Gmina Wilkołaz, położona w południowej części województwa lubelskiego, zajmuje obszar 8186 ha. W jej 13 sołectwach - Wilkolaz I, Wilkołaz II, Wiłkołaz III, Zdrapy, Wiłkołaz Dolny, Wółka Rudnicka, Rudnik, Zalesie, Ewunin, Marianówka, Ostrów, Ostrów Kolonia, Pułankowice - mieszka 5630 osób. Jest to gmina typowo rolnicza, w której użytki rolne zajmują obszar 82,8 %, lasy 8,2 %, łąki i pastwiska 3,1%; pozostałe grunty 5,9 % ogólnej powierzchni. W Wilkołazie istnieje 1300 gospodarstw rolnych, niewielka sieć zakładów wytwórczych, usługowych i handlowych. Znajdują się złoża surowców węglanowych do produkcji wapna nawozowego i pokłady torfu w Wilkołazie II i III. Gmina jest zgazyfikowana i telefonizowana, uczestniczy również w budowie międzygminnego wysypiska odpadów komunalnych w Zarzeczu.

Pierwotna nazwa gminy brzmiała Wielkie Łazy, później - Wiłkolas. Związana była z występowaniem dużych kompleksów leśnych, jak również istnieniem przejść wśród moczarów bagiennych - łazów.

Pierwsze informacje o Wilkołazie pochodzą z XIV w. Był on wtedy wsią królewską, która od 1325 roku została parafią. Dobra wilkołaskie kolejno znajdowały się w rękach: Gorajskich, Łęczyńskich, książąt Olelkowiczów - Słuckich i Zamoyskich. Blisko 11 lat wikariuszem parafii w Wilkołazie był ks. Piotr Ściegienny, organizator i przywódca Związku Chłopskiego.

Gmina leży we wschodniej części mezoregionu Wzniesień Urzędowskich. Geograficzna

budowa, to margle i wapienie pokryte lessami. Z tych to skał wytworzyły się gleby żyzne, doskonałe do uprawy. Warstwa lessu podatna jest na erozję i sprzyjała wytworzeniu się na prawie całym obszarze gminy płytkich wąwozów i jarów.

Wód jest mało. Jedynym ciekiem wodnym jest rzeka Urzędówka, płynąca doliną o malowniczych stromych zboczach. Stanowi ona podstawowy układ przyrodniczy gminy. Można go utożsamić z lokalnym korytarzem ekologicznym, łączącym obszary chronionego krajobrazu (Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu - na wschodzie, Chodelski Obszar Chronionego Krajobrazu - na zachodzie).

Krajobraz Wilkołaza jest atrakcyjny ze względu na niskofalistą i nisko- pagórkowatą rzeźbę terenu. Kompleksy leśne znajdujące się w północnej i południowej części wpływają na atrakcyjność zasobów przyrodniczych i krajobrazowych.

Celem naszego opracowania jest pokazanie ciekawych elementów środowiska przyrodniczego, krajobrazowego i kulturowego na terenie gminy Wilkołaz.

Wycieczkę rowerową odbędziemy trasami dwóch interesujących ścieżek dydaktycznych.

Budowę szkoły rozpoczęto w 1939 r. jednakże wybuch wojny i okupacja niemiecka przerwały prace i nauka odbywała się w starym budynku szkolnym. Dopiero w 1965 r. zaczęła się rozbudowa i modernizacja nowego budynku, kontynuowana w latach 1967-68, a w 1972 r. dobudowano nowe skrzydło i szkoła uzyskała obecny kształt architektoniczny. W budynku ma swą siedzibę Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki i jedyne na terenie gminy Gimnazjum.

„Stary” budynek Urzędu Gminy został wybudowany w 1910 r. Jest to budowla parterowa, murowana z bogatą dekoracją architektoniczną nawiązującą do secesji. Budynek był wykorzystywany jako siedziba władz gminy do roku 1991. Obecnie mieści się w nim m.in. Gminna Biblioteka Publiczna.

„Nowy” budynek władz gminy zbudowany został w latach 1988-1991. Mieszczą się w nim: Urząd Gminy, Rada Gminy, Ośrodek Pomocy Społecznej, Urząd Pocztowy, Posterunek Policji i Lecznica dla zwierząt.

Od „starego” budynku gminy podążamy wzdłuż drogi krajowej Kraśnik - Lublin, obserwujemy drzewa, będące pomnikami przyrody. Za skrzyżowaniem znajduje się niewielka piętrowa kamienica, wybudowana przez Andrzeja Nagajka. Skręcamy w stronę kościoła, a następnie gminną drogą Wilkołaz-Obroki - aż do skrzyżowania - gdzie skręcamy w lewo (na Zagrody) - ok. 50 m, gdzie stał kiedyś pierwszy kościół.

