(opracował i wyboru tekstów dokonał Stanisław Sprawka)

Wilkołaz w literaturze

Gdy powstał zamiar pisania o Wilkołazie, wydawało się, że z zadaniem uporamy się szybko. Okazało się jednak, że w czasie zbierania materiałów przybywały coraz to nowe informacje, których nie sposób nie wykorzystać. Nazbierało się tego tak, że wystarczyłoby na napisanie solidnej monografii. Niektóre zagadnienia są opracowane skrótowo, inne tylko zasygnalizowane, chyba żaden z tematów nie jest opracowany do końca. W związku z tym mamy nadzieję na pozyskanie nowych informacji od czytelników, które w sposób istotny wzbogacą wiedzę o tej starej i posiadającej bardzo ciekawą historię - wsi.

ARCHIWALIA

Przedstawiamy tu zaledwie kilka fragmentów różnych opracowań i źródeł, które mówią o historii tej miejscowości. Najciekawszym chyba dokumentem jest Lustracja województwa lubelskiego 1565. Zachowały się trzy teksty tej lustracji: pierwszy w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w Zespole Metryki Koronnej, dział XVIII Nr 38, drugi w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie, trzeci w odpisie osiemnastowiecznym w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lublinie.

Poniżej przedstawiamy kilka fragmentów tych archiwaliów, z których dowiadujemy się kto był w 1565 r. wójtem, poznajemy kilka nazwisk ludzi w tym czasie mieszkających u źródeł Urzędówki i szereg innych cennych informacji.

Oto one:

Królewskie Wsi: Wiłkolasz, Wolia Wił kolaska, Zaleszie, (...) i Wolia Nowa.

Z powyższego wynika, że wyżej wymienione wioski były wsiami królewskimi. Figurują one w akcie zamiany między królem a Tęczyńskimi i przechodzą na własność Tęczyńskich.

Poniżej przedstawiamy fragmenty tego dokumentu opisujące poszczególne wioski:

Villa Wilkolasz

Stanęli Mathiss Sczepan wójt, krawiec Stanisław, Puska Stanis, Grzegorz Pyech, Matyss Kwapyess, Andrzej Stanyczyk, przysiężnicy, Paweł Wawrzynyecz stary i kmieć pytani od urzędu rewizorskiego pod przysięgami ich cielesnemi o wszelakie pożytki niżej popisane, o których takie zez nanie i pokazanie uczynili.

Naprzód iż kmieci rolnych osiadłych 20, wśród nich wymienia się dwa nazwiska Szwyethek i Krawczik Stanisław. Zagrodników 17, mają rolej per stadia, między któremi jeden robotny płaci gr 12, a drudzy i za roboty płacą per gr 36, (...). Karczmy na gościńcu z podgórza do Liublina przez

Krasznik. Karczmarze 2 (...) płacą z roli, z karczmy i za robotę (...).

Są 3 stawki na potoczku, który się z dąbrowy ciągnie, ale dawno spustoszałe, jeden spodni pod folwarkiem, między nimi więtszy wzdłuż ad stadia 4, a na czele grob la adstadium 1, ale dla spławów tedy go nie masz pożytku iw suche lata przesycha(...). Willa

Nowa Wolia

Nieboszczyk pan wojewoda krakowski kazał wymierzyć łanów 4 podle granice ziemiańskiej, villarum Bistrzicza monasteru Pokrziwnycensis et Radnyczek nobilium, na których łaniech osiadło kmieci 4, którzy jeszcze mają po kilku lat wolej; expirata lihertate będą płacić czynsz i za robotę jako postanowią. Willa

Wolia Wilkolaska

Wyżej pisany wójt, przysiężnik także zeznali, naprzód w tej wsi kmieci wyliczyli na jednej połaci 26 (...). Na drugiej połaci

23 (...). Karczmarzów jest 6 (...). Rzeźnik 1 (...). Półłanki 2 puste; jeden do folwarku sieją, a zagrodnikowi udzielono stadia 3po gr 36. Drugi półłanek tego roku spustoszał, jeszcze nie osiadł.

Wolnik l (...).

Wolni. Wójt (...)„ woźny (...) nie płacą nic, tylko na posłudze są.

Zagrodnicy Zagrodników 5 per stadia 3 agri, na posłudze do dworu, nic nie płacą.

- Wdowa, której mąż umarł, najęła robotę. Staw pod dworem. Jest staw pod dworem na tych potokach, które się w tej wsi zeszły, zalewa ad stadia 3, a na czele grobla ad stadium 1, ale już dawno pusto leży, bo łożysko głębokie, a wody z pól wielkie przychodzą i nie mogą go nigdy odzierżeć, zawżdy się przerwie (...).

Villa Zalieszie

Kmieci w tej wsi 6 (...)„ między któremi kowal (...).

