del Car­valho nel 1754, perseverò in alti incarichi di studioso in diverse città (un proficuo decennio a Venezia; poi Forlì, Cesena, Fano...)  Morirà a Pia­cenza, 1796.

 

 

EMMANUEL DE AZEVEDO (1713‑1796),  Venetae Urbis Descriptio, lib.III, 510...


Dovrò ripetervi cose dette, semmai la vostra ricerca dell'autore vi sembri impos­sibile: per l'edizione -da voi cercata e, me lo auguro, trovata- potrebbe essere prevalso il nome della'Arcadia: NICANDRO JASSEO.  Lui è in realtà  Emmanuel de Azevedo SJ.

 

Del quale un altro episodio -sempre imprevedibile questa Venezia!- è già stato da me raccolto con questo stuzzicante titoletto: Medaglia al Merito ad un cane veneziano  (nel BREVITER, alla data  GIUGNO 29).

 

Guadagnerete un calido "Congratulazioni" da ogni amico al quale avrete segnalato questo cimelio.

 

Ma... basta di parole superflue.  Vi aspetta la promessa leccornia dei "Vecchietti al sole"

tepenti vere novo  =  al  tepore  del sole  primaverile !

 

 

Aspiceres ubi nauta, senex vel damna salutis

expertus, tuto interea solamine gaudet

et veteres placida describit voce labores.

 

Finge animo exacti memorantes pristina saecli

tempora, inexpertae dum rident facta iuventae !

Circumstare senes tremulamque ex gutture vocem

difficili proferre sono, cum dulci tepenti

vere novo solis radios et lumina captant;

aut, igne apposito, depellunt frigora brumae.

 

Tum memorant... syrtes et saxa impervia nautis:

quae melior sit forma ratis, quae carbasa saevo

expandenda Euro, subitis quae cura procellis,

nec minus infido quam certa pericula ponto.

 

Hic navem, exitium minitantem undasque bibentem

occulta rima, ad portus deducit amicos.

 

Ille scapham subiit sociosque reliquit in undis

ludibrio ventorum. Et spes ubi nulla salutis

exstiterat, dubiis commisit pensile corpus

ille undis, ignota dedit cui litora rupes.

 

Nullus erat misero qui saltem alimenta pararet

vilia, iamque fames mortem diuturna ferebat:

sed fuit auxilio, casum miseratus acerbum,

piscator, parvoque accepit lintre sodalem...

 

Sic modo contendunt, modo facta illustria iactant,

materiemque novis semper sermonibus unda

suggerit et venti ductaeque per aequora naves.

 

 


  GIUGNO  10

                                   Un CORDARA, ormai anche lui pensionato,

                                    non perciò perde  la  pole position  a VENEZIA.

 

E` sempre per lui predisposto il 1º podio, qualsiasi argomento gli si offra come pretesto. Ad esempio: sciolta la Compagnia di Gesù e rimasto in ozio forzato dall'ine­sorabile conteggio degli anni (i suoi saranno 1704-1785) eccolo a ricordare la visita a Venezia di Papa Braschi, Pio VI (1775-1799).

 

Nella mia raccolta di PAGINE Veneziane, sentivo di non aver trovato nemmeno una con argomento esplicito ai suoi grandi, anzi grandissimi pittori o musicisti: Tiziano, Tintoretto e mille altri...  Dove il mio adorato Vivaldi, "il prete rosso" a Venezia..?

 

Ecco ora, con un Papa a Venezia, tutto il colore veneziano si mette a far festa, e tra le righe (circa 300!) di questa Narratio de adventu Pii VI ad Urbem Venetorum Prin­­cipem... io non posso scegliere più oltre alle 50-60 !  Non le scieglierò però a cassaccio, anche se sarebbe valido. Vado a occhi chiusi dove trovo il nome del Tintoretto e un qualche accenno ad un concerto. Peccato non poter fermarmi a visi­tare quella sua enorme chiesa dei Santi Giovanni e Paolo (foneticamente... San Zanipolo!)

 

Chiudo a questo punto l'introduzione perché è il Cordara quello che volete leggere. L'intera relazione di questo viaggio la trovate nelle SELECTA LATINITATIS SCRIPTA, di Emilio Springhetti,  Pontificia Universitas Gregoriana 1951, pp.343 ss.

 

Vi indicherò ogni tanto coi puntini l'omissione di righe ormai scontate. E vi ricordo che l'importante in questa Relatio è vedere un Papa quasi quasi a livello di turista.  Come -e lo ritrovo nei miei ricordi autobiografici- capitava anche a me quando, dovendo ritornare soltanto dall'isola di S.Giorgio Maggiore all'altra sponda del Canal Grande, mi ritrovavo a traghettare nella stessa gondola con il Patriarca Roncalli, colui che l'anno dopo sarebbe diventato Papa ed è oggi il Beato Giovanni XXIII.  Ritorniamo però al Papa Braschi, guidati dal Cordara.

 

Sed (Venetiis) nihil aeque mirandum ac laetitia populi

qui, fusus in omnes partes, e naviculis, e ripis, e fenestris,

atque adeo ex tectis domorum, PONTIFICI fausta comprecabatur,

ea animi atque oris hilaritate, plane ut gestire gaudio videretur.

Ita, multum cum processissent naves,

-ut tota canalibus intercisa ea urbs est-

deflexere inde in CANALEM appellatione MAGNUM,

qui totam fere urbem vario fluxu percurrit. Et vere Magnus est, atque

ab aedificiorum quae circumstant magnificentia visendus,

unico tamen lapideo ponte (RIALTO scilicet) admirandi operis iungitur...

 

Rediit redeunte die cupído visendae urbis, seu crevit potius.

Affuere itaque eaedem mane rates

iisdemque comitibus Basilicam S.Marci, augustae maiestatis templum

nec mole minus quam antiquitate visendum, primo petiit.

Plenum id erat populo templum

ac totum luminibus ut in celebriore anni festo coruscabat.


Pontifex post piam precationem omnia accurate perspexit

tum operis musivi tum alterius generis ornamenta,

nec ultra quam opus erat moratus,

per adiacentem aream retulit se suam in navim

atque ad coenobium S.Georgii, quem maiorem vocant, traiecit.

Sedet id coenobium parva in insula quae urbi ad meridiem obiacet:

benedictini cassinatenses incolunt;

et cum ampla per se monachorum habitatio, tum quod adhaeret templum

ab aedificii structura picturarumque elegantia, plurimum commendatur.

 

PIUS,  omnibus accurate perlustratis rebus,

spectabilium religiosorum familiam ad pedis osculum clementer admisit;

inde ad inspiciendam aedem quam a Redemptore denominant transiit...

 

Et porro, in aede, cum marmoris copiam et picturarum venustatem

advenarum plerique mirentur, PIUS pietatem et munificentiam reipublicae,

cuius impensa fuit ex voti religione condita,  praecipue laudavit...

Hinc, ut Contareno gratificaretur, ad BB.Gervasii et Protasii

quippe eius aedem curialem, divertit.  Eaque similiter inspecta,

ad sodalitium Sancti Rochi postremo loco traductus est.

 

Aedes ibi est elegans, cui insignes Tinctoreti picturae celebritatem fecere.

Singulas obiit adspectavitque diligenter PIUS,

utpote istarum rerum intelligens...

Actis itaque sodalitati gratiis...abscessit.  Atque hunc denique in modum,

absumpta magna diei parte, rediit domum;

ubi frequens cum esset de more

populus in cavaedio, ei confestim e fenestra benedictionem impertiit.

 

Maninius eo die, alter ex assidentibus procuratoribus,

carmen ad musicos contractum modos nobilitati dedit in suis aedibus,

in quo, sive libelli verba sive symphoniae venustatem,

sive cantorum cantatriciumque praestantiam,

seu demum totius apparatus magnificentiam spectes,

fieri nihil poterat in honorem Pontificis excellentius et sumptuosius.

PIUS tamen, causatus gravioris momenti curas, non interfuit.

 

Deliberatum quoque fuerat inter patres de publica decursione cymbarum,

certatim remigio facienda, quod spectaculum Venetiis est magni clamoris,

et magno cum apparatu sumptuque dari populo solet

in honorem  magnorum  hospitum.

Sed qui feminas scitissime concinentes noluit audire,

multo minus remum viriliter agentes aspicere animum induxit.

Novum enimvero spectaculum ac multo veneta pietate dignius

populo datum est die postero.

Nam cum in eum forte diem incideret solemne festum Pentecostes,

Patriarchae edixerat Pontifex, placere sibi

ut eo die in aede Ioannis et Pauli augustiore ritu operaretur... 

 

 


  GIUGNO  11

                                            Aut... aut !

                                            Filosofare non sarà mai facile !

 

C'è sempre, in ogni Weltanschauung, in ogni Cosmovisione, in ogni Sca­la di Valori, quell'intoppo dialettico che, se illuminato a dovere e misu­rato con precisione, rovescierà ogni prospettiva. La nostra superficiale visione delle cose diventa inaspettatamente... illegibile; quell' aut aut non perdona! O resta tutto pacifico, se la nostra visione del mondo colli­ma con quanto ora scopriamo, o va tutto in frantumi; se la nostra impalcatura culturale era sbagliata, ci sarà inevitabilmente uno strepitoso crol­lo. Dunque... era tutto pazzia? Anzi, senza appello! Se la nostra carta di navigazione ci doveva portare a Nord, come mai ora risulta palese che la prua punta decisamente verso Sud ?

 

Mi é sembrato che la trepidante pagina con la quale Cicerone apre la terza delle sue TUSCULANAE DISPUTATIONES va segnalata per questo suo effetto dirompen­te. E` un chia­rissimo inserto, che neanche prelude l'argomento di questo Libro III, ancora nemmeno abbozzato. Niente quindi mi impedisce di deside­rare che chi oggi si dovrà confrontare con questa pagina, sappia leggerla con serena maturità. Senza altri commenti però! Ecco perché mi appello al vostro filo diretto. Non con me, sia ben chiaro; con CICERONE !

 

Quidnam esse, Brute, caussae putem,

cur, cum constemus ex ANIMO et CORPORE,

CORPORIS curandi tuendique caussa quaesita sit ars,

eiusque utilitas deorum immortalium inventioni consecrata,

ANIMI autem medicina

nec tam desiderata sit antequam inventa,

nec tam culta posteaquam cognita est, nec tam multis grata et probata,

pluribus etiam suspecta et invisa ?

 

An quod CORPORIS gravitatem et dolorem ANIMO iudicamus,

ANIMI morbum  CORPORE non sentimus ?

Ita fit ut animus de se ipse tum iudicet,

cum id ipsum, quo iudicatur, aegrotet.

 

Quod si tales nos NATURA genuisset

ut eam ipsam intueri et perspicere,

eademque optima duce, cursum vitae conficere possemus,

haud erat sane quod quisquam rationem ac doctrinam requireret.

Nunc parvulos nobis dedit igniculos, quos celeriter

malis moribus opinionibusque depravati sic restinguimus,

ut nusquam NATURAE LUMEN appareat.

 

Sunt enim ingeniis nostris semina innata virtutum ; quae

si adolescere liceret, ipsa nos ad beatam vitam natura perduceret.

Nunc autem,  simul atque editi in lucem et suscepti sumus,

in omni continuo PRAVITATE

et in summa opinionum PERVERSITATE versamur:

ut paene cum lacte nutricis ERROREM suxisse videamur.


Quum vero parentibus redditi, dein magistris traditi sumus,

tum ita variis imbuimur  ERRORIBUS  ut

vanitati VERITAS et opinioni confirmatae NATURA IPSA cedat.

 

Accedunt etiam  POETAE: qui

quum magnam speciem doctrinae sapientiaeque prae se tulerunt,

audiuntur, leguntur, ediscuntur, et INHAERESCUNT penitus in mentibus.

 

Quum vero accedit eodem quasi maximus quidam magister POPULUS,

atque omnis undique ad vitia consentiens multitudo,

tum plane inficimur opinionum pravitate

a naturaque desciscimus: ut nobis optimam magistram *

invidisse videantur, qui

nihil melius homini, nihil magis expetendum, nihil prestantius

HONORIBUS, IMPERIIS, POPULARI GLORIA iudicaverunt.

Ad quam fertur optimus quisque;

veramque illam honestatem expetens quam unam natura maxime inquirit,

in summa inanitate versatur,

consectaturque nullam eminentem effigiem virtutis,

sed adumbratam imaginem gloriae.

 

Est enim GLORIA solida quaedam res et expressa, non adumbrata:

ea est consentiens laus bonorum,

incorrupta vox bene iudicantium de excellente virtute.

 

Ea virtuti resonat tamquam imago;

quae quia recte factorum plerumque comes est,

non est bonis viris repudianda. Illa autem,

quae se eius imitatricem esse vult, temeraria atque inconsiderata,

et plerumque peccatorum vitiorumque laudatrix, FAMA POPULARIS

simulatione honestatis formam eius pulchritudinemque corrumpit.

Qua caecitate homines, quum quaedam etiam praeclara cuperent,

eaque nescirent nec ubi nec qualia essent,

funditus alii everterunt suas civitates, alii ipsi occiderunt.

 

Atque hi quidem, optima petentes,

non tam voluntate, quam cursus errore falluntur.

Quid? qui pecuniae cupiditate, qui voluptatum libidine feruntur,

quorumque ita perturbantur animi,

ut non multum absint ab insania, quod insipientibus contingit omnibus,

his nullane est adhibenda curatio ?

Utrum, quod minus noceant animi aegrotationes quam corporis ?

an, quod corpora curari possint, animorum MEDICINA NULLA sit ?

At et morbi perniciosiores pluresque sunt ANIMI quam CORPORIS.

 

Hi enim ipsi odiosi sunt quod ad animum pertinent eumque sollicitant:

animusque aeger ‑ut ait Ennius‑ semper errat,

neque pati neque perpeti potest; cupere numquam desinit.