Pierwszą wzmiankę o kościele zwanym Zagrody zamieścił Jan Długosz w Liber Beneficiorum (L B. II. Str. 551 - 552). Jako datę powstania parafii podaje rok 1325, pisząc że pierwotny kościół był drewniany, konsekrowany pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela. Z powodu zaniedbań spowodowanych pomorem wśród mieszkańców kościół ten uległ zniszczeniu. Na jego miejscu wzoiesi000 drugi - także drewniany, jednak w połowie XVII wieku został spalony prawdopodobnie przez Szwedów.

Mila to być kara za udział tutejszych chłopów w wałkach partyzanckich ze szwedzkim najeźdźcą. Do czasu budowy obecnego kościoła, obok kościoła na Zagrodach istniał także cmentarz przykościelny.

Na miejscu po spalonym kościele rośnie okazały pomnik przyrody- lipa drobnolistna. Jej obwód mierzony na wysokości 130 cm wynosi 340 cm, wysokość 26 m, a średnica korony 15 m. Jako pomnik przyrody zarejestrowana od 1988 r.

Powracamy do gminnej drogi biegnącej przez Zagrody i docieramy do gospodarstwa Czesława Malarczyka, gdzie rośnie lipa o poczwórnym pniu. Jej obwód na wysokości 130cm wynosi 490 cm, wysokość 20 m. Drzewo proponowane jest do objęcia ochroną jako pomnik przyrody.

Dalej drogą przez Zagrody kierujemy się w stronę piekarni, gdzie skręcamy w prawo na drogę gminną Wilkołaz I - Obroki (ok. 1,5 km), dochodzimy do posesji (nr 182) - Stanisława Ściegiennego. Rośnie tu okazały buk pospolity o obwodzie 2,5 m. Drzewo uznano za pomnik przyrody w 1977 r. Wcześniej po lewej stronie na uwagę zasługuje piękny ogród Marii i Michała Leziaków, który zajął I miejsce w konkursie powiatowym 2001 r. Na posesji Marianny Wadowskiej rośnie lipa drobnolistna, o obwodzie pnia 410 cm i wysokości 20 m, uznana za pomnik przyrody w 1977 r.

Dochodzimy do końca wsi Wilkołaz I, gdzie widać pozostałość folwarczną i dworek Alfredy Sadowskiej z 1924r.

Dom Alfredy Sadowskiej jest pozostałością dworku, który zbudowano w 1880 roku na potrzeby Ordynacji Zamoyskich. Piętro dostawiono w 1905 r. Wspomniany dworek nabyła od ordynata Zamoyskiego, przed II wojną światową pochodząca z Wołynia szlachecka rodzina Teleszyńskich. Przez wiele lat dworkiem zarządzała Ludwika Kieist - również pochodząca z Wołynia szlachcianka, która bardzo dobrze zapisała się w pamięci okolicznych mieszkańców.

Po przejściu drogi asfaltowej Kraśnik - Lublin można odpocząć w niewielkim lesie, pozbierać grzyby i zaobserwować stanowiska dwóch chronionych roślin: lilii złotogłów i parzydła leśnego. Dalej podążamy wzdłuż drogi krajowej, a następnie skręcamy w lewo do wsi Obroki i docieramy do lasu mieszanego świeżego, odpowiadającego świetlistej dąbrowie, z drzewostanem: grab, lipa z domieszką klonów. W warstwie krzewów występuje leszczyna, wiciokrzew, jarzębina czasem kalina i bez czarny. Na szczególną uwagę zasługują skupiska wawrzynka wilczełyko - rośliny ściśle chronionej. Możemy również spotkać rzadkie zwierzęta: trzmielojada, ortolana, uszatkę, puszczyka, kowalika, kokoszkę, jarzębatkę, borsuka czy natknąć się na gniazda myszołowa.

Około 1 km w głąb lasu, znajduje się obiekt dworski w Żurawińcu o powierzchni ok. 5 ha. Były to dobra Ordynacji Zamoyskich.

Dworek w Żurawińcu zbudowano w II połowie XIX wieku dla rodziny ordynatów Zamoyskich. Pod koniec XIX wieku został własnością szlacheckiej rodziny Dąbrowskich, która sprowadziła się spod Chełma. Założono tu fermę lisów, która okazała się łakomym kąskiem dla władzy ludowej - dworek wraz z okolicznym lasem, fermę, ziemię (ok. 70 ha) został rodzinie odebrany. Dworek jest budowlą charakterystyczną dla siedzib szlacheckich - parterowy, dach kryty gontem, ganek z kolumienkami.