Bartnik (...) na posłudze barci w dąb rowach opatruje.

Wolnicy 2 nowi kmiecie (...).

Młyn. W tej wsi jest młyn na stawie, na tejże rzece, która z błot wilkołaskich się ciągnie, a w tym młynie 2 kole korzeczne, ale w suche lata mało wody miewa (...). Karmi wieprzów 2.

Staw. Jest staw, który leje ad 3 stadia, a wszerz ad I stadium. Dali poddani sprawę, że za pana Thenczynskyego przedano belo spust niejakiemy Cholyewskyemu

(...).

Zagrodnicy Zagrodników 3, w tej wsi 2, a trzeci Wołycy (...).

Roboty Wożą na spust zboże do Kazymyerza miliaria 7. Robią na każdy dzień kmiecie i zagrodnicy, którzy robót nie najmują. - Dzisiejszy dzierżawca tedy najmuje kmieciom roboty którzy chcą, (...)„ a jest ich teraz 9, którzy najęli, ale sobie drudzy styskują, że folwarku przybywa, a roboty rozrywają.

Barci. Bartnik dał sprawę w gromadzie, że barci wszystkich w dąbrowach jest 90, między któremi jest osiadłych teraz 40,

od których tego roku nabrał miodu beczek

I 1/2, które teraz w targu płacą per mc.

71/2(...).

Dąbrowy i lasy Jest las pospolity za dworem nad wsią Zalieszym, którego jest wzdłuż ad stadia 5, a wszerz ad stadia 3. Dąbrowa brzozowa, a dębowa idzie wzdłuż podle granic lopienickich, kłodnickich, sobieszczanskich aż do granic kielczowskich na milę, a wszerz mieści citra ultra ad stadia 3, et ad 5, a od Szobyessczan jest ad stadia 10. Jest też dąbrowa za Nową Wolyą przy granicy bystrzyckiej adstadia 15 (...).

Granice i wielkość tego imienia yilla rum 4. Schodzą się na tym gruncie 2 potoczki, który się z dąbrów a z pól ciągną, a idą społem aż do Vrzedowa. Na tej rzece siedzą ty wsi, na jednej Wyłkolyass, na dru giej Wolia Nowa, a Wolia Wilkolaska i Zalieszyc siedzą, jedna nad drugą wzdłuż idąc tą rzeką, gdzie się oba potoki zeszły

(...)

Folwarki 2;folwark stary in villa Wolia Wilkolaska. (...) w tym kraju w jarzynach się nie kochają, tylko w życie, przeto ich mało sieją (... ).Role folwarków obudwu. Na gruncie Wolycy Wylkolaskycy są2 pola rozdzielone, jedno za dworem ku granicy klodlnickiej pod lasem, na które się wysiewa siliginis cor. 330, avenae 300, a może go tak wiele przykopać; a póki kmiecie nie przyjęli ról, tedy wysiewano więcej. - Drugie pole za wsią rzeczone Lypye nad Zalyeszym ku Popkowiczam, do którego pola przyłączono pole nowe na Wymysłach nad stawem; na tych polach wysiewa się silignis 340, ayenae citra 300. - A JM pan Piotr Czerny modernus tenutarius sam obecnie tę sprawę dał, że mu się za 5 lat tylko raz pierwszego roku urodziło oziminy 2000 kop a po tym nigdy tak wiele, a tego roku tylko 1000 kop oziminy okrom pszenice. - Trzecie pole na Wymislach rzeczone Niwa, którego też jeszcze przykopać może, a wysiewa się na to pole silignis cor. 350, urodziło się tego roku owsa na tem polu kop 1100, a wysiano cor. ultra 320, bo na dobrej rolej rzadko sia no.

Memorandum: dał sprawę Stanisław Kusska przysiężnik, że pamięta, iż jeszcze póki tego pola nie przykopano, urodziło się belo jednego roku oziminy 1700 cassullas.

Folwark nowy in Wilkolazi ab annis 20, który nazwano Wimislow, postawiono nad tym trzecim polem, które Nywązową,

dla stawiania bydła na nawozy tego pola i dla dalekiego wożenia zboża do folwarku

dworskiego do Wolycy

Obora wolska. - Obora wyrnysłowska:

- Że to imienie zafrymarczone, tedy wiadomości nie masz, jeśli bydło jakie oddano albo zafrymarczono.

(...) Paszne i susz na drwa. Wyciągają też ex nobilius Sobyessczanskye owsy i kury pdpaszej i za susz, którego się dosta wa kilkanaście korcy, ale ci ziemianie płaczą żałośnie na ty granice, że tych dąbrów mieli część i pasze wolne, póki nieboszczyk pan wojewoda granic z nimi nie uczyni!.

