G I U G N O
I N D E X
3 A
Venezia, città di meraviglie, anche il terremoto Bembo
4 -
e anche la sua gente (a Carnevale!) N.N.
5 -
e qualche turista troppo pignolo per la regata N.N.
6 -
il pugilato
N.N.
7 -
che ha una sua impegnata prolunga ! Bembo
8 -
Un pastore protestante vede Venezia a modo suo Jac.Crucius
9 -
e i suoi vecchietti, "milites gloriosi" Emm.Azevedo
10 - Visita solenne (PIO VI) e latinista
d.o.c
Cordara
11 Rivediamo Cicerone: si cimenta con la
filosofía
Cicerone
12 Non interromperlo ! E` Filosofía della Storia !
idem
13 No disturbarlo ! idem
14 Ma noi cambiamo discorso. Ora su Calpurnio
Pisone. idem
15 Il "De Consolatione"...è di
Cicerone o del
Sigonius ?
16 La Camaldola di San Romoaldo
Andrés Muñoz
17 e il resto dell'eremo
idem
18 e altre preziosità monacali ! idem
20 Traiano intronizzato Imperatore
Plinius Iunior
21 Felicemente diventa subito OPTIMUS PRINCEPS
! idem
22 DUE "cartoline", Barcellona e
Monserrat. Peramás + De
Sande
23 Quid Erasmus de Laurentio Valla ? Alta
sentiebat ! Erasmo
24 Ad Erasmo... scappa una strepitosa
esternazione. Idem
25 Nella Roma di Papa Giulio, aveva visto La
CORRIDA ! Idem
26 Ora... tante rinuncie, sí, ma non al
Bordeaux !
Idem
27 Andiamo a curiosare le cataratte del
Nilo Seneca
28 Un gesuita vide la sorgente "prima
dello scopritore "
Giannettasio
29 I Santi Pietro e Paolo
Cyrillus Alex.
30 Latino...
di altura: MONTECASSINO N.N.
GIUGNO 1
VENEZIA al centro
di un non immaginabile poema,
su misura per l'ALITALIA !
Vi confesso che non
sono riuscito a pensare diversamente. Non sono però in grado di documentarvi
vita e meriti di questo autore, che a me risulta soltanto noto perchè nel Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae
sono raccolti altri suoi scritti, in prosa, riferentisi ad una Venezia senza
data, ma risalente secondo i miei calcoli agli inizi del s.XVI. Orbene: le
sorprese mi ci sono moltiplicate quando ho tentato di inoltrarmi nei due
farraginosi poemi o panegirici, intitolati rispettivamente Genethliacum e Oraculum, la cui lettura
si è accesa soltanto quando mi sono trovato dentro a questo non molto chiaro
"viaggio aereo" di un incerto protagonista mitologico (non ha
voluto scrivere FORTUNA con la maiuscola, oppure THETYS... ma a noi serve
indistintamente l'una o l'altra).
Tutto sommato, ci
troviamo dinanzi ad una qualche imitazione di quel convenzionalismo mitologico
usato da Virgilio nella sua Eneide per guidare il suo eroe fino a farlo
autore e visionario della futura grandezza di Roma. Qui però il nostro poeta è
convinto che ROMA ha fatto il suo tempo, e sta per scoccare l'ora di
VENEZIA.
Non risulta chiaro chi sia l'autore di tali promesse nè chi il ricevente di questo messaggio. Lascio la ricerca agli specialisti, ma Vi regalo un piacevolissimo biglietto di aereo per un giro di perlustrazione sulla intera Italia, con tanto di decollo in piena regola, visibilità perfetta sull'intero percorso e atterraggio impeccabile in qualche ignoto posto della futura "Serenissima". (Il lido di Iesolo mi sembra sia la scelta azzeccata).
Voglio essere generoso: Vi offro l'elenco dettagliato delle progressive inquadrature che vedrete dall'aereo: dopo l'Arco Alpino e gli Apennini, -che ovviamente diventano visibili appena si prende quota- si punta sulla frontiera, non di Ventimiglia, bensì da Nizza e il Varo, dove erano allora i confini d'Italia. Viene poi la Costa Ligure fino a Monaco, la Riviera di Levante, la Versilia, Grosseto, Roma, il Circeo, la Campania, Capo Palinuro, la Sicilia, Taranto, Brindisi, il Gargano, Ancona, il Po... Giunti a questa zona, è deciso: si atterra !
E il nostro poeta,
gradito agli Dei, che lo aspettano con mille mostre della loro predilezione,
incomincia a planare (sese demittere, bellissimo neologismo!); eccolo,
poche giravolte ancora, e siamo agli ultimi fotogrammi di questo eccezionale
"atterraggio morbido": il fantasmagorico e poetico Jumbo, caelo sensim demissa sereno, felicibus
incubat oris (neologismi
ancor più belli!)
Non vi preoccupate se qualche volta vi sfugge il senso preciso (non è questo un esame, ma soltanto un Florilegio!) e contentatevi di quanto risulta trasparente, che non è poco, dopo che vi ho descrito l'itinerario e vi ho tagliato il testo metrico a seconda dei relativi progressi.
Tum,
fletu perfusa genas, miserabilis uno
obtutu
defixa sedet moeretque tuendo
dum
procul ire videt totisque excedere campis
signa
mari terrisque olim gratissima,
nunquam
ad visus reditura suos: tum denique ab imo
pectore
dat gemitus, postquam vanescere contra
omnia
prospexit, sensimque affecta retorsit
lumina
in Ausonias terras, qua martia septem
Roma
sedet tumulis, lacrymansque haec ore locuta est:
"
Felices -inquit- sedes: felicia templa
romuleique
lares, quos demum invita reliqui:
accipite
(extrema namque haec vos alloquor ora)
ilicet
aeternum iam me Deus advocat ille,
ille
Deus qui cuncta regit, qui cuncta gubernat,
cuius
iussa sequor (neque enim mihi certa potestas
qualem
Roma putas finxitque indocta vetustas);
illius
inmensis alienas quaerere sedes
cogimur
imperiis, sed tu mortalia tantum
desine
mirari, non arx eris orbis, ut ante,
at
pietatis eris".
SIAMO GIA IN VOLO, (allacciatevi
le cinture!) E non abbiate paura: siamo
guidati -forse!-
Dal radiofaro monegasco (Monaco).
Dixitque et iussa sedere
finibus
Hesperiis, inmensas suspicit ALPES:
suspicit
et caelo surrecta cacumina damnat,
perpetuasque
nives; liquidumque per aëra lapsa
praepetibus
pennis: varioque insignis amictu
perstringit
gelidum talaribus APENNINUM.
Hinc
vada prospexit VARI, scopulosque MONOECI,
devexumque
latus quod gallica verberat unda,
quoque
LIGUR succinctus arat; mox littore laevo
accelerat,
limosque oculos huc flectit et illuc.
Protinus
occurrunt iniectae fluctibus arces.
Incubat
et vacuum praescribit flexibus orbem,
ingeminatque
instans plausus, geniumque locumque
pene
probat; sed fata vetant similemque volenti
sidere
convellunt. Ligurum confinia MACRAM
THUSCORUMQUE
AVULSA videt, iamque HERCULIS ARA
offert
sese oculis, iam iam se lucidus ARNUS
Tyrrhenas
placido qui gurgite verberat undas.
Huc
quoque deflexit volucris fortuna parumper
lumina,
et avertens liquidas agitata per auras
praepes
iter celerat;
GIUGNO 2
Sorvolati VIAREGGIO.. e LIVORNO...,
il
pilota punta ormai sul TEVERE
Non è difficile
rintracciare il paesaggio; il pilota lo sa riconoscere con sensibilità poetica.
Si permette anche l'eleganza di versare su Roma qualche lacrimuccia convenzionale,
ma preferisce passare oltre ! Sarà la sua adorazione per Venezia la chiave
d'interpretazione di questo avveniristico volo? Oppure, era già convinto il
nostro poeta della possibilità del volo umano, che già conosceva sui disegni di
Leonardo? Purtroppo possiamo noi fantasticare quanto vogliamo: le progressive
torri di controllo e il radiofaro dell'Argentario, questo "navigatore
aereo" non poteva ancora inventarseli. Meno ancora disponeva egli di una
scattola nera che noi avremmo predestinata ad un museo dell'Aeronautica...
Notate il sapore di
alcuni accenni: doveroso quello di OMERO, inseparabile dai nomi di Circe e i
Lestrigoni; corretto anche quello di Virgilio, col suo dolente Palinuro.
Insidiosa invece la frecciata anti-ROMA, indovinata laggiù, a distanza da Ostia
e Fiumicino tamquam cineres sepultos
!
nec
te POPULONIA mater
respicit,
aut pigros veteres pinguesque GRAVISCAS.
Hinc
procul inspecta flaventis TIBRIDIS unda
ingemuit,
moestosque oculos detorsit in Austrum.
Ac
velut orba parens natum cum luget ademptum,
ne
totiens doleat lachrymasque effundat inanes,
proxima
busta fugit, cineresque videre sepultos
mens
affecta nequit. ROMAM sic illa
propinquam,
non
potuit spectare suam. Sed concita cursu
inde
procul fugiens LAURENTIA praeterit ARVA.
Nec
CIRCEIA iuvant Ithacis inmitia REGNA,
dirave
Laestrigonum sedes, non dardana nutrix, (Gaeta)
non
littus phrygio quod quondam insigne sepulchro
aemulus
effecit Triton, non nobilis urna,
aula
nec Ismario periit quae Acheloia cantu.
Praeterit
inde tuos tumulos, PALINURE, nec ultra
respicit;
aequoreis refugit damnantia PAESTI
littora;
non SICULAM patitur exspectare CHARIBDIM
SCYLLAEOSque
audire canes, latrantia saxa.
Inde
aversa ruit, nec te LACINIA plausu,
herculeive
probat littus geniale TARENTI.
Intravista TARANTO, punta ora su BRINDISI e
sull'ADRIATICO
Linquitur
Ioniis obnoxia fluctibus HYDRUS,
quodque
satis fida potuit statione placere
BRUNDISIUM:
fugit illa tuos, GARGANE, recessus
quaeque
inculta secat Latio fatalibus undis
AUFIDUS,
et Venerem quem DORICA perdidit ANCON,
hic
quamvis late circumsonet ADRIA fluctu.
Non
SENONUM placet ora ferox, non proximus illi
multifido
qui se traducit in aequora lapsu,
ERIDANUS:
nec quae pelago dedit ADRIA nomen.
Alludit
sed laeta locis: sentire putasses
iam
fatale solum, terrasque adstare repostas.
It
procul, ac celeres cursus librare per auras
incipit,
et laeto sese demittere plausu.
Spargitur
adriaco passim non una recessu
insula,
quae Dorim infusam lateque vagantem
littus
ab insano fluctu defendit et Austro.
Huc
simul iratum praesensit nerea Tethys
natarum
comitata manu se proripit alto,
glaucaque
furtivo complectens flumina nexu.
aequoreas
undas undis fluvialibus ultro miscet,
et
ignoto geminat nova pignora furto.
Dopo il GARGANO, ANCONA... e il POLESINE
Ecco,
già in vista, CHIOGGIA, MALAMOCCO... VENEZIA LIDO !
Is
fortunatis nullus tunc incola terris,
aut (si fama vetus vera est) perrarus agebat:
lascivis
sed sparsa choris per densa vagari
agmina
Nympharum, lentaque sub arboris umbra
Naidibus
mixtae Nereides alta fovere
otia,
et aprici vernantia littora circum,
spargere
fatidicos cantus ad sidera cigni.
Substitit
et mentem Oebalio demulta canore
terque
quaterque vagos repetitis plausibus orbes
explicat,
et caelo sensim demissa sereno,
fata
secuta deûm, felicibus incubat oris.
Richiamo la vostra attenzione su questi ultimi 4 versi:
atterraggio perfetto, con tre o quattro giretti per studiare le piste,
fino a toccare terra con la felicissima metafora di quel solo vocabolo
incubat che dice tutto... e con tanta tenerezza !
MARCI ANTONII COCCII SABELLICI,
Poema GENETHLIACUM VENETAE
URBIS,
Thesaurus Antiquitatum et Historiarum
Italiae, tomi V, pars I.
GIUGNO 3
Possibile ?
Il terremoto... tocca
anche Venezia !
Quasi per dire che
tutta Italia è "a rischio sismico". Abbiamo infatti riscontrato
queste sciagure, raccontate in Latino, a Pompei, a Benevento, a Napoli...
Sulla memoria abiamo tutti i nomi di Messina, del Friuli, del Belice,
dell'Irpinia. Pochi avrebbero pensato a Venezia: eccola qua.
Il narratore questa
volta è il Bembo (il quale, sia detto per inciso, non riusciamo a capire perché
mai, nè egli nè l'editore, si siano premurati a lasciar cadere ogni tanto,
nello scorrere della cronaca, una data precisa, che ti aiuti a capire di quale
anno sta egli concretamente parlando. Chi vorrà questa data con precisione, se
la trovi quindi per conto suo: qualche altro elemento storico lo si trova nel
contesto, anche se non risulta chiaro nemmeno a quali fatti alluda con
l'iniziale "Ea dum amministrantur" perché erano troppe le
cose accennate nelle righe che precedevano, e nessuna era corredata dalla
giusta data cronologica).
E vi ricordo ciò che ho
già dovuto segnalare in altre pagine del Bembo: che è così unilateralmente
veneto, da volerci imporre le sue datazioni con quel suo ab
URBE condita, che non allude a Roma, bensì alla sua viscerale Venezia.
E dal Bembo passo ora
ad altro scrittore latino che, se posso, vi lascierò come ignotus,
perchè mi dispiace abbia scritto in facia ad un suo amico, ancorato ormai nella
Laguna Veneta, questa monocolore descrizione, troppo negativa:
vicemque
tuam quotidie non sine doloris sensu animo propositam habeo.
Lacuna
ista conclusus tenéris,
unde
nusquam perrepere potes nisi navicula invectus !
Nullus
arborum viridantium aspectus;
nulla
ex patenti atque herbosa planitie voluptas.
Nihil
oculis fere occurrit praeter aquam
et
infinitam cymbarum ultro citroque discurrentium multitudinem;
quarum
rerum aspectum consequatur satietas necesse est !
Aedificiorum
magnificentia, tabularumque ac signorum praestantia
te
ne tangit quidem,
quem
nec Roma ipsa, hoc rerum genere abundans, delectabat.
Frequentia
vero et celebritas urbis
inimica
sunt homini secessum amanti et sibi vivere cupienti.
Istam
ego urbem, ut pulchram ad visendum,
sic
iniucundam ad incolendum duco.
Ma la promessa PAGINA prometteva
il terremoto. Andiamoci ora incontro.
Vi darò alla fine la citazione
del Bembo.
Ea
dum administrantur,
ad
diem septimum Kalendarum Aprilium, in urbe terra tremuit
motu
tam vehementi,
ut
senatu, qui habebatur, ante ullam latam legem
praeter
morem dimisso, patres ruina tectorum intercipi metuentes,
tumultuose
se foras truderent.
Cadebant
autem e summis Curiae templique Marci parietibus
pinnae
ac signa marmorea,
quae
in iis antiquitus posita prominebant:
turresque
templorum nutare cacuminibus
et
commoveri prospiciebantur:
et
aes campanum in plerisque earum,
maximeque
in ea turri quae in foro est, sponte insonuit:
pleraeque
etiam vitium fecerunt.
Et
aqua urbanis in alveis alte excitata contremuit:
innumeraque
fumi receptacula,
quae
supra aedium culmina tubo atque calatho attolluntur,
quassu
divulsa, in vias ipsaque in tecta corruerunt:
domusque,
non una cum incolentium interitu,
parietes
vero domorum et fanorum frequentes ruinas traxerunt.
Mulieresque
praegnantes permultae,
timore
perterrefactae abortum fecerunt mortuaeque sunt.
Unum
iuvit: quod is non longinquus tremor terrae fuit !
Atque
eas ob res quae acciderant,
postridie
eius diei, Deo Optimo Maximo
supplicationes
omnibus in urbis regionibus dies tres
fieri,
et
ne quid praeter panem et aquam
ad
vescendum omnes puberes sumerent,
ab
Antonio Contareno, Patriarcha
Venetorum,
consultis
patribus indictum.
Pauloque
post eumdem prope terrae motum
cum
eisdem fere prodigiis
Patavii,
Taurisii et Fori Iulii, nonnullisque aliis
in
reipublicae oppidis ac finibus fuisse,
magistratus
eorum patribus significaverunt.
PETRI BEMBO, Historiae Venetae, lib.XI;
nel Thesaurus Antiquitatum et
Historiarum Italiae, pp.249-249.
Venezia: il suo migliore
"look"
lo
mostra nel CARNEVALE
Sed
intus haec magis quam foris spectantur:
ex
eadem materia, coenacula, fenestrae partesque aedium eminentiores;
nulla
ferme est recens domus, quae non aurata habeat cubicula !
Nec
procul aberat, quin iam aedes pro
tectorio, essent aurum habiturae,
nisi
luxuriae, in dies validius incumbenti, legibus itum esset obviam.
Idem
in muliebri cultu splendor:
qui
et ipse paucis annis saepius est coercitus.
Nulla, invalescente luxuria,
fuit tam mediocris fortunae foemina, quae non in
auro conspiceretur:
nulla
quae non aureos torques inmensi ponderis collo induceret.
Utrumque
lege, ut dixi, ademptum.
Quo
factum est ut iam omnis deliciarum impetus,
in
gemmarum et unionum ostentationem incubuerit.
Cum
igitur ornatiores in publicum exeunt,
quidquid
a medio sursum est,
gemmis
et grandioribus splendet margaritis.
Virorum
cultus, in urbe civilior quam foris; a
pueris
vestibus
ad pedes demissis utuntur, atque ipsis, plurimum, nigris.
Violaceus
color satis frequens, sed cocceus adhuc frequentior.
Aequalis,
utpote in libera civitate, habitus:
permissum
cuique colore, amictu, veste qua volet uti;
quo
fit ut nullum inter ordines primo aspectu appareat discrimen.
Capillus
vulgo flavus ac fluidus, ita ut adhuc iuvenes plerique calvi fiant:
color
candidus: statura magis procera quam brevis:
tacitus
incessus, ac curiosus: sermo gravis et demissus,
et
qui plus gratiae sibi vindicet si aliqua sit ex parte adulteratus.
Patriciorum
studia,
aut
in republica administranda aut in negotiatione sita:
philosophiam
nonnulli attingunt, quidam etiam eloquentiae studia:
ac
facilis in utroque profectus, quo apparet totius gentis ingenium...
Iucunditatem
Bacchanaliorum plurimum adauget diutinum tempus.