Dwór otaczają niewielkie skupiska drzew i krzewów. Na uwagę zasługuje staw śródleśny który naturalnie łączy się z lasem. Rośliny stawu to pałka wąskolistna rdestnica pływającą, rzęsa drobna.

W otoczeniu stawu spotykamy fragmenty lasów porastających bezodpływowe zagłębienia np. zarośla wierzb szerokolistnych, fitocenozę torfowiska. Jest to miejsce bardzo atrakcyjne i jeżeli obserwator jest wytrwały, może zaobserwować gatunki rzadkich roślin: bzu koralowego i wgłębki wodnej. Drzewostan parku otaczającego dworek stanowią: sosna pospolita, topola, osika, dąb szypułkowy i bezszypułkowy, świerk pospolity i brzoza brodawkowa. W podszyciu występuje trzmielina pospolita, bez czarny, czereśnia i dereń właściwy.

Opuszczamy Żurawiniec i kierujemy się w stronę lasu kiełczewskiego. Drogą polną, blisko granicy gminy za lasem kiełczewskim znajdziemy się w najwyższym punkcie gminy. Drogą polną kierujemy się w stronę drogi asfaltowej do Zakrzówka i cmentarza grzebalnego.

Dochodząc do cmentarza, pomiędzy rowem a płotem w miejscu gdzie droga do Zakrzówka skręca w prawo, zobaczymy pięknie wyeksponowaną lipę drobnolistną. Została ona zaliczona w poczet pomników przyrody w 1997 r. Jej obwód w pierścienicy to 385 cm, wysokość ok. 20 m, korona nierówno mierna, rozrośnięta w kierunku północnym. Za lipą i ogrodzeniem znajduje się „stary” cmentarz, który funkcjonował do 1926 roku i jest czynny obecnie.

Cmentarz zwany „starym” funkcjonował w latach 1848-1926. Widocznym elementem cmentarza jest murowana kaplica rodu szlacheckiego Guzowskich, zbudowana w 1886 roku. Na uwagę zasługują również nagrobki księży pracujących w tutejszej parafii - w tym ks. Ignacego Górskiego. Ten niezwykły proboszcz prowadził zakład stolarski przy parafii i swoich czeladników wyprawił do powstania styczniowego; udzielał również pomocy prześladowanym.

Dalej wędrujemy do wsi Lipno, za przystankiem skręcamy w prawo i dochodzimy do lasu tzw. Krzywda.

Las Krzywda jest największym cmentarzem wojennym w gminie. Na obszarze ponad 1 ha pochowani są żołnierze armii austr. - węgierskiej i rosyjskiej, którzy polegli w dwóch bitwach o Kraśnik w 1914 i 1915 roku. Na tym cmentarzu znajdują się szczątki polskich legionistów z I Brygady Legionów walczącej po stronie austriackiej. Cmentarz nie jest wyodrębniony, jeszcze na początku lat 90 - tych czytelny był w terenie jedynie dzięki starym drewnianym krzyżom. W ostatnich latach zostały one zastąpione potrójnym granitowym krzyżem i tablicą z napisem:

Las Krzywda jest typu mieszanego świeżego. Bogaty w drzewostan dębowo - sosnowy z domieszką graba. Występują tu rośliny chronione: lilia złotogłów, kalina koralowa, konwalia majowa, przytulia wonna.

Należy zwrócić uwagę na zajęte gniazda myszołowów, czynne nory borsuków. Z rzadkich ptaków można spotkać tu ortolana.

We wsi Wólka Rudnicka, po prawej stronie w dolinie rzeki Urzędówki rośnie fragment łęgu olchowego z olszyną czarną i dobrze rozwiniętą warstwą krzewów w których można spotkać kruszynę i czeremchę. Charakterystycznym elementem łęgów jest występowanie chmielu. Znajdują tu miejsce rzadkie gatunki ptaków - słowik szary i myszołów.

W Wólce Rudnickiej na uwagę zasługuje gospodarstwo ekologiczne prowadzone przez Mariolę i Ryszarda Karamonów. Jest to jedyne gospodarstwo w gminie i jedno z kilku w województwie o takim profilu. Pan Ryszard wraz z żoną produkują obecnie poziomki, truskawki i maliny. Każdego roku firma atestowa wystawia im certyfikat potwierdzający, że gospodarstwo spełnia wymogi środowiskowe i produkcyjne oraz nie stosuje nawozów i środków ochrony roślin. Żywność z tego gospodarstwa jest wysokiej jakości, bez chemii, ze znakiem „Ekoland”.