 

 


  GIUGNO  12

                                   Prosegue Cicerone...e passa ad altro argomento.

                                   Al Capitolo 1º della sua Philosophiae Historia

 

Quibus duobus morbis (ut omittam alios)

AEGRITUDINE et CUPIDITATE,

qui tandem possunt in corpore esse graviores ?

Qui vero probari potest ut sibi mederi animus non possit,

quum ipsam medicinam corporis animus invenerit, quumque

ad corporum sanationem multum ipsa corpora et natura valeant,

nec omnes qui curari se passi sunt continuo etiam convalescant:

animi autem qui se sanari voluerint praeceptisque sapientium paruerint,

sine ulla dubitatione sanentur ?

 

Est profecto animi medicina, PHILOSOPHIA:

cuius auxilium non, ut in corporis morbis, petendum est foris;

omnibusque opibus et viribus

ut nosmetipsi nobis mederi possimus, elaborandum est.

 

Quamquam de universa philosophia quanto opere

et expetenda esset et colenda,

satis, ut arbitror, dictum est in Hortensio. De maximis autem rebus

nihil fere intermisimus postea nec disputare nec scribere.

 

His autem libris exposita sunt ea quae a nobis

cum familiaribus nostris in Tusculano erant disputata.

 

Sed quoniam duobus superioribus (libris)

de morte et de dolore dictum est,

tertius dies disputationis hoc tertium volumen efficiet...

 

 

Sarebbe bello poter continuare... Ma oltrepasseremmo i confini di un'Antologia. Qui il mio compito si tramuta in una stuzzicante offerta, nell'additarvi un filone nuovo, che vi incoraggi a andare oltre. Cicerone stesso ci confessava, alla fine della Tuscolana III, che l'ultima salvezza per il nostro fatidico disorientamento umano è la Filosofia. Qui mi sembra stia cercando di abbozzare quello che oggi, qualsiasi utopico apprendista, avrebbe già titolato come FILOSOFIA DELLA STORIA, capitolo I. Ma Cicerone, visti "i tempi che corrono" deve ormai rinunciare a tante cose e non può più tenere in servo quanto meticolosamente aveva in appunti.

 

E' ormai irrea­lizzabile per lui quel sogno di fare un visita da vero ricercatore alla Biblioteca di Alessandria. In quella direzione aveva ben chiari programmi da mol­ti anni: scoprire cosa avessero fiutato i Greci  sui  Latini quando Roma li sfidava nel proprio orizzonte culturale...!

 

Secondo punto: avrebbe messo in ordine i suoi appunti di Filosofia... Ma ormai era giocoforza travasarli, un po' allo stato brado, nell' OPERA OMNIA, prima che fosse troppo tardi.

 

Basti ciò come introduzione: il resto a voi. Restituisco a Lui la parola !


Quintus hic dies, Brute, finem faciet Tusculanarum Disputationum:

quo die est a nobis ea de re,

quam tu ex omnibus maxime probas, disputatum.

Placere enim tibi admodum sensi,

et ex eo libro quem ad me accuratissime scripsisti,

et ex multis sermonibus tuis,

VIRTUTEM AD BEATE VIVENDUM SE IPSA ESSE CONTENTAM.

Quod, etsi difficile est probatu,

propter tam varia et tam multa tormenta Fortunae:

tale tamen est,  ut elaborandum sit quo facilius probetur.

 

Nihil est enim omnium quae in Philosophia tractantur

quod gravius magnificentiusque dicatur. Nam quum ea caussa

impulerit eos qui primi se ad Philosophiae studium contulerunt,

ut omnibus rebus posthabitis totos se

in optimo vitae statu exquirendo collocarent;  profecto

spe BEATE VIVENDI tantam in eo studio curam operamque posuerunt.

 

Quod si ab iis inventa et perfecta VIRTUS est,  et si praesidii

ad beate vivendum in virtute satis est,  quis est

qui non praeclare  et ab illis positam et a nobis susceptam

operam philosophandi arbitretur ?

Sin autem VIRTUS subiecta sub varios incertosque casus,

famula Fortunae est, nec tantarum virium est ut se ipsa tueatur:

vereor ne non

tam VIRTUTIS fiducia nitendum nobis ad spem beate vivendi,

quam vota facienda videantur.

 

Equidem eos casus in quibus me Fortuna vehementer exercuit,

mecum ipse considerans, huic incipio sententiae diffidere interdum,

et humani generis imbecillitatem fragilitatemque exstimescere.

 

Vereor enim ne natura, cum corpora nobis infirma dedisset,

iisque et morbos insanabiles et dolores intolerabiles adiunxisset,

animos quoque dederit et corporum doloribus congruentes,

et separatim suis angoribus et molestiis implicatos.

 

Sed in hoc me ipse castigo  quod ex aliorum et ex nostra fortasse mollitia,

non ex ipsa VIRTUTE de virtutis robore existimo.

Illa enim, si modo est ulla VIRTUS

- quam dubitationem avunculus tuus, Brute, sustulit -

omnia quae cadere in hominem possunt, subter se habet:

eaque despiciens casus contemnit humanos.

Culpaque omni carens, praeter se ipsam, nihil censet ad se pertinere.

 

Nos autem omnia adversa

tum venientia metu augentes, tum moerore praesentia,

rerum naturam quam errorem nostrum damnare malumus.

 

 


  GIUGNO 13

                                               Che lo costringe ad alzare il volo...

 

Sed et huius culpae et ceterorum vitiorum peccatorumque nostrorum

omnis a Philosophia petenda correctio est.

Cuius in sinum, quum a primis temporibus aetatis nostrae

voluntas studiumque nos compulisset,

his gravissimis casibus in eumdem portum ex quo eramus egressi,

magna iactati tempestate confugimus.

O vitae Philosophia dux, o Virtutis indagatrix, expultrixque vitiorum.

Quid non modo nos, sed omnino vita hominum,

sine te esse potuisset ?

 

Tu urbes peperisti:

tu dissipatos homines in societatem vitae convocasti:

tu eos inter se primo domiciliis, deinde coniugiis,

tum litterarum et vocum communione iunxisti:

tu inventrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti.

Ad te confugimus, a te opem petimus ;  tibi nos,

ut antea magna ex parte, sic nunc penitus totosque tradimus !

 

Est autem unus dies bene et ex praeceptis tuis actus,

peccanti immortalitati anteponendus.

 

Cuius igitur potius opibus utamur quam tuis, quae

et vitae tranquillitatem largita nobis es, et terrorem mortis sustulisti ?

 

Ac Philosophia quidem tantum abest

ut proinde ac de hominum est vita merita laudetur;

ut a plerisque neglecta, a multis etiam vituperetur.

Vituperare quisquam vitae parentem

et hoc parricido se inquinare audet ?

et tam impie ingratus esse ut eam accuset quam vereri deberet,

etiam si minus percipere potuisset ?

 

Sed, ut opinor,

hic error et haec indoctorum animis offusa caligo est,

quod tam longe retro respicere non possunt,

nec eos a quibus vita hominum exstructa primis sit,

fuisse  PHILOSOPHOS  arbitrantur.

 

Quam rem antiquissimam cum videamus,

nomen tamen confitemur esse recens.

Nam sapientiam quidem ipsam quis negare potest ?

non modo re esse antiquam, vel etiam nomine ?

 

Quae divinarum humanarumque rerum,

tum initiorum caussarumque cuiusque rei cognitione

hoc pulcherrimum nomen apud antiquos assequebatur.


Itaque et illos SEPTEM, qui a Graecis "sophoi",

sapientes a nostris  et habebantur et nominabantur,

et multis ante saeculis Lycurgum,

cuius temporibus Homerus etiam fuisse,

ante hanc Urbem conditam traditur,

etiam heroicis aetatibus Ulixem et Nestorem accepimus

et fuisse et habitos esse sapientes.

 

Nec vero Atlas sustinere caelum, nec Prometheus affixus Caucaso,

nec stellatus Cepheus cum uxore, genero, filia traderetur,

nisi caelestium divina cognitio

nomen eorum ad errorem fabulae traduxisset.

 

A quibus ducti deinceps

omnes qui in rerum contemplatione studia ponebant,

sapientes et habebantur et nominabantur,

idque eorum nomen usque ad Pythagorae manavit aetatem.

 

Quem, ut scribit auditor Platonis Ponticus Heraclides,

vir doctus in primis, Phliuntem ferunt venisse,

eumque cum Leonte, principe Phliasiorum,

docte et copiose diseruisse quaedam.

Cuius ingenium et eloquentiam cum admiratus esset Leon,

quaesivisse ex eo qua maxime arte confideret:

at illum: Artem se quidem scire nullam, sed ESSE PHILOSOPHUM.

 

Admiratum Leontem novitatem nominis quaesiisse:

quidnam essent PHILOSOPHI et quid inter eos et reliquos interesset:

Pythagoram autem respondisse:

similem sibi videri vitam hominum et mercatum eum

qui habebatur maximo ludorum apparatu totius Graecie celebritate.

 

Nam ut illic alii corporibus exercitatis

gloriam et nobilitatem coronae peterent,

alii emendi aut vendendi questu et lucro ducerentur,

esset autem quoddam genus eorum, idque vel maxime ingenuum,

qui nec plausum nec lucrum quaererent, sed VISENDI causa venirent,

studioseque perspicerent quid ageretur et quo modo.

Ita nos, quasi in mercatus quandam celebritatem ex urbe aliqua,

sic in hanc vitam ex alia vita et natura profectos,

alios gloriae servire, alios pecuniae, raros esse quosdam qui,

ceteris omnibus pro nihilo habitis, rerum naturam studiose intuerentur.

 

Hos se appellare SAPIENTIAE STUDIOSOS,  id est enim PHILOSOPHOS.

Et ut illic liberalissimum esset spectare

nihil sibi adquirentem, sic in vita longe omnibus studiis

contemplationem rerum cognitionemque testare.

 


  GIUGNO  14

                                               ...e a noi induce a cambiare discorso !

 

Nec vero Pythagoras nomini solum inventor

sed rerum etiam ipsarum amplificator fuit.

Qui cum post hunc Phliasium sermonem in Italiam venisset,

exornavit eam Graeciam quae MAGNA dicta est,

et privatim et publice praestantissimis et institutis et artibus.

 

Cuius de disciplina aliud tempus fuerit fortasse dicendi;

sed ab antiqua PHILOSOPHIA usque ad Socratem

qui Archelaum, Anaxagorae discipulum, audierat,

numeri motusque tractabantur,

et unde omnia orirentur, quove reciderent;

studioseque ab his siderum magnitudines, intervallla, cursus

anquirebantur et cuncta caelestia.

 

SOCRATES autem primus Philosophiam sevocavit e caelo,

et in urbibus collocavit, et in domos etiam introduxit,

et coegit de vita et moribus rebusque bonis et malis quaerere.

Cuius multiplex ratio disputandi,

rerumque varietas et ingenii magnitudo,

Platonis memoria et litteris consecrata,

plura genera effecit dissentientium philosophorum,

e quibus nos id potissimum consecuti sumus,

quo Socratem usum arbitrabamur;

ut nostram ipsi sententiam tegeremus, errore alios levaremus,

et in omni disputatione quid esset simillimum veri quaereremus.

 

Quem morem, 

cum Carneades acutissime copiosissimeque tenuisset,

fecimus, et alias saepe, et nuper in Tusculano,

ut ad eam consuetudinem disputaremus.

Et quatridui quidem sermonem,

superioribus ad te perscriptum libris misimus.

 

Quinto autem die, cum eodem loco consedissemus,

sic est propositum de quo disputaremus.

 

Se avete ben capito, sarà sempre troppo rischio voler fermare la facondia di Cice­rone, che in ogni caso esce trionfante.  Tuttavia, è giocoforza farlo quando un'Antologia come questa procede a bocconi piuttosto piccoli. Qui risulta obbligato un taglio, data la struttura "a pagina", di regola anche per questo mio secondo ciclo del BREVITER SED QUOTIDIE, dove, ac­can­to al testo che conta, c'è sempre l'introduzione, che lo rischiara !

 

Questa volta però ho a portata di mano altra soluzione, essendo stata sofferta per me la "cartolina gialla" per una pagina esultante di Cicerone. Avevo però in servo altra PAGINA minore, alla quale non voglio rinunciare; quella in cui il grande oratore ricorda le differenze del suo trionfante rientro a Roma dopo l'esilio e quella di un suo malcapitato personaggio da processo. Ve lo inserisco qui questo bell'in­termez­zo, e siamo pari !

 

In essa vi ricorderà lo stesso Cicerone, un suo  ritorno in pa­tria, dopo un'assenza di 10 mesi.

 

Quel suo indi­menticabile sbarco trionfale a BRINDISI ce lo dipingerà egli stesso due anni dopo in questo brano (del discorso in L.Calpur­nium Pisonem, 51) quando gli capita di dover raccontare altro ben diverso ri­torno, quello di questo Pisone per l'ap­punto, dalla Macedonia; una godibile tentazione da non perdere !  (Nonché un'immo­destia che volentieri gli possiamo perdonare).

 

 

Tum, si placet, reditum (huius Calpurnii Pisonis)

cum meo conferamus.

Meus enim is fuit, ut a Brundisio usque Romam,

agmen perpetuum totius Italiae viderem.

 

Neque enim regio fuit ulla,

neque municipium,

neque praefectura aut colonia,

ex qua non publice ad nos venerint gratulatum.

 

Quid dicam adventus meos ? 

Quid effusiones hominum ex oppidis ?

Quid concursus ex agris,

patrumfamilias cum coniugibus ac liberis ?

Quid eos dies, qui, quasi deorum immortalium festi atque solemnes,

sunt apud omnes adventu meo redituque celebrati ?