Incipiunt
enim circa finem Decembris,
immediate
scilicet a festo die Nativitatis Iesu Christi
(e andranno avanti fino al giovedí grasso,
Zioba grasso)
Huiusmodi
spectacula,
licet
per diversa anni intervalla aliquando occurrant,
horum
tamen dierum propria esse solent...
Thesaurus, Tom.V, p.I, pag. 364‑365
Hisce plebs summopere
delectatur, utpote suis.
Praecipue autem
"Herculeis Laboribus",
quia opificibus et
cymbariis ad hoc exercitatis repraesentantur...
Sequuntur ignes
artificiosi, funambulatio, saltatio.
Tota urbs ad haec
spectacula concurrit. Ducalis Basilica
quaqua vergit tota
platea et quae ipsam ambiunt
Procuratoria Palatia,
spectantium multitudine
adimplentur.
Porro his diebus tota
urbs apparet
coniecta in tumultum et
trepidationem.
Bacchanaliorum Venetorum
fama per totam Italiam
tanta celebritate
vagatur ut,
qui ex longinquis
regionibus Venetias visum venturi sunt
hanc anni tempestatem
exspectent;
quibus proinde diebus
innumerabilis esse solet
exterorum undequaque
confluentium concursus.
Quamvis autem in aliis
Italiae urbibus
plurima celebrentur
saepe spectacula,
nullibi tamen ea omnia
simul concurrunt; ob quae
Bacchanaliorum venetorum
oblectamenta
ceteris omnibus
praeferuntur.
Enimvero maximi
existimari debent commoda: licentia
(cuicumque -cuiusvis
ordinis sexusve- personam inducendi permissa)
summaque libertas qua
personatus quisque
quaelibet loca
frequentat ; iura personarum
inviolabilia,
magnusque diversorum
oblectamentorum et spectaculorum numerus
per hosce dies
recurrentium.
Tota ut ita dicam tunc
urbs personam induit.
Vides larvatos in
bracchiis et sinu matrum infantes,
vides homines et
foeminas
ad minutissimas merces
emendas ire larvatos.
Platea Sancti Marci
magnum illud theatrum est,
ubi singulis diebus
Bacchanaliorum pompa explicatur.
Nemo enim est
personatorum,
qui circa solis occasum
ad hanc plateam non veniat.
Ita quidem ut tantum
sive personarum sive aliorum concurrentium numerum
amplissimus hic locus
continere vix potis sit.
Nobiles foeminae
personam capiti non adjiciunt,
nisi postremis
Bacchanaliorum diebus,
ut hoc oblectamento
fruantur.
GIUGNO 5
Le grandi regate veneziane (anche con la sciolina),
e
in particolare, la regata detta "il fresco"
Quam ob rem, si quando
statuit Senatus
Principem aliquem
exterum, Venetias invisentem,
aliquo Venetis peculiari
donare spectaculo,
regatam indicunt,
NAUTROCHIAM scilicet, sive potius, latinis verbis,
plurimorum diversi
generis navigiorum cursum,
et, incitatis ad maiorem
velocitatem remis in Magno Canali,
emulam navigationem.
Quattuor plerumque
eliguntur genera navigiorum:
cymbae, gondolae dictae,
lyntres maiores, lyntres minores...
(batellos vocant et
fisoleras), phaselos scilicet parvos sed longiores;
tantae levitatis ut
ipsis ferendis humeri unius hominis facile sufficerent.
Praeterea, ad maiorem
cursus diversitatem,
ex singulis horum
navigiorum generibus,
alia quatuor, alia
duobus, alia vero uno tantum remo navigare debent.
Qui levioribus currere
volunt navigiis,
ipsa seligunt ad cursum
aptissima omnique spoliant graviori apparatu;
subtus scabunt
attenuantque, adipe illiniunt,
et ad augendam eorum in
ipsis undis lubricitatem, saponem inducunt.
Ne autem nimium
attenuata, accedente
remorum violentu impulsu dissiliant,
tensa fortiter funis a
puppi ad proram,
necnon ligna hinc et
inde triangulari forma affixa,
quasi nervis fortissimis
unitum tenent totum navigii corpus.
Superbum enimvero
spectaculum
per totum magnum illum
regiumque Canale
quod per totam urbem
transcurrit,
hinc et inde cernere tot
pulcherrimas aedes, tot stupenda palatia,
ipsum architectonicae
prodigium et magnificentiae monstrum,
RIVI ALTI pontem dico,
pretiosis aulaeis damascenisque
omnium colorum sericeis
pannis exornata;
tantam sumptuosis
nitentem vestibus
utriusque sexus undique
multitudinem,
innumerisque undique
salum coopertum sundulis
(liceat hoc proprio
nomine uti) (l.c. pag.366a)
N.B. Qui l'autore sembra voler
tradurre gondola con sundula:
altri preferiscono far derivare la gondola da cymbula .
Vi darò ora l'altra regata:
"il fresco". Dal Thesaurus,
l.c. pag.367‑367
Alia porro nautrochiae
species est illa quam Veneti appellant "il fresco".
Cursus scilicet cymbarum
ad captandum frigus.
Nobilis oppido recreatio,
ab Aprili ad finem usque Septembris.
Nomen "fresco"
ab usu venit, namque per magnos solis ardores,
neque nimius calor neque
ulla pulvis vel minimam molestiam faciunt
deambulantibus, ut ita
dicam, in aquis:
quin frigidus aër
delectando ludit, blanditur et allicit.
Incipit cursus iste
cymbarius secundo die Paschatis,
neque intermittitur
nisi post festum Sancti Hieronymi,
incipiente scilicet
Octobri...
Post vigesimam tertiam
diei horam,
semihora scilicet ante
solis occasum,
remiges duo, qui cymbam
agunt,
primo viribus suis
parcunt lenteque navigant,
eundo et redeundo per
octingentos circiter passus;
sed sensim crescente
sive ardore sive aemulatione,
tanta vi tantaque
celeritate remis instant, ut madida sudore interula
ex aquis videantur
emersi, difficulter animam agere.
Pannus autem ex bombyce
presso textus, dari ipsis solet pro interula,
diversorum colorum,
prout nobilium virorum
quorum stipendia merent,
diversa sunt insignia.
Qui hoc genere natantis
vehiculi non adhuc assuevere,
cum vident in hoc Canali
quingentas et amplius cymbas
mira cum celeritate et
levitate
ire, redire, progredi
iterumque se convertere in occursum,
stupent, trepidant,
eorum caput veluti turbine circumvolvitur,
imminensque submergendi
periculum
anxia cogitatione sibi
depingunt.
Enimvero videre tot
cymbas tanta remigum vi impulsas,
spumantibus prae ingenti
remorum agitatione fluctibus
tam celeriter hinc et
inde irruere,
quis vel firmissimi
animi sed inexpertus non crederet
ipsas invicem
confringendas conterendasque ?
Dexteritas tamen et
experientia cymbariorum
securos facit vel
timidissimos.
Velocissime enim
frontibus licet adversis, sine ulla collisione
locum sibi cedunt,
levissima haec et elegantissima navigiola.
Omne periculum est aqua
salsa aliquando perfundi;
fluctus enim violenter
agitati
et inter duas cymbas
cursu opposito decurrentes interclusi
tanta cum vi repente
exsiliunt,
ut impossibile sit ab
eorum irroratione se praestare immunem.
Nobiles foeminae, vel
solae cum duabus ancillis cubiculariis
cymbam suam occupant,
vel quatuor consuetudine
coniunctae conveniunt
eiusdemque cymbae quatuor
angulos tenent.
GIUGNO 6
Tra i
suoi popolari spettacoli
c'era
anche il pugilato !
E non senza il suo obbligato tocco di colore; perché sono tre, non uno solo, i livelli
pugilistici :
Tria porro sunt
pyctomachiae genera:
onstra, id est, diludium seu singulare duorum certamen;
frotta, inordinati scilicet et subiti plurimorum congressus;
tandem ordinata
pugna.
Pons Sancti Barnabae
locus esse plerumque solet
ubi haec iucunda
tragoedia repraesentatur,
quippe qui apertus ad
latera sine podio,
aequo graduum numero
hinc et inde constans,
duas utrimque latas
ripas habet longe protensas atque
ad aequalem ferme
pugilum numerum continendum accommodatas.
(pag.368)
Vedremo dunque in una prima pagina un saggio del diludium :
un pugilato regolare uno contro uno;
nella successiva pagina sapremo come era la frotta,
un pugilato a livello di "sestiere" descritto in latino come
inconsultus plurimorum congressus :
pugnatur ad noctem usque, numeranturque palmae,
et illa pars victoriam consecuta esse censetur quae plures
eius diei singulares numerat palmas.
Alla fine vedremo scatenarsi l'entusiasmo popolare, attraverso una efficace
pennelata che ci descriverà quella che ben conosciamo oggidì, quando la locale
squadra conquista lo scudetto o la coppa.
(In regalo qui l'ironia
delle moglie,
quando il marito, che è
rimasto tra i perdenti,
rincasa mogio mogio alle
ore piccole
e preferirebbe trovar la
moglie addormentata
invece di dover subire
l'umiliazione del suo dileggio dialettale).
Thesaurus, l.c. pp.368a‑369
Ubi de condicionibus
conventum est
accurrit utrimque pugil
excalceatus,
sine interula, demissa
ad medium usque corporis subula
longisque fasciis,
veluti circulo tomento farcto, munitis renibus.
Manum dexteram tenaciter
involvens chirotheca,
pugnum reddit firmiorem.
Subcoactos adigunt sub
pileo capillos.
Ita parati duos
oppositos areae pontis angulos occupant,
secedunt ad alios duos
angulos aediles,
ut liberam pugnae
relinquant arenam.
Congreditur demisso
parum capite,
sinistro bracchio
tamquam scuto ante os porrecto;
dextro ad ictum parato
irruitur in hostem.
Immanes impinguntur
resonantque valide ictus,
non distinguitur aspectu
iterata pugnorum grando,
quae in os praesertim
impingitur.
Maximus amborum vincendi
conatus,
summa omnia: vis, furor,
rabies.
Nec desunt aliquando
qui,
pugno veluti fulmine
percussi, subito cadunt exanimes,
fracto capite et sine
ullo vitali apparente motu.
Quibus tamen ex arena
subductis,
paulatim vigor et animus
redit.
Cum autem quis
adversarium
pugnorum impetu in aquas
de ponte pellit sussultu,
tum victor, duplici -ut
diximus- palma triumphat.
Reboat Evohe, resonat
“IO” undequaque aër,
voce, manibus, pileis,
linteolis
de fenestris, de tectis,
plebs, cives, nobilitas,
exteri viri, foeminae...
unusquisque suo plaudunt
triumphatori.
Minor quidem, ingens
licet,
tertium victoriae genus
excipit clamor:
cum scilicet ex ore vel
naso unius pugilum sanguis aliquis emanat.
Quod si post tres
congressus aequa fuerit pugna,
dato osculo secedunt a
ponte,
aliisque accurrentibus
campum relinquunt.
GIUGNO 7
Prosegue lo
spettacolo sportivo
Abbiamo anche (come annunciato) la descrizione
particolareggiata della frotta, nonché della ordinata et iusta pugna:
prendiamo per la pagina odierna l'ultimo episodio di questa: Victoria illis acclamari debet qui, depulsis
aliis, pontem tandem tenuerint.
(Thesaurus, l.c. 370). Ve la darò in pagina. Qui invece anticipo, --alle
amarezze storiche di un pastore protestante- altro aspetto negativo di questa
Venezia impareggiabile, dove nessuno dice ancora che dilagava la droga, che è
una perversione moderna, bensì il morbus gallicus, che sappiamo
descritto in forma poetica dal Fracastoro (anzi, lo dice appositamente il
Bembo).
Iamque in urbe,
advenarum contagione invectioneque siderum,
morbus peratrox initium
acceperat,
is qui est
"gallicus" appellatus:
quo genitalibus ante
omnia plerumque vitiatis,
corpus doloribus
afficiebatur.
Deinde pustulae
maculaeque prodibant
cum in membris reliquis,
tum magnopere in capite facieque:
ac saepe tumores et
tamquam tubera,
primum subrubra, post
etiam saniosa exoriebantur:
Itaque multi diu vexati,
membrorum prope omnium doloribus,
deformatique tuberculis
et ulceribus ut vix agnoscerentur,
miserabiliter
interibant: neque quorum medicamentorum
pestilentia indigeret
nova insolensque sciri poterat.
Quamobrem annos
complures
omnibus in reipublicae
municipiis et finibus licenter pervagata,
magnum hominum numerum
absumpsit, foedavit multo maximum.
Sed quoniam de eo morbo
Fracastoriani libri tres,
heroicis versibus multa
cum dignitate venustateque conscripti,
vulgo in manibus
habentur,
nihil nos quidem attinet
haec scribentes commodari,
praesertim quod eius
acerbitas et vis,
multo nunc iam remisior
tolerabiliorque facta,
inventis ad ea mala
perfugiis opibusque
vel caelo minus in dies
saeviente, plane deferbuit.
Nel Thesaurus, Tomi V, partis I pp.58‑59.
Segue, come annunciato, il pugilato, che proviene anch'esso dal
Thesaurus.
Prima utrimque pugilum
frons
procedit ad planam usque
medii pontis superficiem.
Omnes ad proeliandum
accincti, nudis bracchiis,
pectore thorace cartaceo
armati,
capite coactilibus
pileato, reliquo expediti.
Aediles aream pontis
occupant: salutant et salutantur.
Diludium semper
praecedit proelium.
Tunc congrediuntur:
quanta vi quanto nisu, incredibile dictu.
Densat se globus
succedentibus:
renovantur fessi,
conantur de gradu pellere,
sustinentur invicem
pertinaciter, repetunt pugnam,
invadunt acrius,
postremi priores fulciunt, irruunt.
Tandem perruptis hostium
lateribus,
magnus pugilum globus
praeceps dilabitur in aquam.
Fit clamor inmensus
plaudentium:
quisque voce, gestu,
ventilatione suis favet.
Redintegratur pugna;
impetu violento
succedunt alii, recentes advocantur,
intromittuntur per
latera, mento ad genua inclinato,
prorumpunt subito,
dejiciunt obvios,
redeunt repulsi, iuvat
ad multam usque noctem certamen,
triarii ad ultimam
invasionem vocantur.
Tandem ab una partium
pons firmiter tenetur,
irritus fit ipsum
recuperandi omnis labor, et vani omnes conatus.
Terminant pugnam noctis
tenebrae.
Acclamatur pontem
tenentibus victoria...
Tali tantaeque victoriae
succedunt victorum per
tres dies festiva gaudia.
Currunt per compita et
per totam urbem die ac nocte
cum stramentaceis
taedis, vagantur evohantes victores,
et adornata coronis
cymba, per omnes ripas triumphando navigant.
Tristissimi vix audent
in publicum prodire victi:
quin et ad suas aedes
reverti verentur, saepe enim pugiles
-maritos suos- ab
ingressu domus iratae expellunt mulieres,
contumeliosis ipsos
increpantes verbis:
Abite hinc, ignavi,
infames, vituperandi !
(Va via de qua, porco infame, vituperoso!)
GIUGNO 8
VENEZIA in una
amara cartolina, datata 1631,
da un pastore
protestante
Pessimismo dovuto forse alla Guerra dei 30 Anni.
La tolleranza religiosa non era ancora maturata, e il nostro umanista olandese,
Iacobus Crucius, Batavus, scrive ad un altro pastore, questa volta francese...
ma con un tono di voce che magari t u t t i
sapessimo oggi ascoltare.
Viaggiando per Italia, non dimentica che il latino
è nato proprio da queste parti, e lo sfodera spontaneamente in una serie di
commenti che spero leggerete con soddisfazione e vantaggio. Inverto però, per
via dell'impaginazione, l'ordine dei due frammenti scelti; farò precedere il
commento religioso culturale, e poi riempirò la PAGINA odierna con il commento
turistico (più al nostro caso).
Foris quam tristis hodie
Europae facies !
Quot et quanta ubique
bella, strages,
depopulationes, incendia, lanienae,
et, ut solet, quanta ex his latrocinia ... !
Quanta vitiorum
omnigenum cohors ex armorum licentia,
quae, torrentis instar,
fractis modestiae omnis
ac pudoris repagulis,
totum paene orbem
christianum inundat !
Domi, prurigo illa de
religione disserendi,
quae iam in morem et
paene dicam laudem venit,
et quae pessima
contentione passim iam penetrat,
quid non peperit malorum
?
Quanta et quam tristia
ex hac l e r n a prodiere dissidia,
quanta distractio
animorum !
Hinc quot dentata
scripta, minaces paginae, conviciorum
plaustra !
Quantum, ex hac
Tisiphone, turbarum et contentionum ?
Quam internecina quoque
hodie et Vatiniana multorum sunt odia,
violatis etiam sanguinis
et proximitatis vinculis...?
Dura mehercules clades,
et vere Cannensis !
Nunquam enim patria
nostra tristiori fato perculsa est,
numquam Ecclesia !
Viderint qui hodie tam
callide haec miscent incendia
tamque obstinate haec
turbarum molimina struunt...
viderint -inquam- quam
Deo
motae suae tragoediae
rationem sint reddituri !
Prosegue in PAGINA di IACOBUS CRUCIUS, Epistolarum libri V, pp.227
ss.
Italiam vidisti, terrarum
illud delicium
et comitatis omnis atque
elegantiae matrem.
Et inter tot Italiae
urbes, VENETIAS,
orbis illud miraculum et
mundi panegyrin.
Addo, et urbium
augustissimam, si frequentiam spectes,
si togatos patres et
venerandam senio turbam: si splendorem aedium,
si opes, si commercia,
quas Europa, Asia, Africa vident.
In qua, dum commorari
tibi datum
quanta ex tam vario
hominum indigenarum, exterorum,
Graecorum, Iudaeorum,
Persarum confluxu, obtulit se in linguis
et omnigena rerum
scientia proficiendi occasio ?
Quantum studiis accessit
robur et decus ?
Quanta animo prudentia?
Quanta moribus comitas ?
Nam ut inter tot hominum
milia
nullae facies sunt per
omnia similes, nec ullae voces,
ita suum cuique ingenium
suaeque cuique dotes.
Ex quorum affatu et consuetudine,
haud parum formari
solent illi qui in desultorio hoc vitae genere
doctrinae quaestum amant
et aucupantur !
Hunc suscepti itineris
tui finem fuisse nullum dubito.
Et curiosos illos qui
peregrinari amant,
non ut ingenium colant
et iudicium forment,
sed vario locorum atque
urbium aspectu oculos pascunt,
rideri a te scio et
sperni.
Similes chameleonti, qui
non alio pascitur alimento quam aëris,
et idcirco hianti semper
est ore !
Ita illos aura novitatis
alit
neque quidquam captant
praeter inania oblectamenta.