Z zabudowanej wsi Wólka Rudnicka dojeżdżamy do Rudnika, gdzie na lewo w odległości około 500 m znajduje się las chłopski tzw. „Dębina”. Jest to las mieszany świeży, a w nim rzadkie rośliny: lilia złotogłów, orlik pospolity, parzydło leśne, pierwiosnek lekarski, sierpnik barwiarski. Dalej wędrujemy drogą asfaltową do skrzyżowania, skręcamy w prawo mijając po drodze szkołę i kościół parafiny, docieramy do skupiska czterech lip.

Jest to miejsce zwane przez okoliczną ludność „Lipkami” i związane z dziejami powstania styczniowego. Według ustnego przekazu jest tu mogiła powstańcza. Na podstawie wiarygodnych natomiast źródeł (S. Zieliński - Bitwy i potyczki 186- 64 Rapperswil 1913 r) możemy odtworzyć przebieg potyczki w lesie rudnickim. 25 stycznia 1864 roku idący z Lublina do Kraśnika oddział piechoty rosyjskiej porucznika Kulikowa zaatakowały w Rudniku Szlacheckim partie powstańcze majora Józefa Jagmina. Doświadczony w wielu bitwach Jagmin zmusił Kulikowa do odwrotu, jednak ten otrzymał posiłki w postaci roty dowodzonej przez majora Bussowa. Mimo przewagi sił rosyjskich powstańcom udało się wymknąć z okrążenia. Jest wielce prawdopodobne, iż zabitych powstańców pochowano w zbiorowej mogile na polach Rudnika.

Około 1,5 km w stronę Kraśnika, wzdłuż drogi znajduje się las chłopski tzw. „Wilkołaski”, który ciągnie się do granicy gminy. Drzewostan stanowią: graby, dęby, sosny, buki i klony. W warstwie krzewów spotykamy: leszczyny (tzw. orzech laskowy), kalinę koralową (objętą częściową ochroną prawną). W runie można zaobserwować chronione gatunki roślin w postaci: barwinku pospolitego, lilii złotogłów, wawrzynku wilcze- łyko oraz rośliny rzadko spotykane: starzec Fuchsa i korzeniówkę pospolitą.

Wracamy w stronę Wilkołaza. Po drodze można zaobserwować bagna tzw. „Jazy”. Jest to śródpolne zagłębienie terenu o powierzchni 0,7 ha porośnięte zróżnicowaną roślinnością wodną i szuwarową ze skupiskami rzęs, żabiścieku, mozgi trzcinowej, manny mielec, pałek turzyc.

W niewielkich fragmentach otwartej toni występuje wgłębka wodna i rzęsa garbata. Spotkać tu można rzadkie ptaki: ortolana, czajkę i słowika szarego. Bagno winno być objęte ochroną prawną jako użytek ekologiczny.

Ostatnim przystankiem naszej wycieczki jest dworzec PKP w Wilkołazie z okazałym budynkiem wybudowanym w 1926 roku.

Budynek dworcowy, dwukondygnacyjny - murowany, kryty w części północnej dachem mansardowym, w pozostałej części - dwuspadowym. Ciekawym detalem architektonicznym dachu są opilastrowane naroża oraz obramienia okien i gzymsów. Wewnątrz budynku jest ceramiczna posadzka i piece kaflowe z okresu budowy obiektu. Obok usytuowany jest niewielki budynek obsługi o analogicznym czasie powstania i detalu architektonicznym.

Wycieczkę rozpoczynamy od kościoła parafialnego pw. Św. Jana Chrzciciela.

Kościół został wybudowany w latach 1648 - 1653 kosztem starosty kałuskiego ordynata Jana Zamoyskiego. Świątynię wielokrotnie remontowano, a rozbudowano ją w latach 1912 - 1919, powiększając o dwie kaplice boczne, dzięki czemu kościół przybrał formę krzyża. W czasie II wojny światowej kościół został uszkodzony i był remontowany w 1948 i 1975 roku. W 2002 roku staraniem proboszcza ks. kan. Tomasza Raczkowskiego przeprowadzony został gruntowny remont świątyni.