 

Unus ille dies mihi quidem immortalitatis instar fuit, 

quo in patriam redii,  cum Senatum egressum vidi,

Populumque Romanum universum,

cum mihi ipsa Roma prope convulsa sedibus suis

ad complectendum conservatorem suum procedere visa est !

 

Quae me ita accepit ut non modo omnium generum et aetatum,

ordinum omnes viri ac mulieres, omnis fortunae ac loci,

sed etiam moenia ipsa viderentur et tecta urbis ac templa laetari !

 

Me consequentibus diebus in ea ipsa domo,

qua tu me expuleras, quam expilaras, quam incenderas,

pontifices, consules, patres conscripti collocaverunt,

mihique -quod ante me nemini-

pecunia publica aedificandam domum censuerunt !

 

 


  GIUGNO  15

                                   Sul   DE CONSOLATIONE.  Attribuibile a Cicerone ?

 

Sincero e perentorio il giudizio del nostro MENDOÇA sulla autenticità, cicero­niana o meno, della CONSOLATIO, attribuita a Cicerone e comparsa -in modo anco­ra non spie­gato- in mano al bolognese CAROLUS SIGONIUS.

 

Io, che non ho tempo nè strumenti per appurare quanto ci sia di vero nelle pole­miche fin da quel medesimo momento riaperte tra i capofila del nostro umane­simo, l'ho letto con innocente piacere tre anni fa, e da esso ho riportato sul mio BREVITER SED QUOTIDIE pochi ma smaglianti gioielli di quella serena prosa, che a me sembrava autentica e ciceroniana. Mi sono sbagliato forse nell'attri­buire qualche smagliatura al turbamento psichico nel quale Cicerone era piom­bato dalla morte della sua adorata  TULLIOLA ?

 

Il problema perciò resta aperto, malgrado la mia personale accettazione del primo momento, e le gravi esitazioni di oggi, quando mi capita tra le mani un giudizio che mi obbliga quanto meno a tentennare. Avevo chiaramente detto che un falsario avreb­be avuto come principalissima sua cura quella di non usare se non il linguaggio più usato da Cicerone, e in questo, se il falsario è Sigonius, ha saputo farlo alla perfezione. Ma, ha lasciato aperto e a portata di mano ai suoi inseguitori, l'ar­gomento più demolitore: comè è possibile parlare del reperimento di un testo perduto, senza poter accennare al dove, al quan­do, in quale pergamena, si è fatto realtà un recupero senza sbavature di nessun genere ?

 

Non posso qui dilatare lo spazio di questo grave problema nè entrare in altri dettagli. Vi lascio in mano l'intero PROBLEMA LXXIV del nostro MENDOÇA (luogo citato, pag.169) che è nel suo genere la migliore sintesi che in buon latino potrete da me avere in dono. Ve la riporto nella sua totalità, a cominciare dal titolo stesso:

 

An  libellus  DE CONSOLATIONE  

qui  Ciceroni  ADSCRIBITUR,  sit  EIDEM  tribuendus an... Sigonio  potius ? 

 

Carolus Sigonius, vir in primis doctus,

hoc opus a Cicerone profectum arbitratur.

Quia non est novum aliquos libellos,

diu in tenebris ac latebris consepultos,

aliquando tandem in lucem prodiisse...

 

Ergo libellus ille, quem foetum esse Ciceronis autumat Sigonius,

potuit quidem per aliquot annos

a vulgo abdicatus intra latebras contineri,  postremo,

alicuius viri industrii opera ac labore, ad literatorum usus revocari.

 

Deinde pro Sigonio telum evibro.

Nam stylus libri Ciceronem olere videtur;

orationis ille candor partum suo parente dignum profitetur, etc.

Nihilominus... Sigonii iudicium non approbo.

 

Enimvero,  UBI inventus hic liber ? Quis invenit?  Qua occasione,

quomodo?  Qua ratione ?   Nihil certum hac de re !


Deinde cur nullae in eo lacunae?  Cur nihil usquam imperfectum ?

Cur nullam cariem, cur blattas ac tineas nusquam sensit ?

Usque adeone oleo cedrino illum perunxerant ? Omnia plena, integra;

nihil mutilum, nihil situ exesum, nulla litura fugiens,

omnia expeditissima,

quasi tum primum scriptus esset cum est repertus !

 

Stylus  modo est infucatus, modo turgidus,  modo asper et indolatus,

ferit aures, si quae sunt aliquantulum teretes ac religiosae.

Denique expers est suavitatis ac divinae illius dulcedinis

qua pollet in consolando Tullius,  tenera mollique natura praeditus.

Opinio autem Caroli, quamvis gravissimi hominis,

doctissimorum gravissimorumque hominum opinione retunditur,

unius auctoritas multorum auctoritate minuitur, telum telis protelatur.

 

Cum Sigonio igitur pugnant multi huius memoriae auctores,

et quidem primae notae, quorum unus ait in isto opere nusquam nervos,

nusquam sententiarum sanguinem nec verborum colorem reperiri:

imo potius fore ut se valde Ciceronis poeniteret

si modo ille esset in medio dolore tam elumbis.

 

Sin autem tibi indignum videtur

tanta licentia unius commentarii luminibus obstruere,

esto, et hunc tanquam arbitrum aliquantulum iniquiorem excludamus.

Certe Ianus Gulielmus in hac lite dirimenda Cassium praestabit.

Hic igitur Sigonium convincit, quem ait

indebili argumento suae eloquentiae divitias ostendere voluisse:

hanc tamen Consolationem

nec Ciceronis nec Cicerone satis dignam apparere. Nam CONSOLATIO

ita ex frustulis per totum Tullium dispersis est contexta,

imo ex prima Tusculana magna pars descripta;

haec autem Ciceronis loca in Consolationem

non tam precario advolasse quam vi irruisse videntur.

Quodsi IANI testimonium adhuc non placet

nec obruit Sigonii auctoritatem,

praestat suppetias LIPSIUS qui a Plantino hac de re interrogatus

ita ait post alia: " Male me hercules de saeculo nostro iudicavit;

quid enim tam dissimile ab illo auro quam hoc plumbum ?

Ne simia quidem Ciceronis esse potest,

nedum ut ille in re et inventione pleraque protrita et obvia.

In phrasi pueriliter aut inepte imitata, etc."

 

Personatus ergo accedit hic libellus,

sed satis notus manet frontemque suam ostendit.

Concludo et addo M.TULLIUM suum illum COMMENTARIUM,

non Consolationem, sed  DE LUCTU MINUENDO  inscripsisse.

(Locupletem ipsissimum laudo testem: epist.ad Atticum).

Quare non est cur illi hoc opus attribuatur.

Et sic Sigonium suo cum libello DE CONSOLATIONE dedolavimus !

           

 


  GIUGNO  16

                                   In LATINO vi si offre oggi   (San Romoaldo),

                                   una visita al suo famoso EREMO, la CAMALDOLA

 

E la visita vi aprirà vastisimi orizzonti. Anzi, vi metterà a contatto con uomini di altri tempi, che forse credevate ormai estinti. Ma non è vero: ci sono ancor oggi questi "contemplativi", che dedicatisi al silenzio e alla contemplazione delle cose divine, sono più felici di tanti DIVI che dai mass-media ci rubano il nostro tempo... a spese della scala di valori che sono alla base delle nostre scelte, mettendo a rischio la carta di navigazione con la quale avevamo giurato di viaggiare verso l'ETERNO. (La CAMALDOLA però si è arrampicata sui Mass-media prima della grande calura dell'estate 2000; scelta dalla classe politica italiana per una approfondita correzione di rotta. Questa mia PAGINA pero’ era già scritta... e così rimane).

 

Sarà la nostra guida uno spagnolo che proprio lì, alla Camaldola, gettò l'ancora intorno al 1700. Costuì, col suo resoconto latino, vive e parla ancora!  Di nome Andrés Muñoz, oriundo dalla provincia di Cuenca. Egli non ci dirà perché ha voluto raccogliere le sue informazioni in latino, ma non era obbligato a dirlo. Fatto sta che, caduto il suo manoscritto in mano a umanisti nordici che saccheggiavano nel '700 gli Archivi italiani per creare con prege­voli cimeli quei richissimi volumi che portano il prestigioso titolo di Thesaurus Anti­quitatum et Historiarum Italiae, lo vollero senz'esitazioni mettere in mostra, e così oggi è reperibile nel Tomo VIII, parte III. Non vi posso aggiun­gere la pagina, perchè ogni documento ha una sua numerazione indipendente. Anzi: forse nel mo­na­stero il nostro perso­naggio ha cam­biato nome, come l'hanno cambiato gli editori: che, italianizzandolo, l'hanno trasformato in Andreas Mugnotius.  Ma...eccolo, sta arrivando, pronto per la guida. A lui la parola.

 

Post gentium multarum urbiumque nobilissimarum collustrationem,

quarum mores ritusque varios cognoscere volui,

veni tandem ab ultimis usque Hispaniae finibus in civitatem Florentiam,

ut inde, Romam, quo properabam, me conferrem.

 

Verum cum multa, perpetua sane laude digna,

de EREMO CAMALDULENSE,  qui locus est

antiqua patrum religiosissimorum habitatione maxime celebris,

inter loquendum a nonnullis mihi notis accepissem,

pio quodam desiderio sacrum hunc videndi locum impulsus,

EO ADIRE  operae pretium me facturum existimavi.

 

Cumque die quadam, in aurorae ortu,

per vias invias, salebrosas et curvas,

incultas terras sataque infructuosa, duras rupes et montes asperos,

iter arriperem, integram fere diem in itinere obeundo consumpsi,

nec Apennini iuga superare potui.

 

Altera autem die summo mane, ad sacram perveni eremum, in qua

merito inter religiosissimos viros, diutius mihi consistendum putavi,

ut eius etiam gentis veterem disciplinam

legesque sacras cognoscerem,

unde vitae sanctae degendae rationis splendor ortum habuit.


Ante illius tamen accessum, dum montem illum

innumeris hinc inde summae proceritatis virentibus abietibus

ornatum conspicio, statim in mentem venit  illa antiqua

sanctorum patrum vita quam in desertis montibus et speluncis,

in sancta illa solitudine Aegyptia degebant illi, quo magis

in eius amorem maximo quodam fervoris pietatis accendebar.

Sed iam ad ipsius eremi descriptionem divinis auspiciis descendamus !   

 

Est mons in vertice Apennini qui, in Hetruriae finibus prominens,

ipsam a Flaminia disterminat et utrumque respicit mare:

Thyrrenum scilicet, et Hadriaticum;

ab urbe Florentia triginta millibus passuum distans, qui praegrandis est

et valde saxosus  et prae eius asperitate ascensu difficilis,

ac per gyros itineris duorum -ni fallor- milliarium spatio superatur.

Eius autem maior pars, copioso abietum nemore plena,

quarum summa altitudine caelum occulitur.

 

Ultra eius medium, ad singularum viarum terminos,

singulares etiam Cruces erectae sunt,

quae a sacra Eremo quinquaginta passibus plus minusve distant.

In huius montis cacumine planities quaedam est amoenissima, in qua

sacra illa gentiumque pene omnium fama celebris,

EREMUS CAMALDULENSIS sita est.

 

Quae figuram habet quattuor laterum, quorum duo opposita

ex lapidibus extructa, sunt recta et inter se inaequalia

(superius enim, quod septemtrionem spectat, brevius est,

inferius autem, quod meridiem respicit, longius), reliqua vero duo,

ex tabulis composita, sunt quodammodo partes circulorum,

ut perspicue delineata figura superius indicat.

 

Ante eius ingressum sese offert quoddam, et quidem exiguum, sacellum,

opere lateritio  et  DIVO ANTONIO, Anachoretarum lumini, dicatum

in quo quotidiana res sacra fit.

Sacello adhaeret ianua EREMI, eodem opere fabrefacta.

In medio fere EREMI religiosissimum templum,

in quo Christum Dominum precantur omnes, erectum est,

intra quod eius verum ac sacrosanctum corpus, sub specie panis

inenarrabili mysterio reconditum servatur.

 

Non amplum est aut splendidum admodum templum,

sed suboscurum ac exiguum, ex lateribus lignisque abiegnis conditum,

divinis laudibus persolvendis accommodum

et supellectili ornatum satis ampla:

quae omnia sanctitatem potius redolent et spiritalis vitae profectum,

quam splendorem magnificum... 

           

            (plura hic dantur, a nobis praetermittenda, sed cellas saltem videamus)

 


 

  GIUGNO  17

                                               Reliqua ex EREMO, quae exspectamus.

 

In primo templi ingressu duae sunt cellulae, ianuae proximae,

in quibus per noctem venientes eremitae, faces, cothurnos...

et indumenta, quibus prae nimio frigore involvuntur, deponunt;

nam quisque a suo domicilio, brumae tempore sub dio

et saepius calcatis nivibus eo usque progreditur.

 

Totum vero templum medio sectum est pariete,

qui choros duos distinguit:

superiorem ingrediuntur primi ordinis Eremitae,

suis singuli subselliis in orbem positis assidentes,

rem sacram celebrantes horasque divinas decantantes,

ubi maior est ara, venusto et pio aspectu conspicua.

In inferiori vero secundi ordinis Eremitae consident,

preces suas taciti persolventes.

Atque in obiecto pariete duo sunt altaria, quae porta distinguntur media,

illaque angusta, ubi sacerdotes rem divinam peragentes audiuntur.

Non est admodum sublime tectum nec longitudine dissonum,

ubi sex lampades accensae iuge lumen praebent.

 

Domuncularum deinde seu disiunctarum caellarum, numero 24,

variati ordines, sub dio constructarum  rebusque omnibus

humanae vitae necessariis decenter munitarum, existunt.