Quid tu? Certe magna mihi de te spondeo,
supra multos qui nunc
Italiam vident, et vident tantum,
et quorum oculi et pedes
peregrinantur, non animus !
Quorum, nisi litterata
prudentia crescant et amore virtutis,
hili non fecerim
peregrinationem in exteras gentes,
quae tum demum cum laude
instituta est et fructu
cum ab ea doctior quis
redit
et ad vitam sapienter
instituendam paratior.
Alia, mihi crede, fumi,
quisquiliae, nugae !
Haec sola peregrinandi
gratiam conciliant animosque erigunt...
Sed et illud fateor,
ingeniis infelix hodie esse aevum, FORIS, DOMI !
Quoquoversum enim oculos
flectis,
turbata omnia et
squalori ac barbariae proxima !
GIUGNO 9
In omaggio ai dignitosi VEGLIARDI,
ubicumque ii sint, linguae latinae amatores.
io
vegliardo - oltrepassato ormai l' 83º,-
offro
questo piccolo gioiello !
Di così smaglianti carati non lo troverete in nessuna delle più aggiornate GUIDE DI
VENEZIA. Io lo scopro invece in un volumetto di sapore antico che nemmeno avrei
immaginato esistesse: in una guida scritta IN LATINO, e per di piú, IN VERSO
EROICO: datata al 1760 ! Ma la novità maggiore sta nel fatto che, allo sguardo
attento dell'autore, cui non sfugge un monumento, una statua, un dipinto,
mosaico o campanile che dir si voglia, non è sfuggito nemmeno quel gruppetto di
MARINARI IN PENSIONE, i quali, mentre prendono il sole in un cortiletto
dell'Ospizio del Marinaro ( in Valetudinario nautarum senium et
invalidorum ), si raccontano indimenticabili o fantasiosi ricordi...
sempre colorati dall'azzurro dei mari.
Mi colpisce profondamente questo senso umanistico
di una Guida, e trovo più che ragionevole questa menzione, perchè non soltanto
i condottieri o i navigatori o i mercadanti hanno fatto grande Venezia, bensì
anche l'umile ciurma che aveva sempre rischiato e spadronaggiato per il
pelago infido...sotto la bandiera di San Marco !
Quei vecchietti, fotografati con tanto amore dalla
nostra guida, hanno lo stesso valore umano di quei "pastori
iperborei" che fotografa Virgilio in una delle sue Georgiche, quando,
essendo il tempo proibitivo, è giocoforza rinchiudersi in una tana a giocare a
briscola dinanzi ad un bichierino di grappa. E mi viene spontaneo questo
ricordo virgiliano perchè al nostro autore sono riusciti DI QUALITA` SUPER
questi pochi esametri. Che poi, da un'altra angolatura, ben possiamo allineare
con le policrome "vedute di Venezia" del Canaletto.
Attenti alla citazione bibliografica. Questa
VENETAE URBIS DESCRIPTIO, stampata a Venezia, porta, insieme al titolo, due
date: concinnata anno 1760, edita anno
1780. Siamo cioè agli anni caldi della soppressione della Compagnia di
Gesù e perciò si è preferito dare all'autore, il gesuita portoghese Emmanuel de
Azevedo, il suo convenzionale pseudonimo nell' Accademia della Arcadia; non lo
troverete se non come NICANDRO JASSEO.
Costui, nei precedenti soggiorni italiani, aveva
addirittura avuto l'incarico di riordinare e latinizzare le OPERA OMNIA di
Benedetto XIV. Sua era stata anche la prima catedra di Liturgia nel Collegio
Romano; e, rientrato un'altra volta in Italia per via della espulsione dalla
sua patria ad opera del Carvalho nel 1754, perseverò in alti incarichi di
studioso in diverse città (un proficuo decennio a Venezia; poi Forlì, Cesena,
Fano...) Morirà a Piacenza, 1796.
EMMANUEL DE AZEVEDO (1713‑1796),
Venetae Urbis Descriptio,
lib.III, 510...
Dovrò ripetervi cose dette, semmai la vostra
ricerca dell'autore vi sembri impossibile: per l'edizione -da voi cercata e,
me lo auguro, trovata- potrebbe essere prevalso il nome della'Arcadia: NICANDRO
JASSEO. Lui è in realtà Emmanuel de Azevedo SJ.
Del quale un altro episodio -sempre imprevedibile
questa Venezia!- è già stato da me raccolto con questo stuzzicante titoletto:
Medaglia al Merito ad un cane veneziano
(nel BREVITER, alla data GIUGNO
29).
Guadagnerete un calido "Congratulazioni" da ogni amico al quale
avrete segnalato questo cimelio.
Ma... basta di parole superflue. Vi
aspetta la promessa leccornia dei "Vecchietti al sole"
tepenti vere novo =
al tepore
del sole primaverile !
Aspiceres ubi nauta,
senex vel damna salutis
expertus, tuto interea
solamine gaudet
et veteres placida
describit voce labores.
Finge animo exacti
memorantes pristina saecli
tempora, inexpertae dum
rident facta iuventae !
Circumstare senes
tremulamque ex gutture vocem
difficili proferre sono,
cum dulci tepenti
vere novo solis radios
et lumina captant;
aut, igne apposito,
depellunt frigora brumae.
Tum memorant... syrtes
et saxa impervia nautis:
quae melior sit forma
ratis, quae carbasa saevo
expandenda Euro, subitis
quae cura procellis,
nec minus infido quam
certa pericula ponto.
Hic navem, exitium
minitantem undasque bibentem
occulta rima, ad portus
deducit amicos.
Ille scapham subiit
sociosque reliquit in undis
ludibrio ventorum. Et
spes ubi nulla salutis
exstiterat, dubiis
commisit pensile corpus
ille undis, ignota dedit
cui litora rupes.
Nullus erat misero qui
saltem alimenta pararet
vilia, iamque fames
mortem diuturna ferebat:
sed fuit auxilio, casum
miseratus acerbum,
piscator, parvoque
accepit lintre sodalem...
Sic modo contendunt,
modo facta illustria iactant,
materiemque novis semper
sermonibus unda
suggerit et venti
ductaeque per aequora naves.
GIUGNO 10
Un CORDARA, ormai
anche lui pensionato,
non
perciò perde la pole position a VENEZIA.
E` sempre per lui
predisposto il 1º podio, qualsiasi argomento gli si offra come pretesto. Ad
esempio: sciolta la Compagnia di Gesù e rimasto in ozio forzato dall'inesorabile
conteggio degli anni (i suoi saranno 1704-1785) eccolo a ricordare la visita a
Venezia di Papa Braschi, Pio VI (1775-1799).
Nella mia raccolta di PAGINE Veneziane, sentivo di
non aver trovato nemmeno una con argomento esplicito ai suoi grandi, anzi grandissimi
pittori o musicisti: Tiziano, Tintoretto e mille altri... Dove il mio adorato Vivaldi, "il prete
rosso" a Venezia..?
Ecco ora, con un Papa a Venezia, tutto il colore
veneziano si mette a far festa, e tra le righe (circa 300!) di questa Narratio
de adventu Pii VI ad Urbem Venetorum Principem... io non posso scegliere
più oltre alle 50-60 ! Non le
scieglierò però a cassaccio, anche se sarebbe valido. Vado a occhi chiusi dove
trovo il nome del Tintoretto e un qualche accenno ad un concerto. Peccato non
poter fermarmi a visitare quella sua enorme chiesa dei Santi Giovanni e Paolo
(foneticamente... San Zanipolo!)
Chiudo a questo punto l'introduzione perché è il
Cordara quello che volete leggere. L'intera relazione di questo viaggio la
trovate nelle SELECTA LATINITATIS
SCRIPTA, di Emilio Springhetti,
Pontificia Universitas Gregoriana 1951, pp.343 ss.
Vi indicherò ogni tanto coi puntini l'omissione di
righe ormai scontate. E vi ricordo che l'importante in questa Relatio è vedere
un Papa quasi quasi a livello di turista.
Come -e lo ritrovo nei miei ricordi autobiografici- capitava anche a me
quando, dovendo ritornare soltanto dall'isola di S.Giorgio Maggiore all'altra
sponda del Canal Grande, mi ritrovavo a traghettare nella stessa gondola con il
Patriarca Roncalli, colui che l'anno dopo sarebbe diventato Papa ed è oggi il
Beato Giovanni XXIII. Ritorniamo però
al Papa Braschi, guidati dal Cordara.
qui, fusus in omnes
partes, e naviculis, e ripis, e fenestris,
atque adeo ex tectis
domorum, PONTIFICI fausta comprecabatur,
ea animi atque oris
hilaritate, plane ut gestire gaudio videretur.
Ita, multum cum
processissent naves,
-ut tota canalibus
intercisa ea urbs est-
deflexere inde in
CANALEM appellatione MAGNUM,
qui totam fere urbem
vario fluxu percurrit. Et vere Magnus est, atque
ab aedificiorum quae
circumstant magnificentia visendus,
unico tamen lapideo
ponte (RIALTO scilicet) admirandi operis iungitur...
Rediit redeunte die
cupído visendae urbis, seu crevit potius.
Affuere itaque eaedem
mane rates
iisdemque comitibus
Basilicam S.Marci, augustae maiestatis templum
nec mole minus quam
antiquitate visendum, primo petiit.
Plenum id erat populo
templum
ac totum luminibus ut in
celebriore anni festo coruscabat.
tum operis musivi tum
alterius generis ornamenta,
nec ultra quam opus erat
moratus,
per adiacentem aream
retulit se suam in navim
atque ad coenobium
S.Georgii, quem maiorem vocant, traiecit.
Sedet id coenobium parva
in insula quae urbi ad meridiem obiacet:
benedictini
cassinatenses incolunt;
et cum ampla per se
monachorum habitatio, tum quod adhaeret templum
ab aedificii structura
picturarumque elegantia, plurimum commendatur.
PIUS, omnibus accurate perlustratis rebus,
spectabilium
religiosorum familiam ad pedis osculum clementer admisit;
inde ad inspiciendam
aedem quam a Redemptore denominant transiit...
Et porro, in aede, cum
marmoris copiam et picturarum venustatem
advenarum plerique
mirentur, PIUS pietatem et munificentiam reipublicae,
cuius impensa fuit ex
voti religione condita, praecipue
laudavit...
Hinc, ut Contareno
gratificaretur, ad BB.Gervasii et Protasii
quippe eius aedem
curialem, divertit. Eaque similiter
inspecta,
ad sodalitium Sancti
Rochi postremo loco traductus est.
Aedes ibi est elegans,
cui insignes Tinctoreti picturae celebritatem fecere.
Singulas obiit
adspectavitque diligenter PIUS,
utpote istarum rerum
intelligens...
Actis itaque sodalitati
gratiis...abscessit. Atque hunc denique
in modum,
absumpta magna diei
parte, rediit domum;
ubi frequens cum esset
de more
populus in cavaedio, ei
confestim e fenestra benedictionem impertiit.
Maninius eo die, alter
ex assidentibus procuratoribus,
carmen ad musicos
contractum modos nobilitati dedit in suis aedibus,
in quo, sive libelli
verba sive symphoniae venustatem,
sive cantorum
cantatriciumque praestantiam,
seu demum totius
apparatus magnificentiam spectes,
fieri nihil poterat in
honorem Pontificis excellentius et sumptuosius.
PIUS tamen, causatus
gravioris momenti curas, non interfuit.
Deliberatum quoque
fuerat inter patres de publica decursione cymbarum,
certatim remigio
facienda, quod spectaculum Venetiis est magni clamoris,
et magno cum apparatu
sumptuque dari populo solet
in honorem magnorum
hospitum.
Sed qui feminas
scitissime concinentes noluit audire,
multo minus remum
viriliter agentes aspicere animum induxit.
Novum enimvero
spectaculum ac multo veneta pietate dignius
populo datum est die
postero.
Nam cum in eum forte
diem incideret solemne festum Pentecostes,
Patriarchae edixerat
Pontifex, placere sibi
ut eo die in aede
Ioannis et Pauli augustiore ritu operaretur...
GIUGNO 11
Aut... aut !
Filosofare non sarà mai facile
!
C'è sempre, in ogni Weltanschauung, in ogni
Cosmovisione, in ogni Scala di Valori, quell'intoppo dialettico che, se
illuminato a dovere e misurato con precisione, rovescierà ogni prospettiva. La
nostra superficiale visione delle cose diventa inaspettatamente... illegibile;
quell' aut aut non perdona! O resta tutto pacifico, se la nostra visione
del mondo collima con quanto ora scopriamo, o va tutto in frantumi; se la
nostra impalcatura culturale era sbagliata, ci sarà inevitabilmente uno
strepitoso crollo. Dunque... era tutto pazzia? Anzi, senza appello! Se la
nostra carta di navigazione ci doveva portare a Nord, come mai ora risulta
palese che la prua punta decisamente verso Sud ?
Mi é sembrato che la trepidante pagina con la
quale Cicerone apre la terza delle sue TUSCULANAE DISPUTATIONES va
segnalata per questo suo effetto dirompente. E` un chiarissimo inserto, che
neanche prelude l'argomento di questo Libro III, ancora nemmeno abbozzato.
Niente quindi mi impedisce di desiderare che chi oggi si dovrà confrontare con
questa pagina, sappia leggerla con serena maturità. Senza altri commenti però!
Ecco perché mi appello al vostro filo diretto. Non con me, sia ben chiaro; con
CICERONE !
Quidnam esse, Brute,
caussae putem,
cur, cum constemus ex
ANIMO et CORPORE,
CORPORIS curandi
tuendique caussa quaesita sit ars,
eiusque utilitas deorum
immortalium inventioni consecrata,
ANIMI autem medicina
nec tam desiderata sit
antequam inventa,
nec tam culta posteaquam
cognita est, nec tam multis grata et probata,
pluribus etiam suspecta
et invisa ?
An quod CORPORIS
gravitatem et dolorem ANIMO iudicamus,
ANIMI morbum CORPORE non sentimus ?
Ita fit ut animus de se
ipse tum iudicet,
cum id ipsum, quo
iudicatur, aegrotet.
Quod si tales nos NATURA
genuisset
ut eam ipsam intueri et
perspicere,
eademque optima duce,
cursum vitae conficere possemus,
haud erat sane quod
quisquam rationem ac doctrinam requireret.
Nunc parvulos nobis
dedit igniculos, quos celeriter
malis moribus
opinionibusque depravati sic restinguimus,
ut nusquam NATURAE LUMEN
appareat.
Sunt enim ingeniis
nostris semina innata virtutum ; quae
si adolescere liceret,
ipsa nos ad beatam vitam natura perduceret.
Nunc autem, simul atque editi in lucem et suscepti
sumus,
in omni continuo
PRAVITATE
et in summa opinionum
PERVERSITATE versamur:
ut paene cum lacte
nutricis ERROREM suxisse videamur.
Quum vero parentibus
redditi, dein magistris traditi sumus,
tum ita variis
imbuimur ERRORIBUS ut
vanitati VERITAS et
opinioni confirmatae NATURA IPSA cedat.
Accedunt etiam POETAE: qui
quum magnam speciem
doctrinae sapientiaeque prae se tulerunt,
audiuntur, leguntur,
ediscuntur, et INHAERESCUNT penitus in mentibus.
Quum vero accedit eodem
quasi maximus quidam magister POPULUS,
atque omnis undique ad
vitia consentiens multitudo,
tum plane inficimur
opinionum pravitate
a naturaque desciscimus:
ut nobis optimam magistram *
invidisse videantur, qui
nihil melius homini,
nihil magis expetendum, nihil prestantius
HONORIBUS, IMPERIIS,
POPULARI GLORIA iudicaverunt.
Ad quam fertur optimus
quisque;
veramque illam
honestatem expetens quam unam natura maxime inquirit,
in summa inanitate
versatur,
consectaturque nullam
eminentem effigiem virtutis,
sed adumbratam imaginem
gloriae.
Est enim GLORIA solida
quaedam res et expressa, non adumbrata:
ea est consentiens laus
bonorum,
incorrupta vox bene
iudicantium de excellente virtute.
Ea virtuti resonat
tamquam imago;
quae quia recte factorum
plerumque comes est,
non est bonis viris
repudianda. Illa autem,
quae se eius imitatricem
esse vult, temeraria atque inconsiderata,
et plerumque peccatorum
vitiorumque laudatrix, FAMA POPULARIS
simulatione honestatis
formam eius pulchritudinemque corrumpit.
Qua caecitate homines,
quum quaedam etiam praeclara cuperent,
eaque nescirent nec ubi
nec qualia essent,
funditus alii everterunt
suas civitates, alii ipsi occiderunt.
Atque hi quidem, optima
petentes,
non tam voluntate, quam
cursus errore falluntur.
Quid? qui pecuniae
cupiditate, qui voluptatum libidine feruntur,
quorumque ita
perturbantur animi,
ut non multum absint ab
insania, quod insipientibus contingit omnibus,
his nullane est
adhibenda curatio ?
Utrum, quod minus
noceant animi aegrotationes quam corporis ?
an, quod corpora curari
possint, animorum MEDICINA NULLA sit ?
At et morbi
perniciosiores pluresque sunt ANIMI quam CORPORIS.
Hi enim ipsi odiosi sunt
quod ad animum pertinent eumque sollicitant:
animusque aeger ‑ut
ait Ennius‑ semper errat,
neque pati neque perpeti
potest; cupere numquam desinit.
GIUGNO 12
Prosegue
Cicerone...e passa ad altro argomento.
Al
Capitolo 1º della sua Philosophiae
Historia
Quibus duobus morbis (ut
omittam alios)
AEGRITUDINE et
CUPIDITATE,
qui tandem possunt in
corpore esse graviores ?
Qui vero probari potest
ut sibi mederi animus non possit,
quum ipsam medicinam
corporis animus invenerit, quumque
ad corporum sanationem
multum ipsa corpora et natura valeant,
nec omnes qui curari se
passi sunt continuo etiam convalescant:
animi autem qui se
sanari voluerint praeceptisque sapientium paruerint,
sine ulla dubitatione
sanentur ?
Est profecto animi
medicina, PHILOSOPHIA:
cuius auxilium non, ut
in corporis morbis, petendum est foris;
omnibusque opibus et
viribus
ut nosmetipsi nobis mederi
possimus, elaborandum est.
Quamquam de universa
philosophia quanto opere
et expetenda esset et
colenda,
satis, ut arbitror,
dictum est in Hortensio. De maximis autem rebus
nihil fere intermisimus
postea nec disputare nec scribere.
His autem libris exposita
sunt ea quae a nobis
cum familiaribus nostris
in Tusculano erant disputata.
Sed quoniam duobus
superioribus (libris)
de morte et de dolore
dictum est,
tertius dies
disputationis hoc tertium volumen efficiet...
