Movimentos de sa Terra

 

      Fortza tzentrifuga

 

  Unu o duos corpos mantesos da-e unu filu si moven, inghiriende unu tzentru, de movimentu tzirculare uniforme. (In su casu de duos corpos si moven inghiriende su tzentru de massa issoro).

   Seghende su filu issos sighin, serente sa tangente, de movimentu erettu uniforme istrejendesiche da-e su tzentru de inghiriu.

   Sa fortza tzentrifuga est una fortza apparente.

 

   Su numeru de sos corpos si mudat in s'isbarra de sos istrumentos.

   Su buttone   permetit de mantennere visibile su caminu.

   Sos buttones    e  servin pro seberare intr'e ziru orariu e antiorariu.

   Sa partentzia est dada da-e su buttone  .

   Pro lassare andare sos corpos impita su buttone  .

 

 

 

 

 

      Fortza de Coriolis

 

  Tres ballinas si moven, chene attritu, partende da-e o andende a unu matessi puntu, in diressione de sos rajos cun angulos de 120° lassande a intervallos regulares de tempus, sas raglias.

  Sos caminos de sas tres ballinas mudan a segunda de su sistema de referimentu. Cando bat unu referimentu fissu (inertziale) cumbaccian cun sos rajos, mentres cando bat unu referimentu chi ghindat, han unandamentu curvu. Custu est a modu e cussu chi si relevat in su chi si movet in sa Terra chene attritu comente e su entu.

  Su fenumenu est devidu a una fortza apparente numenada fortza de Coriolis.

 

  Sos buttones   e  permetin de seberare intr'e ziru orariu e antiorariu.

  Cun sos buttones   e    si podet seberare su sensu de su movimentu de sas ballinas: da-e su tzentru a fora (polu ecuadore) o da-e sa parte e fora a su tzentru (ecuadore - polu).

  Si podet haere un'ispereamentu da-e s'altu o assonometria cun su buttone .

  Su seberu de su riferimentu fissu o qui ghindat est fattu cun sos buttones    e .

  Sa partentzia est dada da-e su buttone  .

 

 

 

 

 

      Pendulu de Foucault

 

  Su pianu inue bantzigat unu pendulu restat sempre su matessi. Custu non est pius beru si su sistema de referimentu non est inertziale. Sa Terra si movet a inghiriu de a issa matessi e pro cussu, su pianu inue bantzigat unu pendulu, chi no est in s'ecuadore, ghindat, a ojos de sa Terra, in sensu contrariu.

  In sa finta hamus unu pendulu chi bantzigat in d'unu basamentu chi ghindat. Sos puntos de ispereamentu sun cussos de unu osservadore postu in su basamentu chi idet zirzare su pianu inue bantzigat su pendulu e-i cussu de unu osservadore in d'unu sistema de referimentu fissu chi idet zirare su basamentu mentres imbarat fissu su pianu inue bantzigat su pendulu.

 

  Pro su seberu de su referimentu fissu e/o chi ghindat si impitan sos buttones   e  .

 

 

 

 

 

      Ruta de sos corpos

 

  Unu fenumenu devidu a su movimentu de inghiriu de sa Terra est cussu pro su cale sos corpos in ruta libera (graves) si ch'istrejan da-e a piumbu.

  Custu est devidu a su fattu chi sa velotzidade tangentziale de su corpus causada da-e su movimentu a inghiriu de sa Terra, a una tzerta altesa, est pius manna chi no a unu livellu basciu. Impertantu su corpus, lassadu ruere, mantenet sa velotzidade orizzontale sua pius manna a ojos a unu corpus chi est a livellu basciu e pro cussu faghet, a cara a est, unu caminu pius mannu.

 

  S'altesa inue si ponet su corpus est seberada in s'isbarra des sos istrumentos.

  Su buttone   permetit de sinnare su caminu.

  Sa partentzia est dada da-e su buttone  .

  Cun su buttone  si podet comintzare una finta noa cun cundissiones a su printzipiu noas.

 

 

 

 

 

      Cambiamentu de su pesu cun sa latitudine

 

  Su pesu de un corpus mudat a segundu de sa latitudine. Custu est devidu a duas causas umpare:

  • S'ischitzamentu de sa Terra a sos polos. De fattu, sa fortza de attrassione intr'e duos corpos est proportzionale a su reversu, a su cuadradu de sa distantzia intr'e sos tzentros issoro; pro cussu unu corpus in su polu est attiradu cun intensidade pius manna chi no a s'ecuadore.
  • Sa fortza tzentrifuga causada da-e su movimentu de inghiriu de sa Terra, est a narrere da-e su fattu chi sa Terra no est unu sistema de referimentu inertziale. Custa fortza est derettamente proportzionale a sa distantzia da-e s'asse de inghiriu, pro cussu est pius manna a s'ecuadore e no balet nudda a sos polos. In pius si opponet a-i cussa de attrassione.

  S'ischermu ammustrat un'ellisse chi rappresentat sa Terra. Chalchi ellisse cuntzentriga interna est impitada comente 'e iscala pro idere su cambiamentu de sa longhesa de sos vettores. Una tzircumferentzia ponet in evidentzia s'ischitzamentu de sos polos.