Est domicilium quodque non amplum aut sublime,

sed correctum et humile, lateritio opere fabricatum,

sed adeo uniuscuiusque rei negotio suis portionibus accommodatum,

ut non minus quam ampla palatia solent.

 

Cuilibet enim -magnifico ac splendido palatio-

tria praecipua inter alia notatuque digna, inesse solent:

ORATORIUM scilicet,  VIRIDARIUM et  FONS.

Quae omnia unaquaeque domuncula, hoc ordine habet.

Est itaque in eius medio situm cubiculum,

tabulis abiegnis undique cinctum. In cubiculo autem, ad latus alterum,

lectus sternitur, Eremitarum paupertati congruens.

 

Tum musaeum situm est,  tabulis etiam munitum,

in quo sacri generis cuiusque, licet pauci numero, positi sunt libri,

per quos, post pias effusas preces,

solamini affici ac caelestia utilius rimari quisque possit.

A laevo musaei latere, per fenestram, parum luminis,

et id quidem transversum, admittitur,

ne nimia eius reflexio  legentis aciem oculi offendat.

Ante musaei ianuam mensa, versatilis dum non est usui,

parieti adhaeret ne impedimentum praebeat;

dum vero opus est cibo,

qui per fenestram parvulam mensae contiguam praebetur, demittitur.


Ad alterum autem latus, ex adverso lecti, focus camino subiacet,

cuius recto spiraculo fumus in altum evolet,

ubi per bruman continuus regnat ignis.

Namque prae loci sublimitate, vehemens viget frigus. Caminum

penus sequitur, in quo vasa quotidiano usui necessaria reponuntur.

Penui denique oratorium adiunctum est,

ad privatas preces accommodum,

et altari aliisque ornamentis ad id necessariis instructum.

 

Inter utrumque latus medium locum habet fenestra,

ianuae cubiculi ex adverso respondens, quae hortum expositum spectat.

Ante cubiculum autem unumquodque, ambulacrum ita est constructum ut

animus, studio et contemplatione laxatus, deambulatione refici

et corpus aestivis coenis recreari commode possit,

ex cuius tecto pensiles uvae pendent,

et alia ibidem fructuum genera servantur, quae ieiuniorum sint cibaria.

Quod ambulacrum multa habet praeterea commoda;

nam et penu habet ubi ligna reponuntur, ita ad latus constitutum,

ut deambulationi nullum praebeat impedimentum,

in quo ipso latere proximus fons in alveolos assidue defluit,

in quibus suos Eremitae singuli pannos purgare solent.

Nec desunt singulis domunculis delitiarum hortuli amoenissimi,

muris circumquaque conclusi, animos mira voluptate afficientes,

ubi omnium herbarum pulchritudo suaviter redolentium virescit,

quorum intervallo  domunculae ipsae inter se disiunguntur.

 

Lucidissimi aquarum fontes septem,

iugiter manantes et irrigui profluunt;

montis illius iuga  candidissimis nivibus replentur.

Tandem vallum quoddam ligneum locum ipsum undique cingit.

Circumvicina quoque multitudo et condensatio

summae proceritatis virentium abietum,

miro quodam ordine undequaque insitarum imminet,

a quarum cuiuslibet profundissima planta ad verticem usque

sublimis trunci erectio cum ramorum ab eo pullulantium

extensione ac relaxatione,  frondiumque perpetuo virore

nescio quid numinis denotantium ac repraesentantium,

et tanquam coronam quamdam

summo artificio consitam statuentium, oritur.

 

Sed duo inter alia admiratione memoriaque dignissima

inesse hisce vidi abietibus, quae aliis arboribus natura

omnino denegata sunt: quorum alterum,

quod in ipso ortu primo virgultum in caelum erigitur unum,

crucis effigiem miro artificio referens...  alterum vero,

quod a nodis seu medullis ipsarum validissimis ac solidissimis,

si nodos ipsos ferro aliquo acuto effodias vel perfores,

confestim oleum, miro quodam liquore, plurimisque rebus aptum,

destillare videbis.

 


 

  GIUGNO  18

                                                            Altre preziosità della vita monacale ?

 

Volucrum praeterea inibi insidentium cantilenae,

dulci melodiae concentu auribus applaudentes resonant.

Necnon salubris, subtillis ac refocillantis aëris temperies,

ramos ipsos huc et illuc placido amoenoque strepitu agitantis, sentitur.

Quae omnia, si recte perpendantur,

maximum prae se ferunt sanctitatis numen.

 

Hic itaque beatus vir, Eremiticae vitae

-quam nonaginta septem annis sanctissime degit- apprime cultor,

cum die quadam, divino spiritu ductus, ad ipsius montis iuga pervenisset,

ibique planitiem quamdam ornatissimam,

"campum amabilem" olim nuncupatam, cerneret,

laudare tunc coepit mortales illos qui,

spretis inanibus et caducis rebus, ut melius Deo vacare possent,

similia elegerint solitudinis sanctae loca,

a tumultuosis negotiis omnino segregata.

 

Ille autem, longo asperoque itinere defatigatus,

sopore gravi perfusus, corruscantes scalas,

ab ipsius montis vertice ad caelum usque erectas,

et monachos complures fulgentissimos per illas conscendentes

(instar Patriarchae Jacob) videre meruit.

Qua re expergefactus tantaque visione territus,

ad Dominum effundere preces non cessavit.

 

Accidit autem ut obvius ei fieret nobilis quidam ac probus vir,

Aretinus, nomine MALDULUS, qui -sicut Domino placuit-

eamdem rem mirabilem viderat:

cumque de his inter se aliquantulum agerent, ipseque Maldulus,

ea omnia divino nutu evenisse crederet,

confestim sanctissimo viro Romualdo,

et locum ipsum et domum,  per duo fere milliaria distantem,

quam ipse tunc habitabat, quae apud fontem

-quem appellant BONUM- constructa erat, ac in ea hodie

religiosum eiusdem ordinis Coenobium in Dei laudem erectum est,

gratis et libere dedit.

 

Ab illo nempe Maldulo ordo sacer CAMALDULENSIS exordium sumpsit.

 

Post haec vir sanctus, sacrum ac religiosum templum,

episcopo Aretino assensum praebente, Servatori nostro dicavit,

et quinque domunculas, quarum angustiorem inhabitabat,

anno virginei partus millesimo duodecimo construxit

ac sacram EREMUM  CAMALDULENSIUM,

toto terrarum orbe celebrandam merito appellavit.  

 

Floruit eodem tempore vir non minore sanctitate praeditus

IOANNES GUALBERTUS nomine, qui Beatissimo Romualdo

et coaetaneus et astrictissima amicitia coniunctus fuit. Hic,

qui saepius ipsam sacratissimam Eremum sua praesentia illustraverat,

cum celebre nomen ac eximiam illius sanctitatem

per universos disseminari audisset, pia quadam impulsus aemulatione,

VALLEM  UMBROSAM, sexdecim milliaria ab Eremo distantem,

locum aëris amoenitate, multo vero magis

numerosa sanctorum hominum multitudine insignem, construxit.

Qui, etiam inter Divos relatus,

non apud Florentiae gentem solum, ubi ortus fuit,

verum etiam apud christianos omnes, insigni quadam religione colitur.

 

Nec longe post illum, habuit idem Romualdus virtutis suae aemulum

paulo inferiorem, PETRUM URSIOLUM QUIRINUM,

reipublicae Venetae DUCEM clarissimum.

Qui, amplissimo dignitatis gradu contempto,

Romualdi disciplinae pauper atque humilis sese tradidit,

numquam ab eius latere discedens,

sive in Galliam gentesque alias proficisceretur

sive in Eremo Camaldulensi vitam ageret, donec, vita functus,

magnum humanae vitae contemnendae exemplum omnibus reliquit.

Quem etiam locum illustriorem urbique universo clariorem fecit

vir Deo charissimus ac singulari sanctitate admirabilis

FRANCISCUS  ASSISINUS

qui, cum prima suae religionis fundamenta iecisset,

in  LAVERNIUM  montem divino spiritu duceretur,

ubi sacris stigmatibus decorandus erat,

in Camaldulensem prius montem,

duodecim milliaria a LAVERNA distantem venit, eumque locum

sua praesentia ac singularium eius virtutum splendore sacravit.

 

Cuius rei memoriam servat etiam hodie domuncula,

eodem in loco sub eius nomine constructa,

adiuncta proxime illi quam sanctus Romualdus vivens inhabitaverat.

Quam  DIVI  FRANCISCI  DOMUNCULAM,

religionis ergo habitare nemo solitus est

alius ab eo usque tempore quam qui toti ordini praeficitur.

 

Sed quid aliud domuncularum illa varietas innuit

quam virtutum varietates,

quibus Eremitae ipsi prae caeteris omnibus circumdari debent,

ut templum Domini decorati virtutibus ingrediantur ?

Quid insuper aliud denotant hortuli ipsi,

nisi quod veri Anachoretae discant semper in bonis operibus florere,

ac suavissimum vitae bonae odorem iugiter de se praebere ?

Quid herbarum odor pulchritudoque aliud demonstrat...?

 


  GIUGNO 19 

                                               Io alle streghe non ci credo;

                                               ma... le streghe qualcuno le ha viste !

                                               Abbiamo due filmati:  Trimalchione, e i Gesuiti.

 

Attonitis admiratione universis,

Salvo -inquit- tuo sermone, Trimalchio, si qua fides est,

ut mihi pili inhorruerunt, quia scio Nicerotem nihil nugarum narrare.

- Imo, certus est et minime linguosus;

nam et ipse vobis rem horribilem narrabo. Asinus in tegulis !

 

Cum adhuc capillatus essem (nam a puero vitam Chiam gessi)

ipse nostri delicatus decessit, mehercules Margaritum,

eccritus et omnium numerum. Cum ergo illum mater misella plangeret

et nos tum plures in tristimonia essemus,

subito STRYGES coeperunt... putares, canem leporem, persequi.

Habebamus tunc hominem Cappadocem, longum, valde audaculum

et qui valebat Iovem iratum tollere.

Hic, audacter stricto gladio, extra ostium percucurrit

involuta manu sinistra curiose

et mulierem tamquam hoc loco (salvum sit quod tango) medium traiecit.

Audimus gemitum, at plane -non mentiar- ipsas non vidimus.

Baro autem noster introversus se proiecit in lectum,

et corpus totum lividum habebat,

quasi flagellis caesus, quia scilicet illum tetigerat mala manus.

 

Nos clauso ostio redimus iterum ad officium;

sed dum mater amplexat corpus filii sui,

tangit... et videt manuciolum de stramentis factum !

Non cor habebat, non intestina. Scilicet iam striges puerum involaverant,

et supposuerant stramentitium vacuum.

Rogo vos: oportet credatis; sunt mulieres plus sciae,

sunt nocturnae, et quod sursum est deorsum faciunt !

Ceterum baro ille longus, post hoc factum, nunquam coloris sui fuit !

Imo, post paucos dies phreneticus periit.

 

- Miramus nos -Encolpius ait- et pariter credimus !

Osculatique mensam, rogamus nocturnas,

ut suis se teneant dum redimus a coena.

 

Così amiamo scherzare noi moderni dappertutto: in diverse lingue, di qua e di là dai diversi mari, nelle varie culture. Quelle che in italiano sono le streghe, sono in spagnolo las brujas, in portoghese e gallego as meigas. In latino? qui le ritrovate come striges, e il Forcellini vi aiuterà a capire come si va trasformando fino ad arrivare a streghe.

 

Un secondo filmato proviene dai gesuitici  Monumenta Historica SJ,  da un resoconto datato 30 giugno 1558 a Lisbona. Autore? sicuramente uno di quei promettenti gio­vani ge­suiti che, compiuto il noviziato, erano proiettati allo studio o insegnamento delle humanitates prima di essere destinati alle missioni.


In questo gesuitico Collegium Ulyssiponense c'era quell'anno, secondo dati di questo stesso documento, una vivace scolaresca calcolata in più di 500 ragazzi, spartiti in 6-7 classes. Pro­prio la terza classe era in mano al nostro giovanissimo umanista... il quale, nell'informare Roma "come vanno le cose in Portogallo", avrà la fortuna di eternare il suo ben imparato LATINO  nel relativo volume del Monumenta SJ  (Quadri­mestres, Tomo V, Appendice III pag. 959).

 

Ovviamente, non fanno solo letteratura; informano, di dovere, sulle attività apostoliche che riempiono la loro giovinezza.  Ad esempio, allenandosi nell'accom­pagnare quei Padri  qui reos morte puniendos adiuvant.   Il nostro latinista non indugia su troppi particolari, nè si ostina con macabro realismo a farci vedere corpora misere con­cremata. Si accontenta di dirci che le STREGHE, loro le hanno accompagnate usque ad supplicii locum. E che esse -come dappertutto- si sono dichiarate innocenti.  Ma... con ben altro pentimento, a lieta sorpresa !!!

 

Nostri Patres EOS, 3 vel 4 dies ante quam producerentur, inviserant

nunc consolando, nunc errorem illum propter quem erant puniendi,

de eorum animis extirpando,

et de peccatis omnibus confitentes audiendo,

animarumque vitam

(nulla enim de corporis salute spes dabatur) curando;

adfuerunt donec poenas ipsi daturi, in publicum prodierunt.

 

Nec multos post dies,

cum  DECEM MULIERES  QUAE STRIGES  DICEBANTUR,

in carcerem essent ductae et brevi poenas luiturae crederentur

(non enim ecclesiastico iure,

quod in longius poenam solet prorogare et aliquando condonare,

sed forensium iudicum iussu  in carcerem ductae fuerant),

Episcopus ille (algarbiensis) cuius superius memini, a nostris petivit

ut illuc ire vellent illarumque animis remedium adhiberent.

 

Quod diligentissime curatum est,

nec quidquam -quod illarum animis esset-  fuit praetermissum.