Sarebbe bello poter continuare... Ma
oltrepasseremmo i confini di un'Antologia. Qui il mio compito si tramuta
in una stuzzicante offerta, nell'additarvi un filone nuovo, che vi incoraggi a
andare oltre. Cicerone stesso ci confessava, alla fine della Tuscolana III, che
l'ultima salvezza per il nostro fatidico disorientamento umano è la Filosofia.
Qui mi sembra stia cercando di abbozzare quello che oggi, qualsiasi utopico
apprendista, avrebbe già titolato come FILOSOFIA DELLA STORIA, capitolo I. Ma
Cicerone, visti "i tempi che corrono" deve ormai rinunciare a tante
cose e non può più tenere in servo quanto meticolosamente aveva in appunti.
E' ormai irrealizzabile per lui quel sogno di
fare un visita da vero ricercatore alla Biblioteca di Alessandria. In quella
direzione aveva ben chiari programmi da molti anni: scoprire cosa avessero
fiutato i Greci sui Latini quando Roma li sfidava nel proprio
orizzonte culturale...!
Secondo punto: avrebbe messo in ordine i suoi
appunti di Filosofia... Ma ormai era giocoforza travasarli, un po' allo stato
brado, nell' OPERA OMNIA, prima che
fosse troppo tardi.
Basti ciò come introduzione: il resto a voi. Restituisco a Lui la parola !
Quintus hic dies, Brute,
finem faciet Tusculanarum Disputationum:
quo die est a nobis ea
de re,
quam tu ex omnibus maxime
probas, disputatum.
Placere enim tibi
admodum sensi,
et ex eo libro quem ad
me accuratissime scripsisti,
et ex multis sermonibus
tuis,
VIRTUTEM AD BEATE
VIVENDUM SE IPSA ESSE CONTENTAM.
Quod, etsi difficile est
probatu,
propter tam varia et tam
multa tormenta Fortunae:
tale tamen est, ut elaborandum sit quo facilius probetur.
Nihil est enim omnium
quae in Philosophia tractantur
quod gravius
magnificentiusque dicatur. Nam quum ea caussa
impulerit eos qui primi
se ad Philosophiae studium contulerunt,
ut omnibus rebus
posthabitis totos se
in optimo vitae statu
exquirendo collocarent; profecto
spe BEATE VIVENDI tantam
in eo studio curam operamque posuerunt.
Quod si ab iis inventa
et perfecta VIRTUS est, et si praesidii
ad beate vivendum in
virtute satis est, quis est
qui non praeclare et ab illis positam et a nobis susceptam
operam philosophandi arbitretur ?
Sin autem VIRTUS
subiecta sub varios incertosque casus,
famula Fortunae est, nec
tantarum virium est ut se ipsa tueatur:
vereor ne non
tam VIRTUTIS fiducia
nitendum nobis ad spem beate vivendi,
quam vota facienda
videantur.
Equidem eos casus in
quibus me Fortuna vehementer exercuit,
mecum ipse considerans,
huic incipio sententiae diffidere interdum,
et humani generis
imbecillitatem fragilitatemque exstimescere.
Vereor enim ne natura,
cum corpora nobis infirma dedisset,
iisque et morbos
insanabiles et dolores intolerabiles adiunxisset,
animos quoque dederit et
corporum doloribus congruentes,
et separatim suis
angoribus et molestiis implicatos.
Sed in hoc me ipse
castigo quod ex aliorum et ex nostra
fortasse mollitia,
non ex ipsa VIRTUTE de
virtutis robore existimo.
Illa enim, si modo est
ulla VIRTUS
- quam dubitationem
avunculus tuus, Brute, sustulit -
omnia quae cadere in
hominem possunt, subter se habet:
eaque despiciens casus
contemnit humanos.
Culpaque omni carens,
praeter se ipsam, nihil censet ad se pertinere.
Nos autem omnia adversa
tum venientia metu
augentes, tum moerore praesentia,
rerum naturam quam
errorem nostrum damnare malumus.
GIUGNO 13
Che lo costringe ad alzare il volo...
Sed et huius culpae et
ceterorum vitiorum peccatorumque nostrorum
omnis a Philosophia
petenda correctio est.
voluntas studiumque nos
compulisset,
his gravissimis casibus
in eumdem portum ex quo eramus egressi,
magna iactati tempestate
confugimus.
O vitae Philosophia dux,
o Virtutis indagatrix, expultrixque vitiorum.
Quid non modo nos, sed
omnino vita hominum,
sine te esse potuisset ?
Tu urbes peperisti:
tu dissipatos homines in
societatem vitae convocasti:
tu eos inter se primo
domiciliis, deinde coniugiis,
tum litterarum et vocum
communione iunxisti:
tu inventrix legum, tu
magistra morum et disciplinae fuisti.
Ad te confugimus, a te
opem petimus ; tibi nos,
ut antea magna ex parte,
sic nunc penitus totosque tradimus !
Est autem unus dies bene
et ex praeceptis tuis actus,
peccanti immortalitati
anteponendus.
Cuius igitur potius
opibus utamur quam tuis, quae
et vitae tranquillitatem
largita nobis es, et terrorem mortis sustulisti ?
Ac Philosophia quidem
tantum abest
ut proinde ac de hominum
est vita merita laudetur;
ut a plerisque neglecta,
a multis etiam vituperetur.
Vituperare quisquam
vitae parentem
et hoc parricido se
inquinare audet ?
et tam impie ingratus
esse ut eam accuset quam vereri deberet,
etiam si minus percipere
potuisset ?
Sed, ut opinor,
hic error et haec
indoctorum animis offusa caligo est,
quod tam longe retro
respicere non possunt,
nec eos a quibus vita
hominum exstructa primis sit,
fuisse PHILOSOPHOS
arbitrantur.
Quam rem antiquissimam
cum videamus,
nomen tamen
confitemur
esse recens.
Nam sapientiam quidem
ipsam quis negare potest ?
non modo re esse
antiquam, vel etiam nomine ?
Quae divinarum
humanarumque rerum,
tum initiorum
caussarumque cuiusque rei cognitione
hoc pulcherrimum nomen
apud antiquos assequebatur.
Itaque et illos SEPTEM,
qui a Graecis "sophoi",
sapientes a nostris et habebantur et
nominabantur,
et multis ante saeculis
Lycurgum,
cuius temporibus Homerus
etiam fuisse,
ante hanc Urbem conditam
traditur,
etiam heroicis aetatibus
Ulixem et Nestorem accepimus
et fuisse et habitos
esse sapientes.
Nec vero Atlas sustinere
caelum, nec Prometheus affixus Caucaso,
nec stellatus Cepheus
cum uxore, genero, filia traderetur,
nisi caelestium divina
cognitio
nomen eorum ad errorem
fabulae traduxisset.
A quibus ducti deinceps
omnes qui in rerum
contemplatione studia ponebant,
sapientes et habebantur
et nominabantur,
idque eorum nomen usque
ad Pythagorae manavit aetatem.
Quem, ut scribit auditor
Platonis Ponticus Heraclides,
vir doctus in primis,
Phliuntem ferunt venisse,
eumque cum Leonte,
principe Phliasiorum,
docte et copiose
diseruisse quaedam.
Cuius ingenium et
eloquentiam cum admiratus esset Leon,
quaesivisse ex eo qua
maxime arte confideret:
at illum: Artem se
quidem scire nullam, sed ESSE PHILOSOPHUM.
Admiratum Leontem
novitatem nominis quaesiisse:
quidnam essent
PHILOSOPHI et quid inter eos et reliquos interesset:
Pythagoram autem
respondisse:
similem sibi videri
vitam hominum et mercatum eum
qui habebatur maximo
ludorum apparatu totius Graecie celebritate.
Nam ut illic alii
corporibus exercitatis
gloriam et nobilitatem
coronae peterent,
alii emendi aut vendendi
questu et lucro ducerentur,
esset autem quoddam
genus eorum, idque vel maxime ingenuum,
qui nec plausum nec
lucrum quaererent, sed VISENDI causa venirent,
studioseque perspicerent
quid ageretur et quo modo.
Ita nos, quasi in
mercatus quandam celebritatem ex urbe aliqua,
sic in hanc vitam ex alia
vita et natura profectos,
alios gloriae servire,
alios pecuniae, raros esse quosdam qui,
ceteris omnibus pro
nihilo habitis, rerum naturam studiose intuerentur.
Hos se appellare
SAPIENTIAE STUDIOSOS, id est enim
PHILOSOPHOS.
Et ut illic
liberalissimum esset spectare
nihil sibi adquirentem,
sic in vita longe omnibus studiis
contemplationem rerum
cognitionemque testare.
GIUGNO 14
...e a noi induce a cambiare discorso !
Nec vero Pythagoras
nomini solum inventor
sed rerum etiam ipsarum
amplificator fuit.
Qui cum post hunc
Phliasium sermonem in Italiam venisset,
exornavit eam Graeciam
quae MAGNA dicta est,
et privatim et publice
praestantissimis et institutis et artibus.
Cuius de disciplina
aliud tempus fuerit fortasse dicendi;
sed ab antiqua PHILOSOPHIA
usque ad Socratem
qui Archelaum,
Anaxagorae discipulum, audierat,
numeri motusque
tractabantur,
et unde omnia orirentur,
quove reciderent;
studioseque ab his
siderum magnitudines, intervallla, cursus
anquirebantur et cuncta
caelestia.
SOCRATES autem primus
Philosophiam sevocavit e caelo,
et in urbibus
collocavit, et in domos etiam introduxit,
et coegit de vita et
moribus rebusque bonis et malis quaerere.
Cuius multiplex ratio
disputandi,
rerumque varietas et
ingenii magnitudo,
Platonis memoria et
litteris consecrata,
plura genera effecit
dissentientium philosophorum,
e quibus nos id
potissimum consecuti sumus,
quo Socratem usum
arbitrabamur;
ut nostram ipsi
sententiam tegeremus, errore alios levaremus,
et in omni disputatione
quid esset simillimum veri quaereremus.
Quem morem,
cum Carneades acutissime
copiosissimeque tenuisset,
fecimus, et alias saepe,
et nuper in Tusculano,
ut ad eam consuetudinem
disputaremus.
Et quatridui quidem
sermonem,
superioribus ad te
perscriptum libris misimus.
Quinto autem die, cum
eodem loco consedissemus,
sic est propositum de
quo disputaremus.
Se avete ben capito, sarà sempre troppo rischio
voler fermare la facondia di Cicerone, che in ogni caso esce trionfante. Tuttavia, è giocoforza farlo quando
un'Antologia come questa procede a bocconi piuttosto piccoli. Qui risulta
obbligato un taglio, data la struttura "a pagina", di regola anche
per questo mio secondo ciclo del BREVITER SED QUOTIDIE, dove, accanto al
testo che conta, c'è sempre l'introduzione, che lo rischiara !
Questa volta però ho a portata di mano altra
soluzione, essendo stata sofferta per me la "cartolina gialla" per
una pagina esultante di Cicerone. Avevo però in servo altra PAGINA minore, alla
quale non voglio rinunciare; quella in cui il grande oratore ricorda le
differenze del suo trionfante rientro a Roma dopo l'esilio e quella di un suo
malcapitato personaggio da processo. Ve lo inserisco qui questo bell'intermezzo,
e siamo pari !
In essa vi ricorderà lo stesso Cicerone, un suo ritorno in patria, dopo un'assenza di 10 mesi.
Quel suo indimenticabile sbarco trionfale a
BRINDISI ce lo dipingerà egli stesso due anni dopo in questo brano (del
discorso in L.Calpurnium Pisonem, 51) quando gli capita di dover raccontare altro ben diverso ritorno,
quello di questo Pisone per l'appunto, dalla Macedonia; una godibile
tentazione da non perdere ! (Nonché
un'immodestia che volentieri gli possiamo perdonare).
Tum, si placet, reditum
(huius Calpurnii Pisonis)
cum meo conferamus.
Meus enim is fuit, ut a
Brundisio usque Romam,
agmen perpetuum totius
Italiae viderem.
Neque enim regio fuit
ulla,
neque municipium,
neque praefectura aut
colonia,
ex qua non publice ad
nos venerint gratulatum.
Quid dicam adventus meos
?
Quid effusiones hominum
ex oppidis ?
Quid concursus ex agris,
patrumfamilias cum
coniugibus ac liberis ?
Quid eos dies, qui,
quasi deorum immortalium festi atque solemnes,
sunt apud omnes adventu
meo redituque celebrati ?
Unus ille dies mihi
quidem immortalitatis instar fuit,
quo in patriam
redii, cum Senatum egressum vidi,
Populumque Romanum
universum,
cum mihi ipsa Roma prope
convulsa sedibus suis
ad complectendum
conservatorem suum procedere visa est !
Quae me ita accepit ut
non modo omnium generum et aetatum,
ordinum omnes viri ac
mulieres, omnis fortunae ac loci,
sed etiam moenia ipsa
viderentur et tecta urbis ac templa laetari !
Me consequentibus diebus
in ea ipsa domo,
qua tu me expuleras,
quam expilaras, quam incenderas,
pontifices, consules,
patres conscripti collocaverunt,
mihique -quod ante me
nemini-
pecunia publica
aedificandam domum censuerunt !
Sincero e perentorio il giudizio del nostro
MENDOÇA sulla autenticità, ciceroniana o meno, della CONSOLATIO, attribuita a
Cicerone e comparsa -in modo ancora non spiegato- in mano al bolognese
CAROLUS SIGONIUS.
Io, che non ho tempo nè strumenti per appurare
quanto ci sia di vero nelle polemiche fin da quel medesimo momento riaperte
tra i capofila del nostro umanesimo, l'ho letto con innocente piacere tre anni
fa, e da esso ho riportato sul mio BREVITER SED QUOTIDIE pochi ma smaglianti
gioielli di quella serena prosa, che a me sembrava autentica e ciceroniana. Mi
sono sbagliato forse nell'attribuire qualche smagliatura al turbamento
psichico nel quale Cicerone era piombato dalla morte della sua adorata TULLIOLA ?
Il problema perciò resta aperto, malgrado la mia
personale accettazione del primo momento, e le gravi esitazioni di oggi, quando
mi capita tra le mani un giudizio che mi obbliga quanto meno a tentennare.
Avevo chiaramente detto che un falsario avrebbe avuto come principalissima sua
cura quella di non usare se non il linguaggio più usato da Cicerone, e in
questo, se il falsario è Sigonius, ha saputo farlo alla perfezione. Ma, ha
lasciato aperto e a portata di mano ai suoi inseguitori, l'argomento più
demolitore: comè è possibile parlare del reperimento di un testo
perduto, senza poter accennare al dove, al quando, in quale pergamena,
si è fatto realtà un recupero senza sbavature di nessun genere ?
Non posso qui dilatare lo spazio di questo grave
problema nè entrare in altri dettagli. Vi lascio in mano l'intero PROBLEMA
LXXIV del nostro MENDOÇA (luogo citato, pag.169) che è nel suo genere la
migliore sintesi che in buon latino potrete da me avere in dono. Ve la riporto
nella sua totalità, a cominciare dal titolo stesso:
An libellus DE CONSOLATIONE
qui Ciceroni ADSCRIBITUR, sit EIDEM tribuendus an... Sigonio potius ?
Carolus Sigonius, vir in
primis doctus,
hoc opus a Cicerone
profectum arbitratur.
Quia non est novum
aliquos libellos,
diu in tenebris ac
latebris consepultos,
aliquando tandem in
lucem prodiisse...
Ergo libellus ille, quem
foetum esse Ciceronis autumat Sigonius,
potuit quidem per aliquot
annos
a vulgo abdicatus intra
latebras contineri, postremo,
alicuius viri industrii
opera ac labore, ad literatorum usus revocari.
Deinde pro Sigonio telum
evibro.
Nam stylus libri
Ciceronem olere videtur;
orationis ille candor
partum suo parente dignum profitetur, etc.
Nihilominus... Sigonii
iudicium non approbo.
Enimvero, UBI inventus hic liber ? Quis invenit? Qua occasione,
quomodo? Qua ratione ? Nihil certum hac de re !
Cur nullam cariem, cur
blattas ac tineas nusquam sensit ?
Usque adeone oleo
cedrino illum perunxerant ? Omnia plena, integra;
nihil mutilum, nihil
situ exesum, nulla litura fugiens,
omnia expeditissima,
quasi tum primum
scriptus esset cum est repertus !
Stylus modo est infucatus, modo turgidus, modo asper et indolatus,
ferit aures, si quae
sunt aliquantulum teretes ac religiosae.
Denique expers est
suavitatis ac divinae illius dulcedinis
qua pollet in consolando
Tullius, tenera mollique natura praeditus.
Opinio autem Caroli,
quamvis gravissimi hominis,
doctissimorum
gravissimorumque hominum opinione retunditur,
unius auctoritas
multorum auctoritate minuitur, telum telis protelatur.
Cum Sigonio igitur
pugnant multi huius memoriae auctores,
et quidem primae notae,
quorum unus ait in isto opere nusquam nervos,
nusquam sententiarum
sanguinem nec verborum colorem reperiri:
imo potius fore ut se
valde Ciceronis poeniteret
si modo ille esset in
medio dolore tam elumbis.
Sin autem tibi indignum
videtur
tanta licentia unius
commentarii luminibus obstruere,
esto, et hunc tanquam
arbitrum aliquantulum iniquiorem excludamus.
Certe Ianus Gulielmus in
hac lite dirimenda Cassium praestabit.
Hic igitur Sigonium
convincit, quem ait
indebili argumento suae
eloquentiae divitias ostendere voluisse:
hanc tamen Consolationem
nec Ciceronis nec
Cicerone satis dignam apparere. Nam CONSOLATIO
ita ex frustulis per
totum Tullium dispersis est contexta,
imo ex prima Tusculana
magna pars descripta;
haec autem Ciceronis
loca in Consolationem
non tam precario
advolasse quam vi irruisse videntur.
Quodsi IANI testimonium
adhuc non placet
nec obruit Sigonii
auctoritatem,
praestat suppetias
LIPSIUS qui a Plantino hac de re interrogatus
ita ait post alia:
" Male me hercules de saeculo nostro iudicavit;
quid enim tam dissimile
ab illo auro quam hoc plumbum ?
Ne simia quidem
Ciceronis esse potest,
nedum ut ille in re et
inventione pleraque protrita et obvia.
In phrasi pueriliter aut
inepte imitata, etc."
Personatus ergo accedit
hic libellus,
sed satis notus manet
frontemque suam ostendit.
Concludo et addo
M.TULLIUM suum illum COMMENTARIUM,
non Consolationem,
sed DE LUCTU MINUENDO inscripsisse.
(Locupletem ipsissimum
laudo testem: epist.ad Atticum).
Quare non est cur illi
hoc opus attribuatur.
Et sic Sigonium suo cum
libello DE CONSOLATIONE dedolavimus !
