Zbigniew Wichrowski

Archeologiczne badania powierzchniowe na terenie gminy Urzędów

Badania przeprowadzono w dniach 24.03-2.04. oraz 22-28.04.1992 r. Prace stanowią część realizowanego od kilku lat przez Muzeum w Kraśniku planu badań naukowo-konserwatorskich zmierzających do pełnego rozpoznania osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego w okolicach Kraśnika. Wyniki badań będą podstawą do opublikowania pierwszej monografii dotyczącej najstarszej historii tych okolic. Najciekawsze obiekty będzie można objąć opieką konserwatorską i przeprowadzić badania wykopaliskowe w celu pełnego poznania przeszłości poszczególnych wsi. Zakres prac wynikał z celu ich przeprowadzenia, a z drugiej strony limitowany był wysokością przyznanych środków finansowych. Wytypowano do penetracji obszary dotychczas w ogóle nie rozpoznane archeologicznie i bardzo słabo rozpoznane. Skoncentrowano się na penetracji zachodniej części gminy, w miejscowościach Boby, Boby Kol., Kozarów, Metel, Moniaki, Majdan Bobowski. Zweryfikowane wyniki wcześniejszych badań na terenie Urzędowa, Bęczyna, Mikuszewskie, Rankowskie, Zakościelne, Skorczyce. Łącznie odkryto 131 stanowisk archeologicznych to znaczy pozostałości dawnych osad, obozowisk lub cmentarzy. Rozpiętość chronologiczna pozyskanych materiałów jest znaczna. Najstarsze znaleziska pochodzą z młodszej epoki kamienia (neolit) około 6-7 tysięcy lat temu. Są to narzędzia krzemienne (nie znano jeszcze wówczas metalu), którymi posługiwali się żyjący wówczas ludzie. Praktycznie występują one na terenie każdej z badanych wsi, tak, więc ich początki można przesunąć wstecz, o co najmniej kilka tysięcy lat. Na uwagę wśród tych wczesnych znalezisk zasługuje odkrycie w Bobach Kol. pozostałości osady ludności tzw. kultury ceramiki wstęgowej rytej (nazwa pochodzi od charakterystycznego zdobienia naczyń glinianych). Są to najstarsi na terenie Polski rolnicy, którzy około 7 tys. lat temu przybyli z południowej Europy, gdzie rolnictwo znane już było wcześniej. Wraz z ich przybyciem pojawiło się stałe osadnictwo w miejscu dotychczasowych krótkotrwałych, sezonowych obozowisk ludności trudniącej się zbieractwem i łowiectwem. Ci najstarsi „rolnicy” znali już kilka odmian pszenicy, jęczmień, żyto. Trudnili się też hodowlą. Znaczna część innych znalezisk z okresu neolitu to narzędzia krzemienne, które trudno precyzyjnie określić chronologicznie. Kilka osad zaklasyfikowano do tzw. kultury pucharów lejkowatych i ceramiki malowanej ze środkowego neolitu (około 3 tys. lat p.n.e.). Znaczny wzrost zaludnienia badanego obszaru można zaobserwować na pocz. epoki brązu (około 1800-1500 lat p.n.e.). Z tego okresu pochodzi kilkanaście osad i obozowisk, na terenie, których znaleziono charakterystyczne fragmenty naczyń glinianych i narzędzi krzemiennych, szczególnie w miejscowościach Kozarów, Skorczyce, Zakościelne. Z późniejszych okresów odkryto kilkanaście osad, obozowisk tak zwanej kultury łużyckiej (1200-700 lat p.n.e.) to jest z tego okresu, z którego pochodzi znany gród w Biskupinie. Na terenie Bęczyna zlokalizowano kilka stanowisk tzw. kultury pomorskiej (400-120 lat p.n.e.). Jest to osada i prawdopodobnie cmentarzysko. Podobne cmentarzysko, zawierające urny ze spalonymi kośćmi ludzkimi przykryte dużymi glinianymi kloszami, znajduje się w Leszczynie. Niewiele jest stanowisk z