Ex quibus QUINQUE, -post 3 vel ad summum 4 dies- productae

atque ignibus combustae sunt.

Nec vero minus, ut Patres qui ei rei praescripti fuerant,

quique eas donec animas emitterent sunt comitati,

nobis postea retulerunt, harum animae divino flagrabant amore,

praesertim cum in eo quo accusabantur,

ut ipsae dicebant,  OMNI CULPA VACARENT.

Sua tandem sorte contentae, mortem cum vita commutarunt,

dicentes -mirabile dictu!-

satis se quidem  ID, VEL GRAVIUS SUPPLICIUM

ob alia multa delicta quae perpetrarant fuisse commeritas,

IDQUE  SIBI  tanquam divino munere fuisse concessum, ut hoc

exiguo brevique vitae curriculo suorum peccatorum poenas solverent.

 

Quae omnia cum Patrum nostrorum opera et diligentia,

tum vero Dei voluntate sunt effecta.

 


  GIUGNO 20   

                                               Intronizzazione di Traiano a Roma

                                               (inizio estate 99 d.C.)

 

L'adozione voluta da Nerva, il 27.IX.97, a favore di Traiano, non inci­de sulla quotidianità nel vertice dell'Impero. Nerva tramonterà il 28 gen­naio del 98, e Traiano, ben occupato da anni sulle sponde del Danubio e in Germania, non si sarà ancora mosso a quella data, che Plinio ben ricorda come del tutto normale, essendo egli in quel periodo praefectus aerarii Saturni, cioè responsabile niente meno del caveau della Banca Nazionale, negli scantinati dell'ancor oggi riconoscibile Tempio di Saturno, nel Foro Romano. Ecco una opportuna sintesi di quei lunghi anni nei quali Traiano è stato tribuno, più amante della pace che non della guerra, senza mai pensa­re a predisporre un personale dossier che, a suo tempo, gli consentisse di rientrare a Roma col tradizionale rito del trionfo: buon argomento quindi anche questo per il suo panegirista:

 

Nam, ut ipse nolis pugnare moderatio,

sic fortitudo tua praestat ut neque hostes tui velint.

Accipiet ergo aliquando Capitolium

non mimicos currus nec falsae simulacra victoriae,

sed imperatorem veram ac solidam gloriam reportantem,

tranquillitatem et tam confessa hostium obsequia,

ut vincendus nemo fuerit.

Pulchrius hoc omnibus triumphis ! (XVI 3‑4)

 

Seguirà tuttavia fra poche righe in Plinio il doveroso accenno alle ul­teriori campagne vittoriose contro Decebalo, nella Dacia (e sono proprio quelle ‑degli anni 101 e 105‑ che stanno all'origene della Colonna, tutto­ra svettante, del Foro Traiano). L'odierna pagina ci farà assistere soltan­to al solenne ingresso di Traiano a Roma.

 

Tuttavia, per capire quella con­vinta popolarità, faremo bene a ponderare i lunghi meriti di un intero de­cennio (dal 71 all'81) passato... laggiù sul bel Danubio blu !

 

Tribunus vero disiunctissimas terras

teneris adhuc annis viri firmitate lustrasti,

iam tunc praemonente fortuna quae mox praecipere deberes.

 

Neque enim prospexisse castra,

brevemque militiam quasi transisse contentus,

ita egisti tribunum ut esse dux statim posses

nihilque discendum haberes tempore docendi:

cognovisti -per stipendia decem- mores gentium,

regionum situs, opportunitates locorum

et diversam aquarum caelique temperiem...

 

Quotus enim quisque, cuius tu non ante commilito quam imperator ?

Inde est, quod prope omnes nomine appellas,

quod singulorum fortia facta commemoras... (XV)


Per hoc omne spatium,

cum legiones duceres, seu potius ‑tanta velocitas erat‑ raperes,

non vehiculum unquam, non equum respexisti...(XIV,3)

 

XXII. Ac primum qui dies ille,

quo exspectatus desideratusque Urbem tuam ingressus es !

 

Iam hoc ipsum, quod ingressus es, quam mirum laetumque.

Nam priores invehi et importari solebant,

non dico quadriiugo curru et albentibus equis,

sed humeris hominum, quod arrogantius erat.

 

Tu sola corporis proceritate elatior aliis et excelsior,

non de patientia nostra quemdam triumphum,

sed de superbia principum egisti.

 

Ergo non aetas quemquam,

non valetudo,

non sexus retardavit,

quominus oculos insolito spectaculo impleret.

 

Te parvuli noscere, ostentare iuvenes, mirari senes;

aegri quoque, neglecto medentium imperio,

ad conspectum tui quasi ad salutem sanitatemque prorepere.

 

Inde alii se satis vixisse te viso, te recepto,

alii nunc magis esse vivendum praedicabant.

 

Feminas etiam tunc fecunditatis suae maxima voluptas subiit,

cum cernerent cui principi cives,

cui imperatori milites peperissent !

 

Videres referta tecta ac laborantia

ac ne eum quidem vacantem locum

qui non nisi suspensum et instabile vestigium caperet,

oppletas undique vias angustumque tramitem relictum tibi,

alacrem hinc atque inde populum,

ubique par gaudium paremque clamorem:

tam aequalis

ab OMNIBUS ex adventu tuo laetitia percepta est,

quam OMNIBUS venisti.

 

Quae tamen ipsa cum ingressu tuo crevit

ac prope in singulos gradus aucta est.

 

 


  GIUGNO  21               

                                          T R A I A N U S

                                          OPTIMUS  PRINCEPS  a Senatu declaratur

                       

Per l'esattezza, il 1º settembre dell'anno 100, nella rituale e protocolaria seduta della gratiarum actio, destinata, dai tempi di Augusto, all'insediamento dei nuovi consoli. Era toccata questa scelta proprio a Plinio Secondo: collega ne era C.Tertullus.

 

Plinio inaugurò per l'occasione la nuova formola, di amplificare il discorso con le benemerenze del PRINCEPS, e poi, destinato ormai il testo ad una più larga opera­zione editoriale, diffonderlo con ben altri scopi che non occorre più commentare. Egli stesso spiega in una delle sue lettere come ha ritenuto bono civi convenien­tissimum... eadem illa spatiosius et uberius volumine amplecti. (Ep.,III,18,1)

 

Tra gli ultimi capitoli di quel lungo discorso, il cap.88 affronta dignitosamente quella scelta epocale, di voler inventare per la storia il maggiore titolo di nobiltà del PRINCEPS. Come Ottaviano era stato denominato l'AUGUSTUS, così Traiano sarà per sempre l' OPTIMUS PRINCEPS. Toccherà a voi farvi un'idea esatta, se quella lode sia stata meritata, oppure sia tutto da presentare come un chiaro e rinascente uso di quel culto politico che oggi denominiamo "culto alla personalità".

 

La storia sembra aver gradito quella trovata, poiché ci ha tramandato una frase accettata nel frasario augurale senza reticenze di sorta: Sis felicior AUGUSTO et melior TRAIANO !

 

    PLINII CAECILII SECUNDI, Panegyricus Traiani, cap.LXXXVIII

 

 

Plerique Principes, cum essent civium domini, libertorum erant servi:

horum consiliis, horum nutu regebantur;

per hos audiebant,

per hos loquebantur;

per hos praeturae etiam et sacerdotia et consulatus;

immo AB HIS petebantur.

 

Tu libertis tuis summum quidem honorem, sed tamquam libertis habes

abundeque sufficere his credis, si probi et frugi existimentur.

Scis enim praecipuum esse indicium non magni Principis

magnos libertos.


Ac primum neminem in usu habes nisi

aut tibi aut patri tuo aut optimo cuique Principium

DILECTUM SPECTATUMque;

deinde hos ipsos cotidie ita formas,

ut se non tua fortuna, sed sua metiantur,

et tanto magis digni sunt quibus honor omnis praestetur a nobis,

quia non est necesse.

 

Iustisne de causis Senatus Populusque Romanus

OPTIMI  tibi cognomen adiecit ?

Paratum id quidem et in medio positum, novum tamen.

Scias neminem ante meruisse,

quod non erat excogitandum, si quis meruisset.

An satius fuit FELICEM vocare ?

quod non moribus, sed fortunae datum est !

Satius MAGNUM ?  cui plus invidiae quam pulchritudinis inest !

 

Adoptavit te Optimus Princeps in suum, Senatus in OPTIMI nomen.

Hoc tibi tam proprium quam paternum;

nec magis distincte definiteque designat,

qui TRAIANUM quam qui OPTIMUM appellat,

ut olim Frugalitate Pisones,

Sapientia Laelii, Pietate Metelli monstrabantur;

quae simul omnia uni isto nomine continentur.

Nec videri potest OPTIMUS,

nisi qui est optimis omnibus in sua cuiusque laude praestantior.

 

Merito tibi ergo post ceteras appellationes

haec est addita ut maior.

Minus est enim IMPERATOREM et CAESAREM et AUGUSTUM

quam omnibus Imperatoribus et Caesaribus et Augustis esse meliorem.

 

Ideoque ille PARENS HOMINUM DEORUMQUE

OPTIMI prius nomine, deinde MAXIMI colitur.

Quo praeclarior laus tua,

quem non minus constat OPTIMUM esse quam MAXIMUM.

 

Adsecutus es nomen quod ad alium transire non possit,

nisi ut appareat in bono principe alienum, in malo falsum,

quod, licet omnes postea usurpent,

semper tamen agnoscetur ut tuum.

 

Etenim ut nomine AUGUSTI admonemur eius cui primum dicatum est,

ita haec OPTIMI appellatio

numquam memoriae hominum sine te recurret,

quotiensque posteri nostri aliquem vocare cogentur,

totiens recordabuntur quis meruerit vocari.

 

 


  GIUGNO  22

                                             Due inaspettate e dense cartoline:

                                             da  BARCELONA e  MONSERRAT !

 

I firmatari però non sono i vostri amici di oggi, bensì quei famosi quattro Príncipi "i primi giapponesi che nel 1585 visitarono l'Europa". Da Lisbona a Roma, viag­giarono via Madrid (e fu allora memorabile l'incontro con Filippo II). Da Alicante s'imbarcarono verso Livorno. Il viaggio di ritorno fu invece da Roma-Venezia-Milano-Genova-Barcellona... e partenza ultima, da Lisbona, verso il CAPO !

 

Prestate ora attenzione a questo importantissimo particolare: viaggiano senza troppa attenzione al calendario: basta non perdere la stagione delle partenze transatlantiche: ma perdono continuamente quota per via delle frequenti febbri di uno dei quattro, Giuliano. Proprio a Barcellona, la sosta è di giorni 25, sempre per questa ragione.

 

Un moderno scrittore giapponese ci ha fornito recentemente una più che plausibile spiegazione di queste febbri: scrive infatti con precisa intuizione sulla "Sindrome di Giuliano" : "Costui non resse all'incessante bombardamento di emozioni culturali ed estetiche: le sue febbri non furono causate... se non da un germe che, da allora in poi, non ha mai smesso di infettare i Giapponesi: la grandiosa bellezza del Rinascimento Italiano !" (Yasumori Gunji, nel pregevole volume MILANO INCONTRA IL GIAPPONE, edito nel 1990 dalla Camera di Commercio di Milano).

 

Ovviamente, hanno ammirato bellezze...anche altrove. Dopo la sosta di Barcelona, e diretti ormai a Lisbona, si incontreranno una seconda volta con Filippo II, a Monzón, dove il Re stava sistemando le cose di Aragón, Catalogna e Valencia, nonchè la propria successione. Ora però, nel secondo passaggio dall'Italia a Lisbona, il loro resoconto si fa più sintetico e preferiscono rimandare ai libri, che portano ormai in valigia. Li rileggeranno con calma al rientro in patria. Quindi, da Barcellona e Monserrato, ecco oggi vi arrivano... due brevi cartoline. (MON SERRAT suona, MONTE SEGATO;  infatti SERRA, ovvero SIERRA = SEGA).

 

Decimo Sexto Kalendas Septembris (1586?)

in Barcinonensem portum invecti sumus.

Est autem  BARCINO  celebris urbs Hispaniae Tarraconensis,

nunc ad Catalauniam (sive ut alii loquuntur Gotthaloniam) pertinens...

 

Viginti quinque dies ibidem morati sumus,

magna ex parte in villa quadam,

reficiendis corporibus redintegrandisque viribus accomodatissima.

Eo tamen tempore frequenter ad urbem venientes,

mutuae salutationis officio cum optimatibus functi sumus,

et sacra loca de more lustravimus,

ad templum maximum supplicatione habita introducti...

 

DUARTE DE SANDE, De missione Legatorum Iaponensium...Coll.30, pp.341‑343

---------

Rebus ita positis, opportune reperio apud scriptorem alium qui in Catalaunia potissimum

natus est, laudem suae BARCINONIS.  Hodierna ex eo PAGINA !

 


Patria (scilicet, Sigismundi Griera) fuit Barcino, Barcino illa nobilis,

partim viris sanctitate et doctrina illustribus,

quorum e numero est sapientissimus Raymundus de Peñafort,

Dominicanae familiae eximium decus,

partim stirpe pervetusta procerum,

et partim singulari artificum sollertia industriaque.

 

Civium autem tanta frequentia,  ut hac nostra aetate

urbis amplissimae moenibus urbs altera mare versus accesserit,

tamquam matri filia, nomine Barcinula (la Barceloneta),

qua, si descriptio et ordo aedificiorum spectetur,

haud scio an quicquam elegantius usquam sit:

viae omnes rectae divisaeque in quincuncem aequalibus spatiis,

aedes limine, ostio, fenestris, tecto, ornamentis omnibus,

extrinsecus pares uniusque modi, atque ita inter se similes,

ut aliae ab aliis nisi adiecta tessera, distingui nequeant.

Omnino res pulchra est !...  Sed de his satis.