In LATINO vi si offre
oggi (San Romoaldo),
una
visita al suo famoso EREMO, la CAMALDOLA
E la visita vi aprirà vastisimi orizzonti. Anzi,
vi metterà a contatto con uomini di altri tempi, che forse credevate ormai
estinti. Ma non è vero: ci sono ancor oggi questi "contemplativi",
che dedicatisi al silenzio e alla contemplazione delle cose divine, sono più
felici di tanti DIVI che dai mass-media ci rubano il nostro tempo... a spese
della scala di valori che sono alla base delle nostre scelte, mettendo a
rischio la carta di navigazione con la quale avevamo giurato di viaggiare verso
l'ETERNO. (La CAMALDOLA però si è arrampicata sui Mass-media prima della grande
calura dell'estate 2000; scelta dalla classe politica italiana per una
approfondita correzione di rotta. Questa mia PAGINA pero’ era già scritta... e
così rimane).
Sarà la nostra guida uno spagnolo che proprio lì,
alla Camaldola, gettò l'ancora intorno al 1700. Costuì, col suo resoconto
latino, vive e parla ancora! Di nome Andrés
Muñoz, oriundo dalla provincia di Cuenca. Egli non ci dirà perché ha voluto
raccogliere le sue informazioni in latino, ma non era obbligato a dirlo. Fatto
sta che, caduto il suo manoscritto in mano a umanisti nordici che
saccheggiavano nel '700 gli Archivi italiani per creare con pregevoli cimeli
quei richissimi volumi che portano il prestigioso titolo di Thesaurus Antiquitatum
et Historiarum Italiae, lo vollero senz'esitazioni mettere in mostra, e
così oggi è reperibile nel Tomo VIII, parte III. Non vi posso aggiungere la
pagina, perchè ogni documento ha una sua numerazione indipendente. Anzi: forse
nel monastero il nostro personaggio ha cambiato nome, come l'hanno cambiato
gli editori: che, italianizzandolo, l'hanno trasformato in Andreas
Mugnotius. Ma...eccolo, sta arrivando,
pronto per la guida. A lui la parola.
Post gentium multarum
urbiumque nobilissimarum collustrationem,
quarum mores ritusque
varios cognoscere volui,
veni tandem ab ultimis
usque Hispaniae finibus in civitatem Florentiam,
ut inde, Romam, quo
properabam, me conferrem.
Verum cum multa,
perpetua sane laude digna,
de EREMO
CAMALDULENSE, qui locus est
antiqua patrum
religiosissimorum habitatione maxime celebris,
inter loquendum a
nonnullis mihi notis accepissem,
pio quodam desiderio
sacrum hunc videndi locum impulsus,
EO ADIRE operae pretium me facturum existimavi.
Cumque die quadam, in
aurorae ortu,
per vias invias,
salebrosas et curvas,
incultas terras sataque
infructuosa, duras rupes et montes asperos,
iter arriperem, integram
fere diem in itinere obeundo consumpsi,
nec Apennini iuga
superare potui.
Altera autem die summo
mane, ad sacram perveni eremum, in qua
merito inter
religiosissimos viros, diutius mihi consistendum putavi,
ut eius etiam gentis
veterem disciplinam
legesque sacras
cognoscerem,
unde vitae sanctae
degendae rationis splendor ortum habuit.
innumeris hinc inde
summae proceritatis virentibus abietibus
ornatum conspicio,
statim in mentem venit illa antiqua
sanctorum patrum vita
quam in desertis montibus et speluncis,
in sancta illa
solitudine Aegyptia degebant illi, quo magis
in eius amorem maximo
quodam fervoris pietatis accendebar.
Sed iam ad ipsius eremi
descriptionem divinis auspiciis descendamus !
Est mons in vertice
Apennini qui, in Hetruriae finibus prominens,
ipsam a Flaminia
disterminat et utrumque respicit mare:
Thyrrenum scilicet, et
Hadriaticum;
ab urbe Florentia
triginta millibus passuum distans, qui praegrandis est
et valde saxosus et prae eius asperitate ascensu difficilis,
ac per gyros itineris
duorum -ni fallor- milliarium spatio superatur.
Eius autem maior pars,
copioso abietum nemore plena,
quarum summa altitudine
caelum occulitur.
Ultra eius medium, ad
singularum viarum terminos,
singulares etiam Cruces
erectae sunt,
quae a sacra Eremo
quinquaginta passibus plus minusve distant.
In huius montis cacumine
planities quaedam est amoenissima, in qua
sacra illa gentiumque
pene omnium fama celebris,
EREMUS CAMALDULENSIS
sita est.
Quae figuram habet
quattuor laterum, quorum duo opposita
ex lapidibus extructa,
sunt recta et inter se inaequalia
(superius enim, quod
septemtrionem spectat, brevius est,
inferius autem, quod
meridiem respicit, longius), reliqua vero duo,
ex tabulis composita,
sunt quodammodo partes circulorum,
ut perspicue delineata
figura superius indicat.
Ante eius ingressum sese
offert quoddam, et quidem exiguum, sacellum,
opere lateritio et DIVO
ANTONIO, Anachoretarum lumini, dicatum
in quo quotidiana res
sacra fit.
Sacello adhaeret ianua
EREMI, eodem opere fabrefacta.
In medio fere EREMI
religiosissimum templum,
in quo Christum Dominum
precantur omnes, erectum est,
intra quod eius verum ac
sacrosanctum corpus, sub specie panis
inenarrabili mysterio
reconditum servatur.
Non amplum est aut
splendidum admodum templum,
sed suboscurum ac
exiguum, ex lateribus lignisque abiegnis conditum,
divinis laudibus
persolvendis accommodum
et supellectili ornatum
satis ampla:
quae omnia sanctitatem
potius redolent et spiritalis vitae profectum,
quam splendorem
magnificum...
(plura hic dantur, a
nobis praetermittenda, sed cellas saltem videamus)
GIUGNO 17
Reliqua ex EREMO, quae exspectamus.
In primo templi ingressu
duae sunt cellulae, ianuae proximae,
in quibus per noctem
venientes eremitae, faces, cothurnos...
et indumenta, quibus
prae nimio frigore involvuntur, deponunt;
nam quisque a suo
domicilio, brumae tempore sub dio
et saepius calcatis
nivibus eo usque progreditur.
Totum vero templum medio
sectum est pariete,
qui choros duos
distinguit:
superiorem ingrediuntur
primi ordinis Eremitae,
suis singuli subselliis
in orbem positis assidentes,
rem sacram celebrantes
horasque divinas decantantes,
ubi maior est ara,
venusto et pio aspectu conspicua.
In inferiori vero
secundi ordinis Eremitae consident,
preces suas taciti
persolventes.
Atque in obiecto pariete
duo sunt altaria, quae porta distinguntur media,
illaque angusta, ubi
sacerdotes rem divinam peragentes audiuntur.
Non est admodum sublime
tectum nec longitudine dissonum,
ubi sex lampades
accensae iuge lumen praebent.
Domuncularum deinde seu
disiunctarum caellarum, numero 24,
variati ordines, sub dio
constructarum rebusque omnibus
humanae vitae
necessariis decenter munitarum, existunt.
Est domicilium quodque
non amplum aut sublime,
sed correctum et humile,
lateritio opere fabricatum,
sed adeo uniuscuiusque
rei negotio suis portionibus accommodatum,
ut non minus quam ampla
palatia solent.
Cuilibet enim -magnifico
ac splendido palatio-
tria praecipua inter
alia notatuque digna, inesse solent:
ORATORIUM scilicet, VIRIDARIUM et FONS.
Quae omnia unaquaeque
domuncula, hoc ordine habet.
Est itaque in eius medio
situm cubiculum,
tabulis abiegnis undique
cinctum. In cubiculo autem, ad latus alterum,
lectus sternitur,
Eremitarum paupertati congruens.
Tum musaeum situm
est, tabulis etiam munitum,
in quo sacri generis
cuiusque, licet pauci numero, positi sunt libri,
per quos, post pias effusas
preces,
solamini affici ac
caelestia utilius rimari quisque possit.
A laevo musaei latere,
per fenestram, parum luminis,
et id quidem
transversum, admittitur,
ne nimia eius
reflexio legentis aciem oculi offendat.
Ante musaei ianuam
mensa, versatilis dum non est usui,
parieti adhaeret ne
impedimentum praebeat;
dum vero opus est cibo,
qui per fenestram
parvulam mensae contiguam praebetur, demittitur.
Ad alterum autem latus,
ex adverso lecti, focus camino subiacet,
cuius recto spiraculo
fumus in altum evolet,
ubi per bruman continuus
regnat ignis.
Namque prae loci
sublimitate, vehemens viget frigus. Caminum
penus sequitur, in quo
vasa quotidiano usui necessaria reponuntur.
Penui denique oratorium
adiunctum est,
ad privatas preces
accommodum,
et altari aliisque
ornamentis ad id necessariis instructum.
Inter utrumque latus
medium locum habet fenestra,
ianuae cubiculi ex
adverso respondens, quae hortum expositum spectat.
Ante cubiculum autem
unumquodque, ambulacrum ita est constructum ut
animus, studio et
contemplatione laxatus, deambulatione refici
et corpus aestivis
coenis recreari commode possit,
ex cuius tecto pensiles
uvae pendent,
et alia ibidem fructuum
genera servantur, quae ieiuniorum sint cibaria.
Quod ambulacrum multa
habet praeterea commoda;
nam et penu habet ubi
ligna reponuntur, ita ad latus constitutum,
ut deambulationi nullum
praebeat impedimentum,
in quo ipso latere
proximus fons in alveolos assidue defluit,
in quibus suos Eremitae
singuli pannos purgare solent.
Nec desunt singulis domunculis
delitiarum hortuli amoenissimi,
muris circumquaque
conclusi, animos mira voluptate afficientes,
ubi omnium herbarum
pulchritudo suaviter redolentium virescit,
quorum intervallo domunculae ipsae inter se disiunguntur.
Lucidissimi aquarum
fontes septem,
iugiter manantes et
irrigui profluunt;
montis illius iuga candidissimis nivibus replentur.
Tandem vallum quoddam
ligneum locum ipsum undique cingit.
Circumvicina quoque
multitudo et condensatio
summae proceritatis
virentium abietum,
miro quodam ordine
undequaque insitarum imminet,
a quarum cuiuslibet
profundissima planta ad verticem usque
sublimis trunci erectio
cum ramorum ab eo pullulantium
extensione ac
relaxatione, frondiumque perpetuo
virore
nescio quid numinis
denotantium ac repraesentantium,
et tanquam coronam
quamdam
summo artificio consitam
statuentium, oritur.
Sed duo inter alia
admiratione memoriaque dignissima
inesse hisce vidi
abietibus, quae aliis arboribus natura
omnino denegata sunt:
quorum alterum,
quod in ipso ortu primo
virgultum in caelum erigitur unum,
crucis effigiem miro
artificio referens... alterum vero,
quod a nodis seu
medullis ipsarum validissimis ac solidissimis,
si nodos ipsos ferro
aliquo acuto effodias vel perfores,
confestim oleum, miro
quodam liquore, plurimisque rebus aptum,
destillare videbis.
GIUGNO 18
Altre
preziosità della vita monacale ?
Volucrum praeterea inibi
insidentium cantilenae,
dulci melodiae concentu
auribus applaudentes resonant.
Necnon salubris,
subtillis ac refocillantis aëris temperies,
ramos ipsos huc et illuc
placido amoenoque strepitu agitantis, sentitur.
Quae omnia, si recte
perpendantur,
maximum prae se ferunt
sanctitatis numen.
Hic itaque beatus vir,
Eremiticae vitae
-quam nonaginta septem
annis sanctissime degit- apprime cultor,
cum die quadam, divino
spiritu ductus, ad ipsius montis iuga pervenisset,
ibique planitiem quamdam
ornatissimam,
"campum
amabilem" olim nuncupatam, cerneret,
laudare tunc coepit
mortales illos qui,
spretis inanibus et
caducis rebus, ut melius Deo vacare possent,
similia elegerint
solitudinis sanctae loca,
a tumultuosis negotiis
omnino segregata.
Ille autem, longo
asperoque itinere defatigatus,
sopore gravi perfusus,
corruscantes scalas,
ab ipsius montis vertice
ad caelum usque erectas,
et monachos complures
fulgentissimos per illas conscendentes
(instar Patriarchae
Jacob) videre meruit.
Qua re expergefactus
tantaque visione territus,
ad Dominum effundere
preces non cessavit.
Accidit autem ut obvius
ei fieret nobilis quidam ac probus vir,
Aretinus, nomine
MALDULUS, qui -sicut Domino placuit-
eamdem rem mirabilem
viderat:
cumque de his inter se
aliquantulum agerent, ipseque Maldulus,
ea omnia divino nutu
evenisse crederet,
confestim sanctissimo
viro Romualdo,
et locum ipsum et domum, per duo fere milliaria distantem,
quam ipse tunc
habitabat, quae apud fontem
-quem appellant BONUM-
constructa erat, ac in ea hodie
religiosum eiusdem
ordinis Coenobium in Dei laudem erectum est,
gratis et libere dedit.
Ab illo nempe Maldulo
ordo sacer CAMALDULENSIS exordium sumpsit.
Post haec vir sanctus,
sacrum ac religiosum templum,
episcopo Aretino
assensum praebente, Servatori nostro dicavit,
et quinque domunculas,
quarum angustiorem inhabitabat,
anno virginei partus
millesimo duodecimo construxit
ac sacram EREMUM CAMALDULENSIUM,
toto terrarum orbe
celebrandam merito appellavit.
Floruit eodem tempore
vir non minore sanctitate praeditus
IOANNES GUALBERTUS
nomine, qui Beatissimo Romualdo
et coaetaneus et
astrictissima amicitia coniunctus fuit. Hic,
qui saepius ipsam
sacratissimam Eremum sua praesentia illustraverat,
cum celebre nomen ac
eximiam illius sanctitatem
per universos
disseminari audisset, pia quadam impulsus aemulatione,
VALLEM UMBROSAM, sexdecim milliaria ab Eremo
distantem,
locum aëris amoenitate,
multo vero magis
numerosa sanctorum
hominum multitudine insignem, construxit.
Qui, etiam inter Divos
relatus,
non apud Florentiae
gentem solum, ubi ortus fuit,
verum etiam apud
christianos omnes, insigni quadam religione colitur.
Nec longe post illum,
habuit idem Romualdus virtutis suae aemulum
paulo inferiorem, PETRUM
URSIOLUM QUIRINUM,
reipublicae Venetae
DUCEM clarissimum.
Qui, amplissimo
dignitatis gradu contempto,
Romualdi disciplinae
pauper atque humilis sese tradidit,
numquam ab eius latere
discedens,
sive in Galliam
gentesque alias proficisceretur
sive in Eremo
Camaldulensi vitam ageret, donec, vita functus,
magnum humanae vitae
contemnendae exemplum omnibus reliquit.
Quem etiam locum
illustriorem urbique universo clariorem fecit
vir Deo charissimus ac
singulari sanctitate admirabilis
FRANCISCUS ASSISINUS
qui, cum prima suae
religionis fundamenta iecisset,
in LAVERNIUM
montem divino spiritu duceretur,
ubi sacris stigmatibus
decorandus erat,
in Camaldulensem prius
montem,
duodecim milliaria a
LAVERNA distantem venit, eumque locum
sua praesentia ac
singularium eius virtutum splendore sacravit.
Cuius rei memoriam
servat etiam hodie domuncula,
eodem in loco sub eius
nomine constructa,
adiuncta proxime illi
quam sanctus Romualdus vivens inhabitaverat.
Quam DIVI
FRANCISCI DOMUNCULAM,
religionis ergo habitare
nemo solitus est
alius ab eo usque
tempore quam qui toti ordini praeficitur.
Sed quid aliud
domuncularum illa varietas innuit
quam virtutum
varietates,
quibus Eremitae ipsi
prae caeteris omnibus circumdari debent,
ut templum Domini
decorati virtutibus ingrediantur ?
Quid insuper aliud
denotant hortuli ipsi,
nisi quod veri
Anachoretae discant semper in bonis operibus florere,
ac suavissimum vitae
bonae odorem iugiter de se praebere ?
Quid herbarum odor
pulchritudoque aliud demonstrat...?
GIUGNO
19
Io alle streghe non ci credo;
ma...
le streghe qualcuno le ha viste !
Abbiamo
due filmati: Trimalchione, e i Gesuiti.
Attonitis admiratione
universis,
Salvo -inquit- tuo
sermone, Trimalchio, si qua fides est,
ut mihi pili
inhorruerunt, quia scio Nicerotem nihil nugarum narrare.
- Imo, certus est et
minime linguosus;
nam et ipse vobis rem
horribilem narrabo. Asinus in tegulis !
Cum adhuc capillatus
essem (nam a puero vitam Chiam gessi)
ipse nostri delicatus
decessit, mehercules Margaritum,
eccritus et omnium
numerum. Cum ergo illum mater misella plangeret
et nos tum plures in
tristimonia essemus,
subito STRYGES
coeperunt... putares, canem leporem, persequi.
Habebamus tunc hominem
Cappadocem, longum, valde audaculum
et qui valebat Iovem
iratum tollere.
Hic, audacter stricto
gladio, extra ostium percucurrit
involuta manu sinistra
curiose
et mulierem tamquam hoc
loco (salvum sit quod tango) medium traiecit.
Audimus gemitum, at
plane -non mentiar- ipsas non vidimus.
Baro autem noster
introversus se proiecit in lectum,
et corpus totum lividum
habebat,
quasi flagellis caesus,
quia scilicet illum tetigerat mala manus.
Nos clauso ostio redimus
iterum ad officium;
sed dum mater amplexat
corpus filii sui,
tangit... et videt
manuciolum de stramentis factum !
Non cor habebat, non
intestina. Scilicet iam striges puerum involaverant,
et supposuerant
stramentitium vacuum.
Rogo vos: oportet
credatis; sunt mulieres plus sciae,
sunt nocturnae, et quod
sursum est deorsum faciunt !
Ceterum baro ille
longus, post hoc factum, nunquam coloris sui fuit !
Imo, post paucos dies
phreneticus periit.
- Miramus nos -Encolpius
ait- et pariter credimus !
Osculatique mensam,
rogamus nocturnas,
ut suis se teneant dum
redimus a coena.
Così amiamo scherzare noi moderni dappertutto: in
diverse lingue, di qua e di là dai diversi mari, nelle varie culture. Quelle
che in italiano sono le streghe, sono in spagnolo las brujas, in
portoghese e gallego as meigas. In latino? qui le ritrovate come striges,
e il Forcellini vi aiuterà a capire come si va trasformando fino ad arrivare a streghe.
Un secondo filmato proviene dai gesuitici Monumenta
Historica SJ, da un resoconto
datato 30 giugno 1558 a Lisbona. Autore? sicuramente uno di quei promettenti
giovani gesuiti che, compiuto il noviziato, erano proiettati allo studio o
insegnamento delle humanitates
prima di essere destinati alle missioni.