  In sa finta sun rappresentadas da-e vettores cun iscalas arbitrarias: sa fortza de attrassione, sa fortza tzentrifuga, su pesu comente 'e resultadu de sas duas e-i sas cumponentes a piumbu e serente su pizu de sa Terra de sa fortza tzentrifuga.

 

   Su buttone    ammustrat sa fortza de attrassione.

   Su buttone   ammustrat sa fortza tzentrifuga.

   Su buttone    ammustrat su pesu e est abilitadu si sun visibiles sa fortza de attrassione e-i sa fortza tzentrifuga.

   Su buttone    ammustrat sas componentes de sa fortza tzentrifuga e est abilitadu cando cust'ultima est visibile.

   Pro cambiare sa latitudine impita su buttone  .  Su cambiamentu si hat fintzas abbattighende su tastu .

 

 

 

 

 

      Tziclone e antitziclone

 

  Sa finta ammustrat sa formassione de tziclones ed antitziclones in su pizu de sa Terra promovidos da-e sa divergentzia e sa cunvergentzia de sas currentes subranas.

 

 

 

 

 

    Fortzas apparentes

 

Sas fortzas apparentes naschen cando su sistema de riferimentu no est inerziale.

 

 

 

 

    Tzentru di massa

 

  Cunsideramus unu sistema de corpos de massas , postos sighende una linea deretta, a distanzias varias da-e unu puntu O.

   Giamamus tzentru de massa su puntu de ascissa

   Si podet islargare sa definitzione a s'ispaziu cunsiderande fintzas sas coordinadas y e z.

   Su tzentru de massa est su puntu inue si podet cunsiderare cuntzentrada sa massa de corpos idos comente e una cosa sola. Pro sos corpos suzettos a su pesu est su matessi de su baritzentru.

 

 

 

 

    Caminu 

 

  Su caminu est sa linea sighída da-e unu corpus in movimentu.

 

 

 

 

 

    Assonometria

 

  Rappresentaztione grafiga de figuras ispatziales cun d'una proietzione parallela a una diressione istabilida.

 

 

 

 

 

    Sistema de referimentu inertziale

 

  Unu sistema de referimentu est inertziale cando est frimmu o si movet de movimentu sempre uniforme. Sa Terra no est unu sistema de referimentu inertziale.

 

 

 

 

 

    Vettore

 

   Su vettore est una mannesa chi hat una diressione, unu sensu e una intensidade.

   Est rappresentadu da-e una fritza inue:

  • sa diressione est dada da-e sa linea eretta de sa cale faghet parte sa fritza e da-e sas parallelas,
  • su sensu positivu da-e sa punta de sa fritza,
  • s'intensidade da-e sa longhesa de sa fritza una olta intrada un'iscala.

 

 

 

 

 

    Cumponentes  cartesianas de unu vettore

 

   Istabilidu unu vettore e una curva o unu paris, sa cumponente a piumbu e serente a sa curva o a su paris si ottenin discumponende su vettore serente sa diressione tangente e sa diressione a piumbu a sa curva o sa su paris.

 

 

 

 

 

    Fortza

 

  Sa fortza est sa causa chi faghet mudare s'istadu de pasu o de movimentu uniforme de unu corpus liberu (effettos dinamicos) o produit deformatziones in sos corpos vinculados (effettos istaticos).

   Su pesu est sa fortza cun sa cale sos corpos sun attirados da-e sa Terra. Est su resultadu de sa fortza de attrassione e de sa fortza tzentrifuga.

   Sa fortza est una mannesa vettoriale. S'unidade de medida est su l Newton [kg m/s²].

 

 

 

 

 

    Fortza de attrassione

 

    Est sa fortza cun sa cale si attiran duas massas M e m. Est derettamente proportzionale a sas massas, e proportzionale ,a su reversu, a su cuadradu de sa distantzia intr'e sos tzentros issoro.

.

  inue G est sa costante de gravidade universale.

 

 

 

 

 

    Velotzidade tanzentziale

 

  Cun custu numene s'indicat sa velotzidade de unu mobile chi si movet in unu caminu a curvas (p.e. movimentu tzirculare).

 

 

 

 

 

    Movimentu tzirculare uniforme

 

   Unu corpus si movet de movimentu tzirculare uniforme cando sighit unu caminu tsirculare e-i sa velotzidade est sempre sa matessi in intensidade mentres variat comente e diressione pro sa cale hamus un'atzelerassione tzentripeta.

 

 

 

 

 

    Movimentu derettu uniforme

 

  Unu corpus si movet de movimentu erettu uniforme cando attraessat unu caminu derettu cun velotzidade sempre sa matessi.

 

 

 

 

 

    Proportzionalidade

 

  • Intre duas mannesas a e b esistit una proportzionalidade deretta cando su rapportu a/b = k est sempre su matessi.
  • Intre duas mannesas a e b esistit una proportzionalidade a su reversu cando su resultadu a * b = k est sempre su matessi.
  • Intre duas mannesas a e b esistit una proportzionalidade deretta a su cuadratu cando su rapportu intr'e una e su cuadratu de s'atera a /b² = k est sempre su matessi.
  • Intre duas mannesas a e b esistit una proportzionalidade a su reversu, a su cuadradu cando su risultadu de sa moltiplicatzione intr'e una e su cuadradu de s'atera a * b² = k est sempre su matessi.