 

Joseph Emmanuelis Peramás, De vita et moribus sex sacerdotum, Faenza (Italia) 1791.- Agit

de Missionariis apud Guaranios in Paraguay, a  Carolo III in Italiam deportatis.

 

Barcinone profecti  invisimus celebratissimum illud templum

Beatae Virginis  quod MONSERRATI cognomen habet;

cuius est fama nominis tantopere vulgata...

Dicam tamen aliquid de huius loci situ,

qui non tam hominum artificio quam naturali structura nobilitatus est.

Finxit enim natura, egregia artifex,

MONTEM QUENDAM, (Monserrat)  tot cacumina, tot scopulos,

tot denique praerupta loca aspectui ostendentem,

ut non solum oculi summopere oblectentur, sed etiam animus

ad contemplandam Dei Supremi Opificis excellentiam facile traducatur.

 

His adiungite arbusta densissima, opacissima umbracula,

recessus quosdam ad vitam solitariam agendam valde accommodatos;

nec vero in illis desunt incolae religiosissimi,

qui, post multos annos in coenobio religiose sancteque actos,

a praeside suo impetrant ut sibi liceat

in diversa sacella in illo monte exstructa,

tanquam ad opportunissima quietis contemplationisque loca confugere;

quorum aliquos nos vidimus,

antiquos illos anachoreseos cultores amatoresque imitantes.

 

Est ibidem coenobium familiae Divi Benedicti,

multa veste sacra, quamplurimis vasis aureis et argenteis,

permultis sacrarum reliquiarum thecis

aliisque omnibus ornamentis summopere locupletatum...

In hoc coenobio diei tantum moram fecimus, varia opera spectantes

et cum religiosis illis viris amatissime benevolentissimeque agentes.

 

 


  GIUGNO   23

                                                  Quid Erasmus de Laurentio Valla ?

                                                  Altissima censebat

                           

Un saggio dell'epistolario di Erasmo. Mi è risultata particolarmente simpatica, e spero lo sia anche per i miei lettori, una lettera giovanile; databile per la precisione al 1489, cioè quando Erasmo ha appena 23 anni; ha quindi questa lettera un'antiquità di più dei 500 anni !

 

La lettera è di una leggerezza che non saprei colorare meglio se non con l'epiteto di giocherellona. Ed è diretta ad un amico con il quale già più volte ha scherzato su questioni di autori. Ma questa volta si scherza, nientemeno, su Lorenzo Valla e sulle sue Elegantiae ! (E quando si parla di Pogius, costui è indubbiamente il Bracciolini)

 

Poichè la lettera dovrà essere tagliata per motivi di spazio, sarà doveroso riportare qui in anticipo quello che, meno scherzosamente, ci si dice proprio in chiusura.

 

 

Sed nunc componito te atque audi,

imprimis ut si quid male dicendo peccasti,  bene dicendo corrigas.

Laurentium pro "corvo crocitante"

SUADAE MEDULLAM  et  ATTICAM MUSAM  appellabis.

 

Deinde "Laurentianas Elegantias" sic ediscas,

ut eas velut ungues digitosque tuos teneas.

Postremo ut codicum tuorum,

quorum tibi magna copia est, nobis copiam facias,

quibus hactenus seu draco quispiam Hesperius incubas.

 

Rides et tibi iocari videor ?

Age, ride quantum libet, cave vero omnia me iocatum putes;

nam de mittendis codicibus ludum putari nolim.

 

Praeterea Laurentium, quem nemo nisi barbarus odit,

ne tibi decorum existimes linguae spiculo lacerare,

cum sis ipse literarum mystes religiosissimus.

 

Bene vale. Anno MCCCCLXXXIX.

 

   Eamdem Epistolam  (n.229, ad Cornelium Gerard)  nunc ab initio sumemus.

   ERASMI Epistolae, in Allen,


Erasmus Roterodamus Cornelio Avrotino S.D.

 

Lupis et agnis quanta sortitio obtigit, tecum mihi discordia est.

Heus tu, si sapis,

aut quam primum cum Laurentio meo redibis in gratiam,

aut bellum tibi palam indictum intellige !

 

Rogas unde haec subita turba ?

quasi vero exciderit, quae tu nuper in illum

quam foeda, quam capitalia dixeris convicia,

cum hic apud nos ageres. Horresco referens! Os impudens !

Tun' hominem omnium facundissimum,

quem optimo iure Suadae medullam quis dixerit,

audes 'corvum crocitantem' appellare et cavillatorem, non oratorem ?

 

Qui si superesset, vah quas illi poenas dares !

Experieris tibi cum homine nequaquam edentulo rem esse.

Sentires tibi provocatam esse cornutam bestiam.

Quae tela, quas invectivarum sagittas in te vibraret !

Nihilo te mollius acciperet quam infelicem Pogium.

 

At iam sepultum nihil metuis, nimiumque meministi

non mordere mortuos. Hui, perquam strenuus es,

qui in eum lingua saevias  qui referire non possit !

Tutum est in illum quidvis tum dicere tum facere;

verum, ne protinus triumphum adornes, non usqueadeo tutum.

 

En tibi me Laurentianae iniuriae vindicem; ego illius doctrinam,

qua meo iudicio nulla probatior,  tuendam mihi sumpsi.

Numquam committam ut ea cuiuspiam impudentia,

ne dicam invidentia,  impune aut laceretur aut obliteretur.

Has igitur litteras, fecialium officium functuras,

istuc ire iussi quo tecum expostulent.

Quas tu ut tractes, vide, nam alterutra res tibi subeunda est:

aut placandi feciales nostri, aut arma paranda.

 

Cave vero ne lenitate mea fretus

tanti facinoris impunitatem tibi promittas.

Sum quidem in me ipsum illatarum iniuriarum paulo negligentior;

at in tuendis litteratis amicis

quam sim pugnax, quam sim pertinax, si libet experiri, licet.

 

Quod si videtur Engelbertum istum tuum,

qui ut scribis ita Castaliis aquis potus est

ut nihil exspuat, nihil emungat nisi versus,

accersendum tibi censeo, et si qui sunt illius similes...

Omnes laesisti literatos, cum unum laederes Laurentium...!

 

 


  GIUGNO  24

                                                 Una strepitosa "esternazione"

                                                 di ERASMO (1535)

 

Uno sbaglio glottologico può commetterlo anche Erasmo, e ad agitare le acque per così poca cosa può anche riscaldarsi la testa di un bonario pre­te romano (CURSIUS nomine, per non aggiungere altro). Si innescherà così un dialogo acre alla distanza Roma‑Basilea  e ci si metterà dentro anche il Pasquino !   Poi -ma questo è già problema di deontologia dei nostri erudi­ti- il poco educato linguaggio ricomparirà alla luce del sole nelle Opera omnia dell'uno o dell'altro !

 

Cercherò di ritagliare per voi un solo brano, in modo da far entrare in una pagina un po' del polverone dialettico che ha guastato quella calda estate al povero Erasmo, quando, settantenne ormai e malaticcio, altro non cercava se non la serenità di una vita interiore in dialogo con l'eterno. Il 5 agosto egli scriveva: Adversa valetudine sic extenuatus sum ut manus aegre calamum regat. Piú espli­cito il giorno dopo:

 

Neque quisquam facile credat quam misere animus iamdudum affectet

ab his laboribus in tranquil­lum otium secedere,

quodque superest vitae ‑superest autem

vix brevis pal­mus, sive pugillus‑  SOLUM CUM EO SOLO colloqui

qui clamavit olim nec hodie mutat vocem suam:

Venite ad Me omnes qui laboratis et onerati estis, et Ego reficiam vos.

Quandoquidem in tam turbulento, ne dicam furente, saecu­lo,

in tot molestiis quas vel ipsa tempora publice invehunt

vel privatim affert aetas ac valetudo, nihil reperio

in quo mens mea libentius conquie­scat, quam in hoc arcano colloquio.

 

Lo scivolone scientifico, in realtà è cosa di poco; quattro parole ag­giunte come spiegazione ad un proverbio ancor più breve: un terenziano "Myconius calvus" (forse crispus, se si risale ad Apollodoro), è un prover­bio che richiede aiuto; Erasmo offre così il suo: "velut si quis Scytham dicat eruditum, Italum bellacem". Tutto qui: quest'ultimo trisillabo pero’, Bellax, bellacis, ha punto dolorosamente il polemico prete romano, quasi portatore di un insulto contro gli italiani:  universam belli laudem, tot saeculis, tot proeliis, tot monumentis terra marique partam, semel adimit UNI­VERSAE ITALIAE !!!  In parole povere, un puntiglioso casus belli !

 

Non sarà di vostro gusto la seconda parte del problema linguistico sui vocaboli in ‑ax (edax, bibax, loquax, dicax, petax, pugnax). Neanch'io voglio entrarci; dal solo sentore offensivo di questo BELLAX, nonchè dalla pignoleria tecni­ca del prete romano, scatterà il putiferio dialettico... che poi culminerà come "esternazione" in una prolissa lettera di 607 fittissime righe (a tra­scriverla per intero secondo il mio metodo avrei bisogno di 20 giornate!). Chi la vorrà assaporare, la cerchi al n.3032 della raccolta dello Allen do­ve, guarda caso, segue col n.3033 il gentilissimo biglietto di Paolo III ( Dove questo Papa offriva a Erasmo, nientemeno! la pro­mozione a Cardinale di Santa Romana Chiesa. E anche questo “fatto storico” risultava sconosciuto a Paratore, quando lo trovò nel mio  BREVITER, Agosto 21 e 22 )                                 

 

ERASMUS, l.c.

 

Tot locis in meis lucubrationibus et epistolis laudatur ITALIA

atque, his omnibus dissimulatis, profertur vocula BELLAX !

Obiecit et "pius" ODIUM ITALIAE, quod, citra nomenclaturam,

notassem quorundam eruditorum IMPIETATEM.

 

An odit universam Italiam, qui in certis Italis aliquid virtutis desiderat ?

Quid igitur superest,

nisi ut omnium nationum hostis et perduellio iudicer ?

Quodsi postulant ut credamus in Italia non nasci nisi deos,

quid facient tot fabulis eorum qui, domum reversi,

narrant quid in Italia viderint ?

Imo, quid si quis referat quid Itali vulgo iactent in Italos,

in Ianuenses, in Bergomates, in Florentinos,

denique quid Romae privatim ac publice iactent in quosdam eruditos,

idque nominatim, ne Cardinalibus quidem ac Summo Pontifici

parcentes ?  At ego, Germanus, nunquam fui tam futilis

ut vulgi fabulas litteris committerem.

 

Verum ut haec obiter incidentia missa faciamus,

ad "Cursianam Apologiam" redeo.

Quo videatur iustis de causis huc adductus ut

tam indignam, tam iniustam ignominiae notam Italis inustam aboleret,

profert se suosque avos, atavos, in Italia procreatos !

 

Sed has causas habet cum multis Italorum milibus communes !

Quanquam interim periculum est ne, dum  avos, proavos,

atavos tritavosque commemorat, Gotthos laudet pro Italis !

Siquidem, cum essem Romae, quidam eruditi serio fatebantur

HEROICOS ILLOS VIROS

Gotthorum aliarumque barbararum nationum esse progeniem;

pusillos quosdam, deformes ac macilentos,

esse veras Romanae stirpis reliquias... (257‑281)

 

Quae voces vulgo de Italorum fortitudine volitent,

me nihil unquam moverunt,

nec super hac re cum quoquam unquam tria verba commutavi.

Cursius mavult Italum BELLACEM quam DISERTUM,

ego malim omnes esse pacificos,

Scytharumque ac Thracum dissimiles.

 

Mihi probri vice obicit quod Phormioni sim quam Hannibali similior:

quasi pulchrius ducat impio, perfido et sanguinario latroni

similem esse potius quam philosopho !

Octavium Augustum non inficior multa praeclare gessisse in armis;

BELLACEM tamen fuisse non verear inficiari.

In huius imperio, quod diuturnum tenuit,

nihil accidit illi speciosius quam quod sub eo

Iani templum aliquot annis Romani clausum viderunt...(364‑376).

 


  GIUGNO  25

                                                        Erasmo e la corrida

 

E... in mezzo all'esternazione, anche questa !  Nessuno si aspetterebbe da Erasmo, un uomo schiettamente orientato in modo permanente verso i più alti gradini dell'universale scala dei valori, umani e religiosi, una seppur momentanea sosta o concessione a questo tipo di spettacolo.

 

Tuttavia, egli la corrida l'ha vista a Siena, in giovinezza (e di quel momento, periodo di Giulio II 1503‑1513, abbiamo nel suo episto­lario almeno una traccia per continuare la ricerca). La CORRIDA,  l'ha vista anche a Roma in questa data imprecisa che gli viene in mente quando è costretto a polemizzare con quel prete romano della precedente PAGINA.

 

La CORRIDA ha indubbiamente la sua lunga storia. Io, che la presi come argomento convenzionale per presentarla a concorso di prosa latina nel Cer­tamen Capitolinum VIIII (1958) -e la potrette ormai trovare in Internet per uno di questi viottoli (link al mio BREVITER sed Quotidie)- mi premurai subito a descriverla quale "spettacolo maschio di destrezza". Un umanista trovato in seguito si stupi­va che essa fosse per me una "taurorum agita­tio"; egli preferiva "taurorum cursus". Ci trovammo in disaccordo: per me "agitare taurum" è giocare con lui; meglio, giocarsela (questo è chiaramente il valore del frequentativo agitare), mentre cursus avrebbe il valore ‑tutto sbagliato!‑ di gara atle­tica, quasi di sola velocità si trattasse. Per Erasmo, che in questo si dimostra proprio lontano, basta un generico taurea, (neutro, plurale!) che è una controprova della sua felicità linguistica.