Budowanie dworu. Dom wielgi, na dole izba, a przez sień 2 komorze naprzeciwko. Na górze siedzenie z ganku na sieni, a na komorach izdebka z kownatką. - Dom drugi, na dole izba, sień a kownatka. - Nad stawem domek, łazienka z izdebką. - Kuchnia, piwnica, nad nią komora podle sadu. - Dom gospodarski, izdebka, kuchenka, sień, piekarnia pod jednym dachem.

Stajnia (...). Obory gumno, sad stary ogrodów 3.

Przytaczając powyższe cytaty, pominięto teksty łacińskie oraz wyliczenia różnych dochodów. Nie podejmuję się oceny tego w sposób sztuczny okrojonego teks tu, może kiedy kto dokona oceny i opracowania całości, myślę, że to mogłoby być ciekawe.

Ciekawie opisany jest Wilkołaz w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich - Warszawa 1880 r. Na stronie 429 czytamy:

Wilkołaz 1) w dok. Wikolas, w przy źródłach rzeki Urzędówki, pow. janowski gm. I par. Wilkołaz, przy drodze bitej lubelsko-kraśnickiej, odl. od Lublina 40 w a od Kraśnika 12 w., od Janowa 41 w., St. poczt. Kraśnik. We wsi ze źródeł pod folw. Górnym wypływa strumień, który w dalszym biegu ku os. Urzędów przybiera nazwę Urzędówki i pod Dzierzkowicami wpada do Stróży al. Wyznicy Grunta gliniaste, ciężkie lecz urodzajne, pokłady kamienia i opoki. Dwa oddzielne folwarki, należące do ordynacyi Zamoyskich, pod nazwą W Górny i W Dolny pierwszy ma 840 mr., drugi 670 mr. Zostają w dzierżawie; folw. W poduchowny (265 rnr), należy do Niecieckiej. W ma 209 dm., 1900 mk. i 2075 mr. ziemi oraz w zamian za serwituty wydziela no na własność włościan z lasów ordyn ckich400mr. Wr. I827było 142 dm., 1011 mk. Dobra W, należały do dominium Kraśnik i łącznie z temże stanowiły kolejno własność Gorajskich, Tęczyńskich, ks. Ołelkowiczów Słuckich, gdy za ta ostatnia rodzina w końcu XVI w. wygasła, W wraz z Kraśnikiem wcielonym został do ordynacyi Zamoyskich z tej przyczyny, że Anna Ossolińska, córka Doroty z Tęczyńskich Ossolińskiej, była pierwszą żoną Jana Zamoyskiego, hetmana w. kor. (ob. Kraśnik). W połowie XV w. jest to w kościelna między Urzędowem i Bychawą, własność królewska, ma łany km., karczmy król. z rolą, zagr. z rolą, folw. królewski, z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw., dawano plebanowi. Były tam także 3 łany duchowne, karczma z rolą, która płaciła czynszu I grzyw. (Długosz, LB., II, 551, 552). Według reg. pob. pow. lubelskiego w r. 1531 w W płaci od 4 1/4 łan., a Wola Wilkołazka od 10 łan. i młyna. Wr. 1676 ze Wsi W płaci pogłówne Jerzy Szornel, sędzia ziemski lubelski, od siebie, żony, 4 córek, pani Dydyńskiej, 3 osób z rodziny 15 dworskich, 3 żydów i 476 poddanych (Pawiński, Małop., 355 i 47a). Pierwotna erekcya kościoła paraf. podług wizyty k. Skarszewskiego, biskupa lubelskiego, z r. 1801 sięga 1440 r., lecz obecnie istniejący kościół murowany, pw w. Jana Chrz., zbudowany został r. 1653 kosztem Zamoyskich, jak o tem przekonywa napis wykuty w ścianie na łuku prezbiteryum, lecz gdy skutkiem starości groził upadkiem, najpierw w 1824 r. a następnie w 1867 r. odrestaurowano go kosztem parafian i ordynata Tomasza Zamoyskiego. Opis kościoła pomieścił Wł. K Zieliński w Tyg. Ilustr. z 1868 r. (1, str. 52). Parafia W (dek. janowski) posiada do 3000 dusz. W skład tejże wchodzą wsi: Wilkołaz, Kłodnica Górna, Kłodnica Dolna, Białowody Emilków, Osiny, Ryczydół, Wólka Rudnicka, Rudnik Szlachecki, Zalesie, Gmina W ma 4036 mk. (19 praw, 20 prot., 75 żyd.) i rozległości 15896 mr., zawiera w sobie też same miejscowości co i paraj a nadto wieś Pułankowice, należącą do par. Kraśnik. W posiada szkołę elementarną, dom schronienia dla starców, przy kościele ufundowany 2. W, w. w par Rudno, podana w spisie z r, 1827 (było 29 dm. 140 mk.), jest to właściwie Wielkolas (Wielgolas), w pow. lubartowskim. Ob. Wielkolas 2).