In questo gesuitico Collegium Ulyssiponense
c'era quell'anno, secondo dati di questo stesso documento, una vivace
scolaresca calcolata in più di 500 ragazzi, spartiti in 6-7 classes. Proprio
la terza classe era in mano al nostro giovanissimo umanista... il quale,
nell'informare Roma "come vanno le cose in Portogallo", avrà la
fortuna di eternare il suo ben imparato LATINO
nel relativo volume del Monumenta
SJ (Quadrimestres, Tomo V,
Appendice III pag. 959).
Ovviamente, non fanno solo letteratura; informano,
di dovere, sulle attività apostoliche che riempiono la loro giovinezza. Ad esempio, allenandosi nell'accompagnare
quei Padri qui reos morte puniendos
adiuvant. Il nostro latinista non indugia su
troppi particolari, nè si ostina con macabro realismo a farci vedere corpora
misere concremata. Si accontenta
di dirci che le STREGHE, loro le hanno accompagnate usque ad supplicii locum.
E che esse -come dappertutto- si sono dichiarate innocenti. Ma... con ben altro pentimento, a lieta
sorpresa !!!
Nostri Patres EOS, 3 vel
4 dies ante quam producerentur, inviserant
nunc consolando, nunc
errorem illum propter quem erant puniendi,
de eorum animis
extirpando,
et de peccatis omnibus
confitentes audiendo,
animarumque vitam
(nulla enim de corporis
salute spes dabatur) curando;
adfuerunt donec poenas
ipsi daturi, in publicum prodierunt.
Nec multos post dies,
cum DECEM MULIERES QUAE STRIGES DICEBANTUR,
in carcerem essent
ductae et brevi poenas luiturae crederentur
(non enim ecclesiastico
iure,
quod in longius poenam
solet prorogare et aliquando condonare,
sed forensium iudicum
iussu in carcerem ductae fuerant),
Episcopus ille
(algarbiensis) cuius superius memini, a nostris petivit
ut illuc ire vellent
illarumque animis remedium adhiberent.
Quod diligentissime
curatum est,
nec quidquam -quod
illarum animis esset- fuit
praetermissum.
Ex quibus QUINQUE, -post
3 vel ad summum 4 dies- productae
atque ignibus combustae
sunt.
Nec vero minus, ut
Patres qui ei rei praescripti fuerant,
quique eas donec animas
emitterent sunt comitati,
nobis postea retulerunt,
harum animae divino flagrabant amore,
praesertim cum in eo quo
accusabantur,
ut ipsae dicebant, OMNI CULPA VACARENT.
Sua tandem sorte
contentae, mortem cum vita commutarunt,
dicentes -mirabile
dictu!-
satis se quidem ID, VEL GRAVIUS SUPPLICIUM
ob alia multa delicta
quae perpetrarant fuisse commeritas,
IDQUE SIBI
tanquam divino munere fuisse concessum, ut hoc
exiguo brevique vitae
curriculo suorum peccatorum poenas solverent.
Quae omnia cum Patrum
nostrorum opera et diligentia,
tum vero Dei voluntate
sunt effecta.
GIUGNO
20
Intronizzazione di Traiano a
Roma
(inizio estate 99 d.C.)
L'adozione voluta da Nerva, il 27.IX.97, a favore
di Traiano, non incide sulla quotidianità nel vertice dell'Impero. Nerva
tramonterà il 28 gennaio del 98, e Traiano, ben occupato da anni sulle sponde
del Danubio e in Germania, non si sarà ancora mosso a quella data, che Plinio
ben ricorda come del tutto normale, essendo egli in quel periodo praefectus
aerarii Saturni, cioè responsabile niente meno del caveau della Banca
Nazionale, negli scantinati dell'ancor oggi riconoscibile Tempio di Saturno,
nel Foro Romano. Ecco una opportuna sintesi di quei lunghi anni nei quali
Traiano è stato tribuno, più amante della pace che non della guerra, senza mai
pensare a predisporre un personale dossier che, a suo tempo, gli consentisse
di rientrare a Roma col tradizionale rito del trionfo: buon argomento quindi
anche questo per il suo panegirista:
Nam, ut ipse
nolis pugnare moderatio,
sic fortitudo tua
praestat ut neque hostes tui velint.
Accipiet ergo aliquando
Capitolium
non mimicos currus nec
falsae simulacra victoriae,
sed imperatorem veram ac
solidam gloriam reportantem,
tranquillitatem et tam
confessa hostium obsequia,
ut vincendus nemo
fuerit.
Pulchrius hoc omnibus
triumphis ! (XVI 3‑4)
Seguirà tuttavia fra poche righe in Plinio il
doveroso accenno alle ulteriori campagne vittoriose contro Decebalo, nella
Dacia (e sono proprio quelle ‑degli anni 101 e 105‑ che stanno
all'origene della Colonna, tuttora svettante, del Foro Traiano). L'odierna
pagina ci farà assistere soltanto al solenne ingresso di Traiano a Roma.
Tuttavia, per capire quella convinta popolarità,
faremo bene a ponderare i lunghi meriti di un intero decennio (dal 71 all'81)
passato... laggiù sul bel Danubio blu !
Tribunus vero
disiunctissimas terras
teneris adhuc annis viri
firmitate lustrasti,
iam tunc praemonente
fortuna quae mox praecipere deberes.
Neque enim prospexisse
castra,
brevemque militiam quasi
transisse contentus,
ita egisti tribunum ut
esse dux statim posses
nihilque discendum
haberes tempore docendi:
cognovisti -per
stipendia decem- mores gentium,
regionum situs,
opportunitates locorum
et diversam aquarum
caelique temperiem...
Quotus enim quisque,
cuius tu non ante commilito quam imperator ?
Inde est, quod prope
omnes nomine appellas,
quod singulorum fortia
facta commemoras... (XV)
Per hoc omne spatium,
cum legiones duceres,
seu potius ‑tanta velocitas erat‑ raperes,
non vehiculum unquam,
non equum respexisti...(XIV,3)
XXII. Ac primum qui dies
ille,
quo exspectatus
desideratusque Urbem tuam ingressus es !
Iam hoc ipsum, quod
ingressus es, quam mirum laetumque.
Nam priores invehi et
importari solebant,
non dico quadriiugo
curru et albentibus equis,
sed humeris hominum,
quod arrogantius erat.
Tu sola corporis
proceritate elatior aliis et excelsior,
non de patientia nostra
quemdam triumphum,
sed de superbia
principum egisti.
Ergo non aetas quemquam,
non valetudo,
non sexus retardavit,
quominus oculos insolito
spectaculo impleret.
Te parvuli noscere,
ostentare iuvenes, mirari senes;
aegri quoque, neglecto
medentium imperio,
ad conspectum tui quasi
ad salutem sanitatemque prorepere.
Inde alii se satis
vixisse te viso, te recepto,
alii nunc magis esse
vivendum praedicabant.
Feminas etiam tunc
fecunditatis suae maxima voluptas subiit,
cum cernerent cui
principi cives,
cui imperatori milites
peperissent !
Videres referta tecta ac
laborantia
ac ne eum quidem
vacantem locum
qui non nisi suspensum
et instabile vestigium caperet,
oppletas undique vias
angustumque tramitem relictum tibi,
alacrem hinc atque inde
populum,
ubique par gaudium
paremque clamorem:
tam aequalis
ab OMNIBUS ex adventu
tuo laetitia percepta est,
quam OMNIBUS venisti.
Quae tamen ipsa cum
ingressu tuo crevit
ac prope in singulos
gradus aucta est.
GIUGNO 21
Per l'esattezza, il 1º settembre dell'anno 100,
nella rituale e protocolaria seduta della gratiarum actio, destinata, dai tempi di Augusto,
all'insediamento dei nuovi consoli. Era toccata questa scelta proprio a Plinio
Secondo: collega ne era C.Tertullus.
Plinio inaugurò per l'occasione la nuova formola,
di amplificare il discorso con le benemerenze del PRINCEPS, e poi, destinato
ormai il testo ad una più larga operazione editoriale, diffonderlo con ben
altri scopi che non occorre più commentare. Egli stesso spiega in una delle sue
lettere come ha ritenuto bono civi convenientissimum... eadem illa
spatiosius et uberius volumine amplecti. (Ep.,III,18,1)
Tra gli ultimi capitoli di quel lungo discorso, il
cap.88 affronta dignitosamente quella scelta epocale, di voler inventare per la
storia il maggiore titolo di nobiltà del PRINCEPS. Come Ottaviano era stato
denominato l'AUGUSTUS, così Traiano sarà per sempre l' OPTIMUS PRINCEPS.
Toccherà a voi farvi un'idea esatta, se quella lode sia stata meritata, oppure
sia tutto da presentare come un chiaro e rinascente uso di quel culto politico
che oggi denominiamo "culto alla personalità".
La storia sembra aver gradito quella trovata,
poiché ci ha tramandato una frase accettata nel frasario augurale senza
reticenze di sorta: Sis felicior AUGUSTO et melior TRAIANO !
PLINII CAECILII SECUNDI, Panegyricus Traiani, cap.LXXXVIII
Plerique Principes, cum
essent civium domini, libertorum erant servi:
horum consiliis, horum
nutu regebantur;
per hos audiebant,
per hos loquebantur;
per hos praeturae etiam
et sacerdotia et consulatus;
immo AB HIS petebantur.
Tu libertis tuis summum
quidem honorem, sed tamquam libertis habes
abundeque sufficere his
credis, si probi et frugi existimentur.
Scis enim praecipuum
esse indicium non magni Principis
magnos libertos.
Ac primum neminem in usu
habes nisi
aut tibi aut patri tuo
aut optimo cuique Principium
DILECTUM SPECTATUMque;
deinde hos ipsos cotidie
ita formas,
ut se non tua fortuna,
sed sua metiantur,
et tanto magis digni
sunt quibus honor omnis praestetur a nobis,
quia non est necesse.
Iustisne de causis
Senatus Populusque Romanus
OPTIMI tibi cognomen adiecit ?
Paratum id quidem et in
medio positum, novum tamen.
Scias neminem ante
meruisse,
quod non erat
excogitandum, si quis meruisset.
An satius fuit FELICEM
vocare ?
quod non moribus, sed
fortunae datum est !
Satius MAGNUM ? cui plus invidiae quam pulchritudinis inest
!
Adoptavit te Optimus
Princeps in suum, Senatus in OPTIMI nomen.
Hoc tibi tam proprium
quam paternum;
nec magis distincte
definiteque designat,
qui TRAIANUM quam qui
OPTIMUM appellat,
ut olim Frugalitate
Pisones,
Sapientia Laelii,
Pietate Metelli monstrabantur;
quae simul omnia uni
isto nomine continentur.
Nec videri potest
OPTIMUS,
nisi qui est optimis
omnibus in sua cuiusque laude praestantior.
Merito tibi ergo post
ceteras appellationes
haec est addita ut
maior.
Minus est enim
IMPERATOREM et CAESAREM et AUGUSTUM
quam omnibus
Imperatoribus et Caesaribus et Augustis esse meliorem.
Ideoque ille PARENS
HOMINUM DEORUMQUE
OPTIMI prius nomine,
deinde MAXIMI colitur.
Quo praeclarior laus
tua,
quem non minus constat
OPTIMUM esse quam MAXIMUM.
Adsecutus es nomen quod
ad alium transire non possit,
nisi ut appareat in bono
principe alienum, in malo falsum,
quod, licet omnes postea
usurpent,
semper tamen agnoscetur
ut tuum.
Etenim ut nomine AUGUSTI
admonemur eius cui primum dicatum est,
ita haec OPTIMI
appellatio
numquam memoriae hominum
sine te recurret,
quotiensque posteri
nostri aliquem vocare cogentur,
totiens recordabuntur
quis meruerit vocari.
GIUGNO 22
Due inaspettate e
dense cartoline:
da BARCELONA e
MONSERRAT !
I firmatari però non sono i vostri amici di oggi,
bensì quei famosi quattro Príncipi "i primi giapponesi che nel 1585
visitarono l'Europa". Da Lisbona a Roma, viaggiarono via Madrid (e fu
allora memorabile l'incontro con Filippo II). Da Alicante s'imbarcarono verso
Livorno. Il viaggio di ritorno fu invece da
Roma-Venezia-Milano-Genova-Barcellona... e partenza ultima, da Lisbona, verso
il CAPO !
Prestate ora attenzione a questo importantissimo
particolare: viaggiano senza troppa attenzione al calendario: basta non perdere
la stagione delle partenze transatlantiche: ma perdono continuamente quota per
via delle frequenti febbri di uno dei quattro, Giuliano. Proprio a Barcellona,
la sosta è di giorni 25, sempre per questa ragione.
Un moderno scrittore giapponese ci ha fornito
recentemente una più che plausibile spiegazione di queste febbri: scrive
infatti con precisa intuizione sulla "Sindrome di Giuliano" :
"Costui non resse all'incessante bombardamento di emozioni culturali ed
estetiche: le sue febbri non furono causate... se non da un germe che, da
allora in poi, non ha mai smesso di infettare i Giapponesi: la grandiosa
bellezza del Rinascimento Italiano !" (Yasumori Gunji, nel pregevole
volume MILANO INCONTRA IL GIAPPONE, edito nel 1990 dalla Camera di Commercio di
Milano).
Ovviamente, hanno ammirato bellezze...anche
altrove. Dopo la sosta di Barcelona, e diretti ormai a Lisbona, si
incontreranno una seconda volta con Filippo II, a Monzón, dove il Re stava
sistemando le cose di Aragón, Catalogna e Valencia, nonchè la propria successione.
Ora però, nel secondo passaggio dall'Italia a Lisbona, il loro resoconto si fa
più sintetico e preferiscono rimandare ai libri, che portano ormai in valigia.
Li rileggeranno con calma al rientro in patria. Quindi, da Barcellona e
Monserrato, ecco oggi vi arrivano... due brevi cartoline. (MON SERRAT suona,
MONTE SEGATO; infatti SERRA, ovvero
SIERRA = SEGA).
Decimo Sexto Kalendas
Septembris (1586?)
in Barcinonensem portum
invecti sumus.
Est autem BARCINO
celebris urbs Hispaniae Tarraconensis,
nunc ad Catalauniam
(sive ut alii loquuntur Gotthaloniam) pertinens...
Viginti quinque dies
ibidem morati sumus,
magna ex parte in villa
quadam,
reficiendis corporibus
redintegrandisque viribus accomodatissima.
Eo tamen tempore
frequenter ad urbem venientes,
mutuae salutationis
officio cum optimatibus functi sumus,
et sacra loca de more
lustravimus,
ad templum maximum
supplicatione habita introducti...
DUARTE DE SANDE, De missione Legatorum Iaponensium...Coll.30, pp.341‑343
---------
Rebus ita positis, opportune reperio apud scriptorem alium qui in
Catalaunia potissimum
natus est, laudem suae BARCINONIS.
Hodierna ex eo PAGINA !
Patria (scilicet,
Sigismundi Griera) fuit Barcino, Barcino illa nobilis,
partim viris sanctitate
et doctrina illustribus,
quorum e numero est
sapientissimus Raymundus de Peñafort,
Dominicanae familiae
eximium decus,
partim stirpe pervetusta
procerum,
et partim singulari
artificum sollertia industriaque.
Civium autem tanta
frequentia, ut hac nostra aetate
urbis amplissimae
moenibus urbs altera mare versus accesserit,
tamquam matri filia,
nomine Barcinula (la Barceloneta),
qua, si descriptio et
ordo aedificiorum spectetur,
haud scio an quicquam
elegantius usquam sit:
viae omnes rectae
divisaeque in quincuncem aequalibus spatiis,
aedes limine, ostio,
fenestris, tecto, ornamentis omnibus,
extrinsecus pares
uniusque modi, atque ita inter se similes,
ut aliae ab aliis nisi
adiecta tessera, distingui nequeant.
Omnino res pulchra est
!... Sed de his satis.
Joseph Emmanuelis Peramás, De vita et moribus sex sacerdotum, Faenza
(Italia) 1791.- Agit
de Missionariis apud Guaranios in Paraguay, a Carolo III in Italiam deportatis.
Barcinone
profecti invisimus celebratissimum
illud templum
Beatae Virginis quod MONSERRATI cognomen habet;
cuius est fama nominis
tantopere vulgata...
Dicam tamen aliquid de
huius loci situ,
qui non tam hominum
artificio quam naturali structura nobilitatus est.
Finxit enim natura,
egregia artifex,
MONTEM QUENDAM,
(Monserrat) tot cacumina, tot scopulos,
tot denique praerupta
loca aspectui ostendentem,
ut non solum oculi
summopere oblectentur, sed etiam animus
ad contemplandam Dei
Supremi Opificis excellentiam facile traducatur.
His adiungite arbusta
densissima, opacissima umbracula,
recessus quosdam ad
vitam solitariam agendam valde accommodatos;
nec vero in illis desunt
incolae religiosissimi,
qui, post multos annos
in coenobio religiose sancteque actos,
a praeside suo impetrant
ut sibi liceat
in diversa sacella in
illo monte exstructa,
tanquam ad opportunissima
quietis contemplationisque loca confugere;
quorum aliquos nos
vidimus,
antiquos illos
anachoreseos cultores amatoresque imitantes.
Est ibidem coenobium
familiae Divi Benedicti,
multa veste sacra,
quamplurimis vasis aureis et argenteis,
permultis sacrarum
reliquiarum thecis
aliisque omnibus
ornamentis summopere locupletatum...
In hoc coenobio diei
tantum moram fecimus, varia opera spectantes
et cum religiosis illis
viris amatissime benevolentissimeque agentes.
GIUGNO 23
Quid Erasmus de Laurentio Valla ?
Altissima
censebat
Un saggio dell'epistolario di
Erasmo. Mi è risultata particolarmente simpatica, e spero lo sia anche per i
miei lettori, una lettera giovanile; databile per la precisione al 1489, cioè
quando Erasmo ha appena 23 anni; ha quindi questa lettera un'antiquità di più
dei 500 anni !
La lettera è di una leggerezza che
non saprei colorare meglio se non con l'epiteto di giocherellona. Ed è diretta
ad un amico con il quale già più volte ha scherzato su questioni di autori. Ma
questa volta si scherza, nientemeno, su Lorenzo Valla e sulle sue Elegantiae ! (E quando si parla
di Pogius, costui è indubbiamente il Bracciolini)
Poichè la lettera dovrà essere
tagliata per motivi di spazio, sarà doveroso riportare qui in anticipo quello
che, meno scherzosamente, ci si dice proprio in chiusura.
Sed nunc componito te atque audi,
imprimis ut si quid male dicendo peccasti,
bene dicendo corrigas.
Laurentium pro "corvo crocitante"
SUADAE MEDULLAM et ATTICAM MUSAM appellabis.