 

In realtà, se sappiamo leggere ora la descrizione di Erasmo, trattasi di una corrida in chiave comica (quando nella mia giovinezza imperversava Charlot, esse si deno­minavano in Spagna "charlotadas"). Ecco dunque, nella pagina odierna, una charlotada in Vaticano, databile al periodo di Giulio II (1503-1513).  Erasmo pero’, seguendo un'abitudine stilistica normale per un "teologo", pur nel bollore della sua "esternazione" non dimentica di  collegare questo ri­cordo con un passag­gio classico di S.Paolo:

 

Paulus Apostolus a pugilum certamine ducit similitudinem,

quae propius id repraesentat quod sentimus:

ou picteuo (graecum)  ‑inquit‑  quasi aërem verberans.

 

E segue, senza altro intoppo, il ricordo giovanile.

 

 

ERASMUS, Opus Epistolarum, XI, lettera 3032, riga 417

 


Huiusmodi spectaculum risimus in palatio Iulii II,

quo ad taurea  ab amicis quibusdam eram pertractus:

nam ipse nunquam cruentis illis ludis

ac vetustae paganitatis reliquiis sum delectatus.

 

Ibi quidam, intervallis quae

inter taurum occisum et alterum in certamen producendum

intercedebant,  personatus prosiliit in medium,

sinistram manum habens toga obvolutam, dextra gladium gestans,

omnesque gestus imitabatur

qui solent esse taurum aggredientium:

sensim accedens insidiabatur lateri;

mox, velut a tauro visus, refugiebat.

 

Interdum, velut pertinacius insequente tauro, togam abiecit:

nam ea res solet  taurorum impetum remorari.  Rursus,

quasi digresso tauro, ad togam recipiendam timide accedebat.

Nonnumquam et gladius illi quasi metu excidebat.

 

Interim, sub absidem lapideam, quae est in areae medio,

sese abiciebat,

quod solet extremum esse refugium, tauro pertinacius urgente.

Tandem taurum aliquem exanimem transiliebat,

equo insidens, quasi victo insultans.

 

Huius hominis facetia vehementius me capiebat

quam caetera quae ibi gerebantur omnia.

 

Ab hac imagine mihi non multum abesse videtur Cursius.

Omni machinarum genere adoritur Italici nominis osorem,

totius Italicae gloriae praedonem, qui universae Italiae ademit arma,

qui cunctos Italos eruditos prae se foenum putat.

In hunc profertur Demosthenis acrimonia, Ciceronis copia,

ad hunc opprimendum, quidquid unquam strenuorum militum

aut fortium ducum habuit aut habet Italia, provocatur,

omnium eruditorum stili acuuntur.

 

Sed interim is quem fingit Cursius,

et in quem tantus tumultus excitatur, osor et praedo nusquam est !

Nusquam est ille Batavus

qui, in proverbio calvi, bellicam laudem adimere tentavit Italiae,

quique veluti classicum, quo efferas barbarasque nationes

ad Italiae vastationem excitaret, cecinerit.

 

Quid his dici potest atrocius ?  Atqui si verba ad rem conferas,

nonne subito tota tragoedia vertitur in risum ?

 

 


  GIUGNO  26

                             Una familiare e simpatica  “polaroid”  di Erasmo

 

Gli mancano (a partire dalla data di questa lettera) soltanto 6 mesi di vita: non gli manca però la voglia di scrivere e comunicare. Malgrado tutti i suoi malan­ni (tra i quali, oltre alla podagra, c'è la piú pesante "chiragra", che gli impedisce di scrivere con la propria mano) parte ancora dal suo ufficio una regolare posta. E in essa, come ben si sa, si lascia sempre intravede­re un bello scorcio della sua quoti­dianità.

 

In questa lettera, del 12.II.1536, troveremo alcune informazioni inte­ressanti.

 

Si incomincia dal buon vino di Bordaeux, che egli si ripromette di ricevere quando arriverà per la Pasqua questo corrispondente, Gilbertus Cognatus: gli viene in mente un'amarezza recente: da un'altro amico aveva ricevuto due botticelle, una delle quali era arrivata guasta per via del metanolo o di qualche altra manipo­lazione dei corrieri ‑quos Iuppiter ma­le perdat!‑. Poi c'è il ricordo di quel chiacchierone che gli ha rovinato un intero pomeriggio, inchiodandolo per lunghe ore presso il bracciere, tutto poi per un monologo senza fine su alta teologia! Segue la spontanea litania dei propri guai, nonchè la melanconica rassegna di quelli degli amici, i quali, anche loro, si trovano ormai in rottamazione !

 

In altra lettera di questo medesismo tempo si affaccerà confidenziale il suo sogno impossibile, che cioè, se la salute glielo avesse permesso, invece di aspettare il tramonto e relativo capolinea a Basilea, egli si sarebbe spostato volen­tieri a Besançon, e non solo per il Burgundiae vinum, ma soprattutto per non essere in ditione Caesaris!  Presagiva forse che, morendo a Basilea, la sua salma sarebbe finita in una cattedrale pro­testante ? 

 

La lettera (Allen, XI, 3095) è lunga: ma ciò mi offre l'opportunità di offrirvi un utilissimo suggerimento: se invece di questo brevissimo tempo che io vi consiglio di dedicare al ritmo di pochi minuti ma ogni giorno al LATINO, grazie al mio BRE­VITER SED QUOTIDIE, vi capita di avere a portata di mano uno solo di questi facondi volumi, e una giornata libera o una biblioteca attrezzata per scorrazzare in essi, siate coraggiosi!  Non pudebit vos, opinor, huiusce impendii !

 


Ineicit nobis N.N. aliquid bonae spei

tibi in animo esse huc proficisci ad Paschae festum,

et curaturum ut aliquid boni vini ad me perferatur.

 

Meministi e duobus vasis Abbatis, cum gustaremus,

alterum fuisse turbidum, nec quidquam habuisse caloris aut saporis;

hoc tu posueras proximum vasi Officialis, tanquam caeteris melius;

verum postquam aperuimus, reperimus colorem elegantem,

caeterum nihil caloris neque saporis, nisi corruptissimi, ex vitio vasis.

Quid infuderint aurigae, nescio:

certe hoc vas est effundendum in viam.

Aperuimus alterum Abbatis vas,

et invenimus vinum generosum et gratissimi saporis,

nec dubito quin alterum vas fuerit simile.

Ut illos oinokleptas male perdat Iuppiter !

 

Ego vel quadraginta florenis emptum velim,

ut alterum vas esset quale missum fuit.

Suffecisset in totum annum et superfuisset.

Hac in re si mihi volueris gratificari, non perdideris operam tuam.

 

Haec hyems odiose me tractavit.

Sub Kalendas Novembres odiose me salutavit primo frigore;

ac nondum confirmatum, obortus ventorum turbo prostravit.

Coeperam et hinc commode revalescere:

nullum erat doloris vestigium,

nulla capitis pituita, stomachus in dies erat firmior...

 

Et ecce N. a prandio venit salutatum, meque tres horas detinuit

ad ignem sedentem, disputans tantummodo de fidei dogmatibus !

Ea attentio et ad ignem sessio mihi renovavit omne malum:

utrumque enim mihi perniciosissimum.

Nec ille ante noctem erat facturus finem!

Interrupi sermonem ac dimisi eum:

sed mox sentio occipitium plenum crudis vaporibus,

utriusque auris gravem tinnitum, stomachum deiectum...

Nunc absunt quidem immanes illi cruciatus,

sed tamen in lecto fere me contineo,

nisi tribus horis circa prandium et totidem circa coenam.

 

Nuper et Cholerus mihi scripsit e lecto male tortus chiragra;

similiter et Theologus Brisgoicus noster in litteris queritur

se fuisse in tantis cruciatibus, ut mortem optarit.

Maritus sororis Amerbachii simili morbo torquetur,

alioqui vir durus et robustus.

In Polonia amisimus Petrum Tomitium, Episcopum Cracoviensem,

qui cum epistola plena solatii, miserat triginta ducatos...

Vale et amicitiam quam in discessu pacti sumus serva.

Caetera coram...

 

 


  GIUGNO  27

                                                                 IL NILO e le sue CATARATTE

 

Il Nilo fu sempre un grosso problema per gli antichi, com'era problematica quasi sempre ogni  sorta di fiume. Ma, diffusasi la convinzione generale che i fiumi dovessero scorrere in superfice direttamente da acque nivali, erano le sorgenti a provocare un maggiore stupore. Il caso poi si complicava allorché il fiume, senza una chiara spiegazione, scompariva per ricomparire con maggiore sorpresa qualche tratto più avanti. Di questo genere era anche il Tigris, il quale in medio itinere sicca­tur... quem videas emergere iterum non minorem eo qui prius fluxerat;  l'Al­pheon, greco, che in Achaia mergitur, et rursus, traiecto mari, effun­dit amoenis­simum fontem Arethusam (che scompare a sua volta in Grecia per riapparire nella pittoresca fontana siracusana detta Aretusa). Il Meandro poi...

 

Più misterioso però e ben più rispettabile è il Nilo; oggetto di tante e leggendarie incognite, soprattutto perché le sue crescite, non potendo essere spiegate per l'apporto di acque piovane, dovevano provenire da qualche nascosto e inmenso ser­­batoio !

 

Non sembra tutto vero quello che Seneca riesce a raccogliere e che vuole offrirci come "informa­zione di prima mano". (N.B. Secondo Plinio però ‑VII,181‑ questa spe­dizione voluta da Nerone avrebbe avuto un interesse più commerciale che scienti­fico). Sbaglia perfino nella collocazione dell'Isola di Fi­le, quae insula est aspera et undique praerupta. Di là (poi­chè fino a quel punto il Nilo arriva in due tronconi):  Nilus, magnus magis quam violentus, Aethiopiam harenasque per quas iter ad com­mer­cia Indici Ma­ris est, praelabitur,  cioè scivola soavemente.

 

A questo testo si aggancierà da solo il secondo, sulle spettacolari Grandi Cascate o Cataratte! Dalle  Natur.Quaestiones, IV De Nilo, II,3‑6, possiamo però accopiare queste notizie ad altre che lo stesso Seneca ha convogliato invece al suo De Terrae Motu, N.Q. VI, IX,3-5 dove egli si premura di darci i risultati di una spedizione "neroniana"; seguirà poi l'altra parte, che inizia invece dalle famose CATADUPAE.

 

 

Nescis autem inter opiniones quibus enarratur Nili aestiva inundatio

et hanc esse, e terra illum erumpere

et augeri non supernis aquis sed ex intimo redditis ?

 

Ego quidem Centuriones duos quos Nero Caesar,

UT ALIARUM VIRTUTUM

ITA VERITATIS IMPRIMIS AMANTISSIMUS,

ad investigandum caput Nili miserat, audivi narrantes

longum ipsos iter peregisse,

cum a Rege Aethiopiae instructi auxilio

commendatique proximis Regibus,  ad ulteriora penetrassent.


 Post multos dies -illi quidem aiebant-

 pervenimus ad inmensas paludes,

 quarum exitum nec incolae noverant, nec sperare quisquam potest,

 ita implicatae aquis herbae sunt

 et aquae nec pediti eluctabiles nec navigio,

 quod nisi parvum et unius capax limosa et obsita palus non fert.

 Ibi -inquit- vidimus duas petras,

 ex quibus ingens vis fluminis excidebat.

 Sed sive caput illa, sive accessio est Nili, sive tunc nascitur,

 sive in terras ex priore recepta cursu redit,

 nonne tu credis illam, quidquid est,

 EX MAGNO TERRARUM LACU ASCENDERE ?

 Habeant enim oportet pluribus locis sparsum umorem

 et in imo coactum,  ut eructare tanto impetu possint !

 

Excipiunt eum Cataractae;  nobilis insigni spectaculo locus !

Ibi per arduas excissasque pluribus locis rupes

Nilus insurgit et vires suas concitat. 

Frangitur  occurrentibus saxis et, per angusta luctatus,

ubicumque vincit aut vincitur, fluctuat et,

illic excitatis primum aquis quas sine tumultu leni alveo duxerat,

violentus et torrens per malignos transitus prosilit,

dissimilis sibi ‑quippe ad id lutosus et turbidus fluit‑;

ac, ubi scopulos et acuta cautium verberavit, spumat

et illi non ex natura sua sed ex iniuria loci color est.

Tandemque eluctatus obstantia

in vastam altitudinem subito destitutus cadit

cum ingenti circumiacentium regionum strepitu !

Quem perferre gens ibi a Persis collocata non potuit

obtusis assiduo fragore auribus

et ob hoc sedibus ad quietiora translatis.

 

Inter miracula fluminis incredibilem incolarum audaciam accepi.

Bini parvula navigia conscendunt,

quorum alter navem regit, alter exhaurit; deinde,

multum inter rapidam insaniam Nili et reciprocos fluctus volutati,

tandem tenuissimos canales tenent,

per quos angusta rupium effugiunt et,

cum toto flumine effusi,  navigium ruens manu temperant;

magnoque expectantium metu in caput missi,

cum iam adploraveris,

mersosque atque obrutos tanta mole credideris,

longe ab eo in quem ceciderunt loco navigant...

tormenti modo missi !

Nec mergit illos cadens unda, sed planis aquis tradit...


 

 

  GIUGNO   28

                                            Le sorgenti del Nilo

                                            Rivisitate da un gesuita del s.XVII

                                             ( Poi si parla dello “scopritore” Bruce nel 1770 !)

                                  

Torniamo ancora sul Nilo, ma  questa volta con notizie più recenti; che però, non saranno -in latino!- quelle che la TV potrebbe cacciare dalle sue inmense possibilità (e con ciò diventa trasparente la finalità di questa Antolo­gia, che non insegue l'informazione, bensì la bellezza linguistica del latino, che in nessun caso è trasferibile alla sua traduzione).