okresu wpływów rzymskich (I-V w. n.e.) choć stanowiska z tego okresu znane są z wcześniejszych badań i przypadkowych znalezisk monet. U progu powstania państwa polskiego za pierwszych Piastów objęty penetracją teren jest już gęsto zasiedlony. Mimo niewielkiego zakresu badań odkryto ponad 20 osad wczesnośredniowiecznych z VIII-X w.n.e. Szczególnie interesująco przedstawia się ogromny kompleks osadowy w miejscowości Kozarów, na stokach rzeki Podlipie i wpadającego do niej od północy bezimiennego cieku (obecnie sucha dolina). Głęboka orka niszczy stropowe partie spalonych domostw, wyraźnie rysujących się w jaśniejszej glebie. Bardzo licznie występują na terenie osady fragmenty naczyń glinianych z charakterystycznym ornamentem linii falistych wykonanym grzebieniem. Niezwykle interesującym znaleziskiem jest gliniana kostka w formie sześcianu ze ściętymi narożami. 4 ściany posiadają przewiercone na wylot otwory. Prawdopodobnie jest to kostka do gry, rzecz niezwykle rzadko występująca w materiałach archeologicznych z tego okresu. Ostatecznie hipotezę taką mogą potwierdzić aktualnie przeprowadzane badania porównawcze. >Duże osady z IX-X w. odkryto też między innymi na Bęczynie, w Mikuszewskim, w Moniakach i kolonii Moniaki, na Zakościelnym, w Skorczycach. Pojedyncze znaleziska ceramiki wczesnośredniowiecznej występują na terenie samej osady Urzędów, na przedmieściach Zakościelne i Rankowskie. W przypadku samego Urzędowa mniejsza ilość znalezisk niż na terenie niektórych wsi nie jest odzwierciedleniem rzadszego osadnictwa w przeszłości, co raczej trudnymi warunkami poszukiwań terenowych. Większość terenu osady jest intensywnie zabudowana, a sam teren znacznie przeobrażony wskutek wielowiekowe go osadnictwa. W tym przypadku najbardziej skuteczne byłyby badania wykopaliskowe pozwalające sięgnąć w głąb dawnych warstw kulturowych, przykrytych późniejszymi warstwami niwelacyjnymi. Dla czasów wcześniejszych niż średniowieczne dużą prze szkodą dla bardziej stałego osadnictwa były występujące tu ciężkie do uprawy w ówczesnych warunkach gleby, wytworzone na lessach i pseudolessach. Na terenie większości badanych wsi występuje ceramika późnośredniowieczna z XIII-XV w. i nowożytna XVI-XVII w., świadczące o kontynuacji osadnictwa przez wieki do czasów dzisiejszych. Późniejsze dzieje osadnictwa naświetlają już źródła pisane. Nie jest to już domena archeologii, która spełnia raczej funkcje pomocnicze lokalizując zasięg dawnych wsi, często później zaginionych, pomaga rozpoznać ich układ, rodzaj zabudowy, źródła materialne, które się zachowały. Nie stwierdzono w trakcie prowadzonych badań, intensywnego niszczenia stanowisk archeologicznych, które wymagałyby interwencji konserwatorskiej, poza naturalnym niszczeniem substancji kulturowej w trakcie orki. Jest to proces nieunikniony. Rysuje się natomiast potrzeba prze prowadzenia badań sondażowych na kilku wybranych stanowiskach, w celu ich dokładniejszego rozpoznania i uzyskania większej ilości zabytków o charakterze ekspozycyjnym, nadających się do prezentowania na wystawach, prelekcjach. Powinny też zostać przeprowadzone jeszcze badania powierzchniowe, analogiczne, jak wiosną br. na wybranych terenach w północnej i południowo-wschodniej części gminy najsłabiej dotąd poznanych lub wogóle niezbadanych. To już jednak zależy od możliwości budżetu gminy.