Deinde "Laurentianas Elegantias" sic ediscas,
ut eas velut ungues digitosque tuos teneas.
Postremo ut codicum tuorum,
quorum tibi magna copia est, nobis copiam facias,
quibus hactenus seu draco quispiam Hesperius incubas.
Rides et tibi iocari videor ?
Age, ride quantum libet, cave vero omnia me iocatum putes;
nam de mittendis codicibus ludum putari nolim.
Praeterea Laurentium, quem nemo nisi barbarus odit,
ne tibi decorum existimes linguae spiculo lacerare,
cum sis ipse literarum mystes religiosissimus.
Bene vale. Anno MCCCCLXXXIX.
Eamdem
Epistolam (n.229, ad Cornelium
Gerard) nunc ab initio sumemus.
ERASMI
Epistolae, in Allen,
Erasmus Roterodamus Cornelio Avrotino S.D.
Lupis et agnis quanta sortitio obtigit, tecum mihi discordia est.
Heus tu, si sapis,
aut quam primum cum Laurentio meo redibis in gratiam,
aut bellum tibi palam indictum intellige !
Rogas unde haec subita turba ?
quasi vero exciderit, quae tu nuper in illum
quam foeda, quam capitalia dixeris convicia,
cum hic apud nos ageres. Horresco referens! Os impudens !
Tun' hominem omnium facundissimum,
quem optimo iure Suadae medullam quis dixerit,
audes 'corvum crocitantem' appellare et cavillatorem, non oratorem ?
Qui si superesset, vah quas illi poenas dares !
Experieris tibi cum homine nequaquam edentulo rem esse.
Sentires tibi provocatam esse cornutam bestiam.
Quae tela, quas invectivarum sagittas in te vibraret !
Nihilo te mollius acciperet quam infelicem Pogium.
At iam sepultum nihil metuis, nimiumque meministi
non mordere mortuos. Hui, perquam strenuus es,
qui in eum lingua saevias qui
referire non possit !
Tutum est in illum quidvis tum dicere tum facere;
verum, ne protinus triumphum adornes, non usqueadeo tutum.
En tibi me Laurentianae iniuriae vindicem; ego illius doctrinam,
qua meo iudicio nulla probatior,
tuendam mihi sumpsi.
Numquam committam ut ea cuiuspiam impudentia,
ne dicam invidentia, impune aut
laceretur aut obliteretur.
Has igitur litteras, fecialium officium functuras,
istuc ire iussi quo tecum expostulent.
Quas tu ut tractes, vide, nam alterutra res tibi subeunda est:
aut placandi feciales nostri, aut arma paranda.
Cave vero ne lenitate mea fretus
tanti facinoris impunitatem tibi promittas.
Sum quidem in me ipsum illatarum iniuriarum paulo negligentior;
at in tuendis litteratis amicis
quam sim pugnax, quam sim pertinax, si libet experiri, licet.
Quod si videtur Engelbertum istum tuum,
qui ut scribis ita Castaliis aquis potus est
ut nihil exspuat, nihil emungat nisi versus,
accersendum tibi censeo, et si qui sunt illius similes...
Omnes laesisti literatos, cum unum laederes Laurentium...!
GIUGNO 24
Una strepitosa
"esternazione"
di ERASMO (1535)
Uno sbaglio glottologico può commetterlo
anche Erasmo, e ad agitare le acque per così poca cosa può anche riscaldarsi la
testa di un bonario prete romano (CURSIUS
nomine, per non aggiungere altro). Si innescherà così un dialogo acre alla
distanza Roma‑Basilea e ci si
metterà dentro anche il Pasquino ! Poi
-ma questo è già problema di deontologia dei nostri eruditi- il poco educato
linguaggio ricomparirà alla luce del sole nelle Opera omnia dell'uno o
dell'altro !
Cercherò di ritagliare per voi un
solo brano, in modo da far entrare in una pagina un po' del polverone
dialettico che ha guastato quella calda estate al povero Erasmo, quando,
settantenne ormai e malaticcio, altro non cercava se non la serenità di una
vita interiore in dialogo con l'eterno. Il 5 agosto egli scriveva: Adversa
valetudine sic extenuatus sum ut manus aegre calamum regat. Piú esplicito il giorno dopo:
Neque quisquam facile credat quam misere animus iamdudum affectet
ab his laboribus in tranquillum otium secedere,
quodque superest vitae ‑superest autem
vix brevis palmus, sive pugillus‑
SOLUM CUM EO SOLO colloqui
qui clamavit olim nec hodie mutat vocem suam:
Venite ad Me omnes qui laboratis et onerati estis, et Ego reficiam vos.
Quandoquidem in tam turbulento, ne dicam furente, saeculo,
in tot molestiis quas vel ipsa tempora publice invehunt
vel privatim affert aetas ac valetudo, nihil reperio
in quo mens mea libentius conquiescat, quam in hoc arcano colloquio.
Lo scivolone scientifico, in realtà
è cosa di poco; quattro parole aggiunte come spiegazione ad un proverbio ancor
più breve: un terenziano "Myconius
calvus" (forse crispus, se si risale ad Apollodoro), è un
proverbio che richiede aiuto; Erasmo offre così il suo: "velut si quis Scytham dicat eruditum, Italum bellacem".
Tutto qui: quest'ultimo trisillabo pero’, Bellax, bellacis, ha
punto dolorosamente il polemico prete romano, quasi portatore di un insulto
contro gli italiani: universam
belli laudem, tot saeculis, tot proeliis, tot monumentis terra marique partam,
semel adimit UNIVERSAE ITALIAE
!!! In parole povere, un
puntiglioso casus belli !
Non sarà di vostro gusto la seconda
parte del problema linguistico sui vocaboli in ‑ax (edax, bibax, loquax,
dicax, petax, pugnax). Neanch'io voglio entrarci; dal solo sentore offensivo di
questo BELLAX, nonchè dalla
pignoleria tecnica del prete romano, scatterà il putiferio dialettico... che
poi culminerà come "esternazione" in una prolissa lettera di 607
fittissime righe (a trascriverla per intero secondo il mio metodo avrei
bisogno di 20 giornate!). Chi la vorrà assaporare, la cerchi al n.3032 della
raccolta dello Allen dove, guarda caso, segue col n.3033 il gentilissimo
biglietto di Paolo III ( Dove questo Papa offriva a Erasmo, nientemeno! la promozione
a Cardinale di Santa Romana Chiesa. E anche questo “fatto storico” risultava
sconosciuto a Paratore, quando lo trovò nel mio BREVITER, Agosto 21 e 22 )
ERASMUS,
l.c.
Tot locis in meis lucubrationibus et epistolis laudatur ITALIA
atque, his omnibus dissimulatis, profertur vocula BELLAX !
Obiecit et "pius" ODIUM ITALIAE, quod, citra nomenclaturam,
notassem quorundam eruditorum IMPIETATEM.
An odit universam Italiam, qui in certis Italis aliquid virtutis desiderat
?
Quid igitur superest,
nisi ut omnium nationum hostis et perduellio iudicer ?
Quodsi postulant ut credamus in Italia non nasci nisi deos,
quid facient tot fabulis eorum qui, domum reversi,
narrant quid in Italia viderint ?
Imo, quid si quis referat quid Itali vulgo iactent in Italos,
in Ianuenses, in Bergomates, in Florentinos,
denique quid Romae privatim ac publice iactent in quosdam eruditos,
idque nominatim, ne Cardinalibus quidem ac Summo Pontifici
parcentes ? At ego, Germanus,
nunquam fui tam futilis
ut vulgi fabulas litteris committerem.
Verum ut haec obiter incidentia missa faciamus,
ad "Cursianam Apologiam" redeo.
Quo videatur iustis de causis huc adductus ut
tam indignam, tam iniustam ignominiae notam Italis inustam aboleret,
profert se suosque avos, atavos, in Italia procreatos !
Sed has causas habet cum multis Italorum milibus communes !
Quanquam interim periculum est ne, dum
avos, proavos,
atavos tritavosque commemorat, Gotthos laudet pro Italis !
Siquidem, cum essem Romae, quidam eruditi serio fatebantur
HEROICOS ILLOS VIROS
Gotthorum aliarumque barbararum nationum esse progeniem;
pusillos quosdam, deformes ac macilentos,
esse veras Romanae stirpis reliquias... (257‑281)
Quae voces vulgo de Italorum fortitudine volitent,
me nihil unquam moverunt,
nec super hac re cum quoquam unquam tria verba commutavi.
Cursius mavult Italum BELLACEM quam DISERTUM,
ego malim omnes esse pacificos,
Scytharumque ac Thracum dissimiles.
Mihi probri vice obicit quod Phormioni sim quam Hannibali similior:
quasi pulchrius ducat impio, perfido et sanguinario latroni
similem esse potius quam philosopho !
Octavium Augustum non inficior multa praeclare gessisse in armis;
BELLACEM tamen fuisse non verear inficiari.
In huius imperio, quod diuturnum tenuit,
nihil accidit illi speciosius quam quod sub eo
Iani templum aliquot annis Romani clausum viderunt...(364‑376).
GIUGNO 25
Erasmo e la corrida
E... in mezzo all'esternazione,
anche questa ! Nessuno si aspetterebbe
da Erasmo, un uomo schiettamente orientato in modo permanente verso i più alti
gradini dell'universale scala dei valori, umani e religiosi, una seppur
momentanea sosta o concessione a questo tipo di spettacolo.
Tuttavia, egli la corrida l'ha
vista a Siena, in giovinezza (e di quel momento, periodo di Giulio II 1503‑1513,
abbiamo nel suo epistolario almeno una traccia per continuare la ricerca). La
CORRIDA, l'ha vista anche a Roma in
questa data imprecisa che gli viene in mente quando è costretto a polemizzare
con quel prete romano della precedente PAGINA.
La CORRIDA ha indubbiamente
la sua lunga storia. Io, che la presi come argomento convenzionale per
presentarla a concorso di prosa latina nel Certamen Capitolinum VIIII
(1958) -e la potrette ormai trovare in Internet per uno di questi viottoli
(link al mio BREVITER sed Quotidie)- mi premurai subito a descriverla quale
"spettacolo maschio di destrezza". Un umanista trovato in seguito si
stupiva che essa fosse per me una "taurorum agitatio"; egli
preferiva "taurorum cursus". Ci trovammo in disaccordo: per me
"agitare taurum" è giocare con lui; meglio, giocarsela (questo
è chiaramente il valore del frequentativo agitare), mentre cursus avrebbe il valore ‑tutto
sbagliato!‑ di gara atletica, quasi di sola velocità si trattasse. Per
Erasmo, che in questo si dimostra proprio lontano, basta un generico taurea, (neutro, plurale!) che è
una controprova della sua felicità linguistica.
In realtà, se sappiamo leggere ora
la descrizione di Erasmo, trattasi di una corrida in chiave comica (quando nella
mia giovinezza imperversava Charlot, esse si denominavano in Spagna
"charlotadas"). Ecco dunque, nella pagina odierna, una charlotada
in Vaticano, databile al periodo di Giulio II (1503-1513). Erasmo pero’, seguendo un'abitudine
stilistica normale per un "teologo", pur nel bollore della sua
"esternazione" non dimentica di
collegare questo ricordo con un passaggio classico di S.Paolo:
Paulus Apostolus a pugilum certamine ducit similitudinem,
quae propius id repraesentat quod sentimus:
ou picteuo (graecum) ‑inquit‑ quasi aërem verberans.
E segue, senza altro intoppo, il ricordo
giovanile.
ERASMUS,
Opus Epistolarum, XI, lettera 3032, riga 417
Huiusmodi spectaculum risimus in palatio Iulii II,
quo ad taurea ab amicis
quibusdam eram pertractus:
nam ipse nunquam cruentis illis ludis
ac vetustae paganitatis reliquiis sum delectatus.
Ibi quidam, intervallis quae
inter taurum occisum et alterum in certamen producendum
intercedebant, personatus prosiliit
in medium,
sinistram manum habens toga obvolutam, dextra gladium gestans,
omnesque gestus imitabatur
qui solent esse taurum aggredientium:
sensim accedens insidiabatur lateri;
mox, velut a tauro visus, refugiebat.
Interdum, velut pertinacius insequente tauro, togam abiecit:
nam ea res solet taurorum impetum
remorari. Rursus,
quasi digresso tauro, ad togam recipiendam timide accedebat.
Nonnumquam et gladius illi quasi metu excidebat.
Interim, sub absidem lapideam, quae est in areae medio,
sese abiciebat,
quod solet extremum esse refugium, tauro pertinacius urgente.
Tandem taurum aliquem exanimem transiliebat,
equo insidens, quasi victo insultans.
Huius hominis facetia vehementius me capiebat
quam caetera quae ibi gerebantur omnia.
Ab hac imagine mihi non multum abesse videtur Cursius.
Omni machinarum genere adoritur Italici nominis osorem,
totius Italicae gloriae praedonem, qui universae Italiae ademit arma,
qui cunctos Italos eruditos prae se foenum putat.
In hunc profertur Demosthenis acrimonia, Ciceronis copia,
ad hunc opprimendum, quidquid unquam strenuorum militum
aut fortium ducum habuit aut habet Italia, provocatur,
omnium eruditorum stili acuuntur.
Sed interim is quem fingit Cursius,
et in quem tantus tumultus excitatur, osor et praedo nusquam est !
Nusquam est ille Batavus
qui, in proverbio calvi, bellicam laudem adimere tentavit Italiae,
quique veluti classicum, quo efferas barbarasque nationes
ad Italiae vastationem excitaret, cecinerit.
Quid his dici potest atrocius ?
Atqui si verba ad rem conferas,
nonne subito tota tragoedia vertitur in risum ?
GIUGNO 26
Una familiare e simpatica “polaroid”
di Erasmo
Gli mancano (a partire dalla data
di questa lettera) soltanto 6 mesi di vita: non gli manca però la voglia di
scrivere e comunicare. Malgrado tutti i suoi malanni (tra i quali, oltre alla
podagra, c'è la piú pesante "chiragra", che gli impedisce di scrivere
con la propria mano) parte ancora dal suo ufficio una regolare posta. E in
essa, come ben si sa, si lascia sempre intravedere un bello scorcio della sua
quotidianità.
In questa lettera, del 12.II.1536, troveremo
alcune informazioni interessanti.
Si incomincia dal buon vino di
Bordaeux, che egli si ripromette di ricevere quando arriverà per la Pasqua
questo corrispondente, Gilbertus Cognatus:
gli viene in mente un'amarezza recente: da un'altro amico aveva ricevuto due
botticelle, una delle quali era arrivata guasta per via del metanolo o di
qualche altra manipolazione dei corrieri ‑quos Iuppiter male perdat!‑. Poi c'è il ricordo di quel chiacchierone
che gli ha rovinato un intero pomeriggio, inchiodandolo per lunghe ore presso
il bracciere, tutto poi per un monologo senza fine su alta teologia! Segue la
spontanea litania dei propri guai, nonchè la melanconica rassegna di quelli
degli amici, i quali, anche loro, si trovano ormai in rottamazione !
In altra lettera di questo
medesismo tempo si affaccerà confidenziale il suo sogno impossibile, che cioè,
se la salute glielo avesse permesso, invece di aspettare il tramonto e relativo
capolinea a Basilea, egli si sarebbe spostato volentieri a Besançon, e non
solo per il Burgundiae vinum, ma soprattutto per non essere in
ditione Caesaris! Presagiva forse che, morendo a Basilea, la
sua salma sarebbe finita in una cattedrale protestante ?
La lettera (Allen, XI, 3095) è
lunga: ma ciò mi offre l'opportunità di offrirvi un utilissimo suggerimento: se
invece di questo brevissimo tempo che io vi consiglio di dedicare al ritmo di
pochi minuti ma ogni giorno al LATINO, grazie al mio BREVITER SED QUOTIDIE, vi
capita di avere a portata di mano uno solo di questi facondi volumi, e una
giornata libera o una biblioteca attrezzata per scorrazzare in essi, siate
coraggiosi! Non pudebit vos, opinor,
huiusce impendii !
Ineicit nobis N.N. aliquid bonae spei
tibi in animo esse huc proficisci ad Paschae festum,
et curaturum ut aliquid boni vini ad me perferatur.
Meministi e duobus vasis Abbatis, cum gustaremus,
alterum fuisse turbidum, nec quidquam habuisse caloris aut saporis;
hoc tu posueras proximum vasi Officialis, tanquam caeteris melius;
verum postquam aperuimus, reperimus colorem elegantem,
caeterum nihil caloris neque saporis, nisi corruptissimi, ex vitio vasis.
Quid infuderint aurigae, nescio:
certe hoc vas est effundendum in viam.
Aperuimus alterum Abbatis vas,
et invenimus vinum generosum et gratissimi saporis,
nec dubito quin alterum vas fuerit simile.
Ut illos oinokleptas male perdat Iuppiter !
Ego vel quadraginta florenis emptum velim,
ut alterum vas esset quale missum fuit.
Suffecisset in totum annum et superfuisset.
Hac in re si mihi volueris gratificari, non perdideris operam tuam.
Haec hyems odiose me tractavit.
Sub Kalendas Novembres odiose me salutavit primo frigore;
ac nondum confirmatum, obortus ventorum turbo prostravit.
Coeperam et hinc commode revalescere:
nullum erat doloris vestigium,
nulla capitis pituita, stomachus in dies erat firmior...
Et ecce N. a prandio venit salutatum, meque tres horas detinuit
ad ignem sedentem, disputans tantummodo de fidei dogmatibus !
Ea attentio et ad ignem sessio mihi renovavit omne malum:
utrumque enim mihi perniciosissimum.
Nec ille ante noctem erat facturus finem!
Interrupi sermonem ac dimisi eum:
sed mox sentio occipitium plenum crudis vaporibus,
utriusque auris gravem tinnitum, stomachum deiectum...
Nunc absunt quidem immanes illi cruciatus,
sed tamen in lecto fere me contineo,
nisi tribus horis circa prandium et totidem circa coenam.
Nuper et Cholerus mihi scripsit e lecto male tortus chiragra;
similiter et Theologus Brisgoicus noster in litteris queritur
se fuisse in tantis cruciatibus, ut mortem optarit.
Maritus sororis Amerbachii simili morbo torquetur,
alioqui vir durus et robustus.
In Polonia amisimus Petrum Tomitium, Episcopum Cracoviensem,
qui cum epistola plena solatii, miserat triginta ducatos...
Vale et amicitiam quam in discessu pacti sumus serva.
Caetera coram...