 

Ci basta riportare qui le informazioni che, con non poca asseverazio­ne, troviamo in quel centone sorrentino (che più volte dovremo riaprire), dove un gesuita saputello, che in Latino non trova freno, si compiace nel dirci che anche in questa scoperta va di mezzo un suo confratello, il portoghese Páez  -nato però in Spagna e qui giustamente ricambiato in Pays-Notate però la data,  1617!  Molte  enciclopedie  attribuiscono la  prima visita a James Bruce, (4.XI.1770). C’era passata tanta acqua per le famosissime  catadupae !

 

Verum ut ad rem propius accedam,

aio superiore saeculo, anno 1617, concessum id nobis quod

non Sesostris vel Ptolomaeus Philadelphus, Aegypti Reges:

non Cyrus et Cambyses, Persarum: non C.Iulius Dictator,

non Nero, vel alii Romanorum Imperatores 

assequi tantis opibus tantisque conatibus potue­runt.

 

Duce igitur Aethiopum Rege

(quem nostri Presbyterum Ioannem appel­lant),

comite Petro Pays, lusitano ex nostra Societate,

itum est X Kal. Maias praedicti anni exploratum  NILI FONTES:

habitumque iter, toto cum exercitu,

quo militari apparatu Aethiopum Rex iter facere consuevit.

 

Est in Media Aethiopia, quae Abissinorum Regi,

qui potentissimus in­ter Aethiopes habetur,

REGNUM quam amplissimum

(goiam incolae nuncupant, in quo agoi populi

et regiuncula tonkova barbaris vocitata):

in hac altis­simus mons surgit, cuius in vertice lata planities,

quae editioribus cir­cum iugis praecingitur...

 

E siamo già in Pagina,

che questa volta non è firmata da qualque famoso "explorator",

bensì da un gesuita portoghese, Petrus Pays, più casalingo e con poche pretese,

riportato poi dal suo confratello, il napoletano Giannettasio.

Noterete però che le tre notazioni cronologiche sono discordanti !

Non tocca al Latino far combacciare gli orologi astronomici !

 

GIANNETTASIO, Ver Herculanum, lib.I, cap. XI.


In hac planitie gemini fontes, rotundi latique palmos quattuor, visuntur,

quorum aqua, levis, perlucida gustuique gratissima:

eos NILI  OCULOS  incolae indigetant.

Non autem in ea planitie scaturiunt, sed in declivi montis dorso.

 

Superiorum fontium quanta profunditas, non satis perspectum.

Altitudinem cum quidam e nostris metiri vellet,

in arbores fundo enatas, sive in concavo rupium, offendit:

 

Secundi fontis, qui ad Orientem vergit distatque a Primo iactu lapidis,

ne duobus complicatis hastilibus reperire fundum potuit.

 

Apud incolas ea invaluit opinio,

omnem late montem aquis repletum: idque ut confirment,

aiunt, omnem circum fontes terram nutare ac tremere:

et quamvis ex inferiori fonte, continuo magnoque impetu,

aqua erumpat, tamen superiores, quae in planitie sunt,

eamdem servant altitudinem, neque umquam decrescunt.

Imo, etiam notatum eo anno frequentius ac terribilius tremere,

quo uberiores pluviae, minus vero cum rariores.

 

Ex inferiori igitur clivo Nilus scatet;

in quem alius ex vicina valle influit: qui et ipse eodem ex fonte

per occultos terrae meatus erumpere creditur.

 

Ortus igitur e suo fonte auctusque Nilus,

tanto in Orientem spatio excurrit quantus maioris tormenti iactus est:

mox septemtriones reflexus petit:

in ipso autem flexu labentem e vicinis scopulis rivum excipit:

geminos deinde alios,

ex Orientis plaga editisque e rupibus decidentes admittit.

 

His vero aliisque torrentibus adauctus,

maior fluit, NILIque iam prae se speciem gerit:

quem a magnitudine Abanin  (fluviorum scilicet patrem)

Aethiopes appellant: postquam autem unius diei itinere,

valles camposque emensus praeterluit,

iustum amnem, cui Lamae nomen, in societatem asciscitur.

 

Mox, fontem versus retortus,

in Occidentem parva intercapedine defluit:

statimque, in Orientem conversus,

in subiectum ingentemque lacum effunditur:

quo loci prima NILI CATADUPA,

quam CATARACTAM pariter nuncupamus...


 

 

 

  GIUGNO  29

                                       I "SANTI APOSTOLI  PIETRO  E  PAOLO"

 

Potrebbe capitare anche a voi. Che proprio per la troppa assuefazione a queste rituali letture, PAGINE come questa, che è una vera "bomba al plastico", venisse offerta due volte, e in due prospettive diverse. E capitato a me, e non per questo cancello nè l'una nè l'altra. Lasciamo la prima al suo posto (APRILE 13) e prepa­riamoci a rileggerla oggi entro diverso contesto.

 

Il testo Paolino è una vera bomba per quei "filo­sofi" che, rinchiusisi aprioristi­camente in un materialismo dove DIO, se non è allo scoperto non C’E’, preferiscono vivere -e morire!- faciendone a meno; cioè, privi di quella unica luce che da valore concreto alla nostra esistenza. Una FEDE poi che a Roma sprizza in questa festività liturgica di oggi, quando la folla assiste ai Vespri della Basilica Vaticana per la gioia di riascoltare il notissimo O FELIX ROMA.

 

A questo punto vi lascio dinanzi alla fitta PAGINA, non vista però come discorso accademico o sfida oratoria; resti così nella non coincidente forma di APRILE 13, e prepariamoci a sopportare una vera scarica di supervoltaggio. Impaginata così, con tutti quegli accorgimenti che consente l'impaginazione "a bandiera", vi obbli­gherà a centellinare vocaboli e concetti che tante altre volte abbiamo letto di corsa, o peggio, cursitanter vel oscitanter. 

 

S.Paolo dedica questo messaggio ai "fratelli" di Corinto, che alla nostra memoria si affacciano come ancora paganeggianti e corrotti, ai quali egli si sente in obbligo di rivolgere nel linguaggio più esplicito il verbum CRUCIS, cioè la novità più essenziale e intoccabile del Vangelo.

 

Nè sarà fuori luogo, per incorniciare questa lettura, una brevissima citazione di S.Cirillo di Alessandria, che mette a punto questo RUOLO riservato da Dio a "uomini concreti come noi", che proprio perciò sono stati denominati APOSTOLI ("inviati").

 

Columnae et firmamentum VERITATIS exstiterunt beati discipuli,

quos utique SE misisse (JESUS) ait, sicut ipse a Patre missus est;

simul quidem APOSTOLATUS dignitatem ostendens,

eisque traditae potestatis GLORIAM incomparabilem,

simulque, ut videtur, apostolici instituti viam subindicans.

 

Ex Commentario Evangelii Ioannis, lib.12,1: PG 74,707-710.

Più puntuale sarà ancora la risposta di Gesù all'imbarazzante domanda di uno dei suoi DODICI:

 

-         Domine quid factum est quia

-         NOBIS manifestaturus es teipsum et non mundo ?

 

   Respondit Iesus et dixit ei:

 

- Si quis diligit ME, sermonem meum servabit

  et Pater meus diliget eum, et mansionem apud eum faciemus;

  qui non diligit me, sermones meos non servat.

  Et sermo quem auditis non est meus, sed eius qui misit me, Patris.

 

(Ioannis Evang.14,22) et PAULUS, Ad Corinthios I, 1,18

                                                                          


FRATRES : Verbum CRUCIS pereuntibus quidem, stultitia est;

iis autem qui salvi fiunt, id est, nobis, DEI VIRTUS EST !

Scriptum est enim:

Perdam sapientiam sapientium, et prudentiam prudentium reprobabo.

Ubi sapiens, ubi scriba? ubi conquisitor huius saeculi?

Nonne  STULTAM  fecit Deus  SAPIENTIAM  huius mundi ?

 

Nam, quia in Dei sapientia  non cognovit mundus per sapientiam Deum,

placuit Deo,  PER STULTITIAM PRAEDICATIONIS,

salvos facere credentes.

 

Quoniam et Iudaei signa petunt, et Graeci sapientiam quaerunt;

nos autem praedicamus  CHRISTUM CRUCIFIXUM,

Iudaeis quidem scandalum, Gentibus autem stultitiam;

ipsis autem VOCATIS  ( Iudaeis atque Graecis! )

C H R I S T U M,   DEI VIRTUTEM  et  DEI SAPIENTIAM.

 

Quia quod stultum est Dei sapientius est hominibus,

et quod infirmum est Dei fortius est hominibus.

 

Videte enim vocationem vestram, fratres,

quia non multi sapientes secundum carnem,

non multi potentes, non multi nobiles.

Sed quae stulta sunt mundi elegit Deus, ut confundat fortes;

et  INFIRMA  mundi elegit Deus, ut confundat  FORTIA;

et ignobilia mundi et contemptibilia elegit Deus, et ea quae non sunt,

ut ea quae sunt destrueret,

ut non glorietur omnis caro in conspectu eius.

 

Ex ipso autem vos estis in Christo Iesu,

qui factus est nobis  SAPIENTIA  A  DEO,

et  IUSTITIA  et  SANCTIFICATIO  et  REDEMPTIO.

Ut, quemadmodum scriptum est: Qui gloriatur, in Domino glorietur.

 

Et ego, cum venissem ad vos, fratres,

veni non in sublimitate sermonis aut sapientiae,

annuntians vobis testimonium Christi;

non enim iudicavi me scire aliquid inter vos,

nisi  IESUM CHRISTUM, et hunc  CRUCIFIXUM.

 

Et ego in infirmitate et timore et tremore multo fui apud vos,

et sermo meus et praedicatio mea

non in persuasibilibus humanae sapientiae verbis,

sed in ostensione spiritus et virtutis,

ut fides vestra non sit in SAPIENTIA hominum, sed in VIRTUTE DEI.

 

 


  GIUGNO  30

                                                 Latino... di altura ! 

                                                 Proprio al  Monastero di  MONTECASSINO !

                                                                                                             

E` sempre piacevole trovare che il Latino, anche se usato per uno scopo sem­pli­cemente funzionale o descrittivo, è ben limato e aderente al suo contesto. Anche di questo genere di Latino, che non è per niente lezioso o forzato o martoriato, malgrado la difficoltà che il tema stesso comporta, Vi vorrei offrire in questa Antologia un breve saggio, ricavando una sola pagina inizia­le dalla ben più lunga

 

DESCRIPTIO MONTIS CASSINI, acclusa nel tomo nono, parte prima,

del Thesaurus Anti­­­­quitatum et Historiarum Italiae.

 

E` un latino che sa di incontaminato, di trasparenza sorgiva, di aromi balsa­mi­ci e naturali...  Nella brevità del brano iniziale non troverete nessuna informazione di particolare novità o pregio: è la padronanza della lingua quella che primeggia; è l'amore col quale qualche anonimo monaco ha vergato queste frasi che riecheggiano suoni sinfonici, proporzionati alla ampiezza di orizzonti che stanno descrivendo.

 

Non vi saprò dire la data esatta di questa limata descrizione: certo, molto anteriore all'orrenda esplosione che nella più recente –delle due infelicissime Guerre  Europee del secolo scorso-  frantumò non poche di quelle pietre, oggi felicemente risanate.

 

Magari vi aiuti questa pagina a fare una visita, se non l'avete mai fatta, o a ritornarvi un bel giorno di fine settimana per assaporare quella pace e lasciarvi contaggiare, quanto sia compatibile con la vostra vita,  la scelta cristiana di quei monaci.

 


Mons Cassinas, non tam olim inani daemonum cultu horrificus

spissaque superstitiosae gentilitatis caligine nebulosus,

quam nunc  Divi Benedicti domicilio iucundus

ac Evangelii splendore late per orbem diffuso clarus,

SAMNII in extremis finibus, LATIO aeque ac CAMPANIAE confinis,

duobus passuum millibus ab imo ad summum fastigiatur cacumen;

situ omni ex parte praeclaro ad aspectum.

 

Qua ORIENTEM respicit ad APENNINOS montes

brevis quidem tractus;  sed ita opimus ut soli fertilitate,

caeli clementia, varietate fructuum,  rerum omnium denique copia,

feracissimis FALERNO, MASSICO, VESUVIO montibus,

si non antecellat, facile comparandus.

 

A SEPTEMTRIONE minus culta attingit iuga, aspera quippe rupibus,

frequentibusque dumis mira inter se densitate coëuntibus,

verum perpetua fruticum viriditate, intuentium oculis gratissima,

ac multitudine pastionis alendo pecori uberrima,

quibus imminet CAIRUS mons, celso adeo vertice, ut

sudo vix et sereno caelo, nubibus careat.

 

Qua MERIDIEM spectat,

in uberrimos SUESSAE et MASSICI montis sinus

longe lateque prospectus, locorumque pulcherrima facies.

 

Ad montis primo radices, LATUMIAE, ex quibus alabastrites,

variis maculis interstinctus, copiose effoditur.

 

Vasta mox ac laeta frugibus sese offert planities,

quam fluvius rapidus a proximo APENNINO erumpens,

multorumque fontium scaturigine ruptus,

per octo millia passuum sinuosis maeandris interluit,

multisque aquarum derivationibus foecundat,

donec in LIRIM evolutus, variata saepius inde forma,

modo vagus mollia prata et amoenos colles

aequabili lapsu distinguit,

modo coarctatus oblongam vallem,

hinc atque inde umbrosa silva

cum ipsis ascendente montibus, ingenti murmure pererrat,

iterumque latissimis campis tumidus diffunditur,

ac tandem prope MINTURNAS, celebre quondam oppidum,

spatioso alveo in mare Thyrrhenum,

non procul CAIETA illabitur.

 

Nec minus in sui admirationem rapit curiosum OCCIDENTALIS plaga...