GIUGNO 27
IL NILO e le sue CATARATTE
Il Nilo fu sempre un grosso
problema per gli antichi, com'era problematica quasi sempre ogni sorta di fiume. Ma, diffusasi la convinzione
generale che i fiumi dovessero scorrere in superfice direttamente da acque
nivali, erano le sorgenti a provocare un maggiore stupore. Il caso poi si
complicava allorché il fiume, senza una chiara spiegazione, scompariva per
ricomparire con maggiore sorpresa qualche tratto più avanti. Di questo genere
era anche il Tigris, il quale in medio itinere siccatur... quem videas
emergere iterum non minorem eo qui prius fluxerat; l'Alpheon, greco, che in
Achaia mergitur, et rursus, traiecto mari, effundit amoenissimum fontem
Arethusam (che scompare a sua volta in Grecia per riapparire nella
pittoresca fontana siracusana detta Aretusa). Il Meandro poi...
Più misterioso però e ben più
rispettabile è il Nilo; oggetto di tante e leggendarie incognite, soprattutto
perché le sue crescite, non potendo essere spiegate per l'apporto di acque
piovane, dovevano provenire da qualche nascosto e inmenso serbatoio !
Non sembra tutto vero quello che
Seneca riesce a raccogliere e che vuole offrirci come "informazione di
prima mano". (N.B. Secondo Plinio però ‑VII,181‑ questa spedizione
voluta da Nerone avrebbe avuto un interesse più commerciale che scientifico).
Sbaglia perfino nella collocazione dell'Isola di File, quae insula est aspera et undique praerupta. Di là (poichè
fino a quel punto il Nilo arriva in due tronconi): Nilus, magnus magis quam violentus, Aethiopiam harenasque per
quas iter ad commercia Indici Maris est, praelabitur, cioè scivola soavemente.
A questo testo si aggancierà da
solo il secondo, sulle spettacolari Grandi Cascate o Cataratte! Dalle Natur.Quaestiones,
IV De Nilo, II,3‑6, possiamo però accopiare queste notizie ad altre che
lo stesso Seneca ha convogliato invece al suo De Terrae Motu, N.Q. VI, IX,3-5 dove egli si premura di darci i
risultati di una spedizione "neroniana"; seguirà poi l'altra parte,
che inizia invece dalle famose CATADUPAE.
Nescis autem inter opiniones quibus enarratur Nili aestiva inundatio
et hanc esse, e terra illum erumpere
et augeri non supernis aquis sed ex intimo redditis ?
Ego quidem Centuriones duos quos Nero Caesar,
UT ALIARUM VIRTUTUM
ITA VERITATIS IMPRIMIS AMANTISSIMUS,
ad investigandum caput Nili miserat, audivi narrantes
longum ipsos iter peregisse,
cum a Rege Aethiopiae instructi auxilio
commendatique proximis Regibus, ad
ulteriora penetrassent.
Post multos dies -illi quidem
aiebant-
pervenimus ad inmensas paludes,
quarum exitum nec incolae noverant,
nec sperare quisquam potest,
ita implicatae aquis herbae sunt
et aquae nec pediti eluctabiles nec
navigio,
quod nisi parvum et unius capax
limosa et obsita palus non fert.
Ibi -inquit- vidimus duas petras,
ex quibus ingens vis fluminis
excidebat.
Sed sive caput illa, sive accessio
est Nili, sive tunc nascitur,
sive in terras ex priore recepta
cursu redit,
nonne tu credis illam, quidquid
est,
EX MAGNO TERRARUM LACU ASCENDERE ?
Habeant enim oportet pluribus locis
sparsum umorem
et in imo coactum, ut eructare tanto impetu possint !
Excipiunt eum Cataractae; nobilis
insigni spectaculo locus !
Ibi per arduas excissasque pluribus locis rupes
Nilus insurgit et vires suas concitat.
Frangitur occurrentibus saxis et,
per angusta luctatus,
ubicumque vincit aut vincitur, fluctuat et,
illic excitatis primum aquis quas sine tumultu leni alveo duxerat,
violentus et torrens per malignos transitus prosilit,
dissimilis sibi ‑quippe ad id lutosus et turbidus fluit‑;
ac, ubi scopulos et acuta cautium verberavit, spumat
et illi non ex natura sua sed ex iniuria loci color est.
Tandemque eluctatus obstantia
in vastam altitudinem subito destitutus cadit
cum ingenti circumiacentium regionum strepitu !
Quem perferre gens ibi a
Persis collocata non potuit
obtusis assiduo fragore auribus
et ob hoc sedibus ad quietiora translatis.
Inter miracula fluminis incredibilem incolarum audaciam accepi.
Bini parvula navigia conscendunt,
quorum alter navem regit, alter exhaurit; deinde,
multum inter rapidam insaniam Nili et reciprocos fluctus volutati,
tandem tenuissimos canales tenent,
per quos angusta rupium effugiunt et,
cum toto flumine effusi, navigium
ruens manu temperant;
magnoque expectantium metu in caput missi,
cum iam adploraveris,
mersosque atque obrutos tanta mole credideris,
longe ab eo in quem ceciderunt loco navigant...
tormenti modo missi !
Nec mergit illos cadens unda, sed planis aquis tradit...
GIUGNO 28
Le sorgenti del Nilo
Rivisitate da un gesuita del s.XVII
(
Poi si parla dello “scopritore” Bruce nel 1770 !)
Torniamo ancora sul Nilo, ma questa volta con notizie più recenti; che
però, non saranno -in latino!- quelle che la TV potrebbe cacciare dalle sue
inmense possibilità (e con ciò diventa trasparente la finalità di questa Antologia,
che non insegue l'informazione, bensì la bellezza linguistica del latino, che
in nessun caso è trasferibile alla sua traduzione).
Ci basta riportare qui le
informazioni che, con non poca asseverazione, troviamo in quel centone
sorrentino (che più volte dovremo riaprire), dove un gesuita saputello, che in
Latino non trova freno, si compiace nel dirci che anche in questa scoperta va
di mezzo un suo confratello, il portoghese Páez -nato però in Spagna e qui giustamente ricambiato in Pays-Notate
però la data, 1617! Molte
enciclopedie attribuiscono la prima visita a James Bruce, (4.XI.1770).
C’era passata tanta acqua per le famosissime
catadupae !
Verum ut ad rem propius
accedam,
aio superiore saeculo, anno 1617, concessum id nobis quod
non Sesostris vel Ptolomaeus Philadelphus, Aegypti Reges:
non Cyrus et Cambyses, Persarum: non C.Iulius Dictator,
non Nero, vel alii Romanorum Imperatores
assequi tantis opibus tantisque conatibus potuerunt.
Duce igitur Aethiopum Rege
(quem nostri Presbyterum Ioannem appellant),
comite Petro Pays, lusitano ex nostra Societate,
itum est X Kal. Maias praedicti anni exploratum NILI FONTES:
habitumque iter, toto cum exercitu,
quo militari apparatu Aethiopum Rex iter facere consuevit.
Est in Media Aethiopia, quae Abissinorum Regi,
qui potentissimus inter Aethiopes habetur,
REGNUM quam amplissimum
(goiam incolae nuncupant, in quo agoi populi
et regiuncula tonkova barbaris vocitata):
in hac altissimus mons surgit, cuius in vertice lata planities,
quae editioribus circum iugis praecingitur...
E siamo già in Pagina,
che questa volta non è firmata da qualque famoso
"explorator",
bensì da un gesuita portoghese, Petrus Pays, più
casalingo e con poche pretese,
riportato poi dal suo confratello, il napoletano
Giannettasio.
Noterete però che le tre notazioni cronologiche sono
discordanti !
Non tocca al Latino far combacciare gli orologi
astronomici !
GIANNETTASIO, Ver Herculanum,
lib.I, cap. XI.
In hac planitie gemini fontes, rotundi latique palmos quattuor, visuntur,
quorum aqua, levis, perlucida gustuique gratissima:
eos NILI OCULOS incolae indigetant.
Non autem in ea planitie scaturiunt, sed in declivi montis dorso.
Superiorum fontium quanta profunditas, non satis perspectum.
Altitudinem cum quidam e nostris metiri vellet,
in arbores fundo enatas, sive in concavo rupium, offendit:
Secundi fontis, qui ad Orientem vergit distatque a Primo iactu lapidis,
ne duobus complicatis hastilibus reperire fundum potuit.
Apud incolas ea invaluit opinio,
omnem late montem aquis repletum: idque ut confirment,
aiunt, omnem circum fontes terram nutare ac tremere:
et quamvis ex inferiori fonte, continuo magnoque impetu,
aqua erumpat, tamen superiores, quae in planitie sunt,
eamdem servant altitudinem, neque umquam decrescunt.
Imo, etiam notatum eo anno frequentius ac terribilius tremere,
quo uberiores pluviae, minus vero cum rariores.
Ex inferiori igitur clivo Nilus scatet;
in quem alius ex vicina valle influit: qui et ipse eodem ex fonte
per occultos terrae meatus erumpere creditur.
Ortus igitur e suo fonte auctusque Nilus,
tanto in Orientem spatio excurrit quantus maioris tormenti iactus est:
mox septemtriones reflexus petit:
in ipso autem flexu labentem e vicinis scopulis rivum excipit:
geminos deinde alios,
ex Orientis plaga editisque e rupibus decidentes admittit.
His vero aliisque torrentibus adauctus,
maior fluit, NILIque iam prae se speciem gerit:
quem a magnitudine Abanin (fluviorum scilicet patrem)
Aethiopes appellant: postquam autem unius diei itinere,
valles camposque emensus praeterluit,
iustum amnem, cui Lamae nomen, in societatem asciscitur.
Mox, fontem versus retortus,
in Occidentem parva intercapedine defluit:
statimque, in Orientem conversus,
in subiectum ingentemque lacum effunditur:
quo loci prima NILI CATADUPA,
quam CATARACTAM pariter nuncupamus...
Potrebbe capitare anche a voi. Che
proprio per la troppa assuefazione a queste rituali letture, PAGINE come
questa, che è una vera "bomba al plastico", venisse offerta due
volte, e in due prospettive diverse. E capitato a me, e non per questo cancello
nè l'una nè l'altra. Lasciamo la prima al suo posto (APRILE 13) e prepariamoci
a rileggerla oggi entro diverso contesto.
Il testo Paolino è una vera bomba
per quei "filosofi" che, rinchiusisi aprioristicamente in un
materialismo dove DIO, se non è allo scoperto non C’E’, preferiscono vivere -e
morire!- faciendone a meno; cioè, privi di quella unica luce che da valore
concreto alla nostra esistenza. Una FEDE poi che a Roma sprizza in questa
festività liturgica di oggi, quando la folla assiste ai Vespri della Basilica
Vaticana per la gioia di riascoltare il notissimo O FELIX ROMA.
A questo punto vi lascio dinanzi
alla fitta PAGINA, non vista però come discorso accademico o sfida oratoria;
resti così nella non coincidente forma di APRILE 13, e prepariamoci a
sopportare una vera scarica di supervoltaggio. Impaginata così, con tutti
quegli accorgimenti che consente l'impaginazione "a bandiera", vi
obbligherà a centellinare vocaboli e concetti che tante altre volte abbiamo
letto di corsa, o peggio, cursitanter vel oscitanter.
S.Paolo dedica questo messaggio ai
"fratelli" di Corinto, che alla nostra memoria si affacciano come
ancora paganeggianti e corrotti, ai quali egli si sente in obbligo di rivolgere
nel linguaggio più esplicito il verbum CRUCIS, cioè la novità più
essenziale e intoccabile del Vangelo.
Nè sarà fuori luogo, per
incorniciare questa lettura, una brevissima citazione di S.Cirillo di
Alessandria, che mette a punto questo RUOLO riservato da Dio a "uomini
concreti come noi", che proprio perciò sono stati denominati APOSTOLI
("inviati").
Columnae et firmamentum VERITATIS exstiterunt beati
discipuli,
quos utique SE misisse (JESUS) ait, sicut ipse a Patre missus est;
simul quidem APOSTOLATUS dignitatem ostendens,
eisque traditae potestatis GLORIAM incomparabilem,
simulque, ut videtur, apostolici instituti viam subindicans.
Ex Commentario Evangelii Ioannis, lib.12,1: PG
74,707-710.
Più puntuale sarà ancora la risposta di Gesù
all'imbarazzante domanda di uno dei suoi DODICI:
-
Domine quid factum est quia
-
NOBIS manifestaturus es teipsum et
non mundo ?
Respondit Iesus et dixit ei:
- Si quis diligit ME, sermonem meum servabit
et Pater meus diliget eum, et
mansionem apud eum faciemus;
qui non diligit me, sermones meos
non servat.
Et sermo quem auditis non est
meus, sed eius qui misit me, Patris.
(Ioannis Evang.14,22) et PAULUS,
Ad Corinthios I, 1,18
FRATRES : Verbum CRUCIS pereuntibus quidem, stultitia est;
iis autem qui salvi fiunt, id est, nobis, DEI VIRTUS EST !
Scriptum est enim:
Perdam sapientiam sapientium, et prudentiam prudentium reprobabo.
Ubi sapiens, ubi scriba? ubi conquisitor huius saeculi?
Nonne STULTAM fecit Deus
SAPIENTIAM huius mundi ?
Nam, quia in Dei sapientia non
cognovit mundus per sapientiam Deum,
placuit Deo, PER STULTITIAM
PRAEDICATIONIS,
salvos facere credentes.
Quoniam et Iudaei signa petunt, et Graeci sapientiam quaerunt;
nos autem praedicamus CHRISTUM
CRUCIFIXUM,
Iudaeis quidem scandalum, Gentibus autem stultitiam;
ipsis autem VOCATIS ( Iudaeis atque
Graecis! )
C H R I S T U M, DEI VIRTUTEM et
DEI SAPIENTIAM.
Quia quod stultum est Dei sapientius est hominibus,
et quod infirmum est Dei fortius est hominibus.
Videte enim vocationem vestram, fratres,
quia non multi sapientes secundum carnem,
non multi potentes, non multi nobiles.
Sed quae stulta sunt mundi elegit Deus, ut confundat fortes;
et INFIRMA mundi elegit Deus, ut confundat FORTIA;
et ignobilia mundi et contemptibilia elegit Deus, et ea quae non sunt,
ut ea quae sunt destrueret,
ut non glorietur omnis caro in conspectu eius.
Ex ipso autem vos estis in Christo Iesu,
qui factus est nobis SAPIENTIA A
DEO,
et IUSTITIA et
SANCTIFICATIO et REDEMPTIO.
Ut, quemadmodum scriptum est: Qui gloriatur, in Domino glorietur.
Et ego, cum venissem ad vos, fratres,
veni non in sublimitate sermonis aut sapientiae,
annuntians vobis testimonium Christi;
non enim iudicavi me scire aliquid inter vos,
nisi IESUM CHRISTUM, et hunc CRUCIFIXUM.
Et ego in infirmitate et timore et tremore multo fui apud vos,
et sermo meus et praedicatio mea
non in persuasibilibus humanae sapientiae verbis,
sed in ostensione spiritus et virtutis,
ut fides vestra non sit in SAPIENTIA hominum, sed in VIRTUTE DEI.
GIUGNO 30
Latino...
di altura !
Proprio al Monastero di MONTECASSINO !
E` sempre piacevole trovare che il
Latino, anche se usato per uno scopo semplicemente funzionale o descrittivo,
è ben limato e aderente al suo contesto. Anche di questo genere di Latino, che
non è per niente lezioso o forzato o martoriato, malgrado la difficoltà che il
tema stesso comporta, Vi vorrei offrire in questa Antologia un breve saggio,
ricavando una sola pagina iniziale dalla ben più lunga
DESCRIPTIO MONTIS CASSINI, acclusa
nel tomo nono, parte prima,
del Thesaurus Antiquitatum
et Historiarum Italiae.
E` un latino che sa di incontaminato,
di trasparenza sorgiva, di aromi balsamici e naturali... Nella brevità del brano iniziale non
troverete nessuna informazione di particolare novità o pregio: è la padronanza
della lingua quella che primeggia; è l'amore col quale qualche anonimo monaco
ha vergato queste frasi che riecheggiano suoni sinfonici, proporzionati alla
ampiezza di orizzonti che stanno descrivendo.
Non vi saprò dire la data esatta di questa limata
descrizione: certo, molto anteriore all'orrenda esplosione che nella più
recente –delle due infelicissime Guerre
Europee del secolo scorso-
frantumò non poche di quelle pietre, oggi felicemente risanate.
Magari vi aiuti questa pagina a fare una visita,
se non l'avete mai fatta, o a ritornarvi un bel giorno di fine settimana per
assaporare quella pace e lasciarvi contaggiare, quanto sia compatibile con la
vostra vita, la scelta cristiana di
quei monaci.
Mons Cassinas, non tam
olim inani daemonum cultu horrificus
spissaque superstitiosae
gentilitatis caligine nebulosus,
quam nunc Divi Benedicti domicilio iucundus
ac Evangelii splendore
late per orbem diffuso clarus,
SAMNII in extremis
finibus, LATIO aeque ac CAMPANIAE confinis,
duobus passuum millibus
ab imo ad summum fastigiatur cacumen;
situ omni ex parte
praeclaro ad aspectum.
Qua ORIENTEM respicit ad
APENNINOS montes
brevis quidem
tractus; sed ita opimus ut soli
fertilitate,
caeli clementia,
varietate fructuum, rerum omnium
denique copia,
feracissimis FALERNO,
MASSICO, VESUVIO montibus,
si non antecellat,
facile comparandus.
A SEPTEMTRIONE minus
culta attingit iuga, aspera quippe rupibus,
frequentibusque dumis
mira inter se densitate coëuntibus,
verum perpetua fruticum
viriditate, intuentium oculis gratissima,
ac multitudine pastionis
alendo pecori uberrima,
quibus imminet CAIRUS
mons, celso adeo vertice, ut
sudo vix et sereno
caelo, nubibus careat.
Qua MERIDIEM spectat,
in uberrimos SUESSAE et
MASSICI montis sinus
longe lateque
prospectus, locorumque pulcherrima facies.
Ad montis primo radices,
LATUMIAE, ex quibus alabastrites,
variis maculis
interstinctus, copiose effoditur.
Vasta mox ac laeta
frugibus sese offert planities,
quam fluvius rapidus a
proximo APENNINO erumpens,
multorumque fontium
scaturigine ruptus,
per octo millia passuum
sinuosis maeandris interluit,
multisque aquarum
derivationibus foecundat,
donec in LIRIM evolutus,
variata saepius inde forma,
modo vagus mollia prata
et amoenos colles
aequabili lapsu
distinguit,
modo coarctatus oblongam
vallem,
hinc atque inde umbrosa
silva
cum ipsis ascendente montibus,
ingenti murmure pererrat,
iterumque latissimis
campis tumidus diffunditur,
ac tandem prope
MINTURNAS, celebre quondam oppidum,
spatioso alveo in mare
Thyrrhenum,
non procul CAIETA
illabitur.
Nec minus in sui
admirationem rapit curiosum OCCIDENTALIS plaga...