Jest to budowla murowana z cegły i kamienia zwanego opoką - otynkowana, jednonawowa. Kościół był wzniesiony w stylu barokowym, ale wskutek licznych zniszczeń i przebudowań zatracił swe pierwotne cechy stylowe. Przy prezbiterium mieści się zakrystia, przy nawie zaś - kruchta i dwie duże kaplice. Wewnątrz są trzy ołtarze z drewna dębowego, dostosowane do stylu barokowego wykonane w łatach 1913 - 1914 przez Bolesława Bojakowskiego z Lublina. Platony na sufitach kaplic pomalowane zostały w 1919 roku przez C. Miklasińskiego; polichromia pochodzi z łat 1955-56.

W ołtarzu głównym jest obraz św. Jana Chrzciciela (1937-39) oraz drugi - Matki Bożej z Dzieciątkiem z I połowy XVII wieku. Ponadto na uwagę zasługują: chrzcielnica z rzeźbionego piaskowca (połowa XVII wieku), rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z drewna polichromowanego (II połowa XVII wieku), krucyfiks z drewna polichromowanego (początek XVIII wieku).

Feretrony zostały wykonane na początku XX wieku z drewna polichromowanego i złoconej blachy. Dwa obrazy - Św. Trójcy i Przemienienie Pańskie pochodzą z końca XIX wieku. Plebania została wybudowana w 1907 roku, rozbudowano ją o piętro w latach 1971-72.

Wokół kościoła rośnie bogaty drzewostan - kilkanaście lip (340cm i 415 cm w obwodzie) i kasztanowce zwyczajne. Przy plebanii rośnie piękny dąb szypułkowy o 580 cm obwodzie. Obok kościoła można zaobserwować i usłyszeć pójdźki - rzadkie gatunki sów. Dalej kierujemy się w stronę torów kolejowych, asfaltową drogą obsadzoną lipami, które są pozostałością byłego folwarku. Zatorami widzimy krzyż obsadzony lipami, dalej po prawej stronie, w gospodarstwie, R. Karamona znajduje się gniazdo bociana białego, czynne każdego roku. Po prawej stronie ok. 300 m dalej, przy ruinie najstarszego budynku w gminie, rośnie kasztanowiec zwyczajny,. Po przejściu kolejnych 500 m skręcamy w drogę polną w kierunku północnym, aby dojść do wąwozu tzw. Wygonu Wielkiego. Zbocza wąwozu porośnięte są m.in.: stokłosą złotą i pierwiosnkiem lekarskim. Na uwagę zasługuje stanowisko lęgowe kląskawy - ptaka związanego z murawami.

Powracamy do drogi asfaltowej i wędrujemy do pozostałości folwarku Dębowskich.

Folwark gospodarczy w Wilkołazie Dolnym należał do ordynacji Zamoyskich i zajmował powierzchnię około 670 mórg. W II połowie XIX wieku był dzierżawiony przez rodzinę Dębowskich. Z całego zespołu dworsko - parkowego zachowała się jedynie część budynków folwarcznych - murowany młyn z 1881 roku, połowa czworaka i zrujnowana obora.

200 m dalej znajduje się piękny ogród małżeństwa Łasków, który zajął I miejsce w 2002 roku w konkursie gmin. Przy skrzyżowaniu dróg Wilkołaza II i Wilkołaza Dolnego jest sadzawka będąca pozostałością po stawach rybnych jak również kapliczka murowana z rzeźbą przedstawiającą św. Jana Nepomucena.

Figurkę świętego wykonano prawdopodobnie na przełomie XIX i XX wieku na zamówienie dzierżawcy majątku. Ustawiono ją przy stawie, wzdłuż drogi między dworem a Wilkołazem II. Z upływem czasu posążek niszczał coraz bardziej i mimo prób, mieszkańcom Wilkołaza II początkowo nie udawało się pobudować kapliczki. Dlatego też postanowili postawić krzyż - miało to miejsce 16 maja 1948 roku. Ostatecznie - mimo sprzeciwu ówczesnych władz, dzięki uporowi i odwadze mieszkańców Wilkołaza II - kapliczka została potajemnie wystawiona w 1963 roku.

Niedaleko znajduje się gospodarstwo agroturystyczne pani Lizinkiewiczowej, gdzie można dobrze zjeść i odpocząć.

Dalej skręcamy w lewo wędrując wzdłuż rzeki Urzędówki, mijamy po drodze prywatny zarybiony staw i docieramy do przepięknego wąwozu z bogatą roślinnością.

W dolinie Urzędówki spotykamy rzadkie ptaki: derkacza, ortulana i ogromne kolonie gawronów.

Wąwozem i dalej drogą polną dochodzimy do drogi asfaltowej. Na lewo znajduje się hodowla pstrąga tęczowego, którą prowadzi Wiktor Piekutowski. Jest okazja zakupić świeżego pstrąga. Skręcamy w prawo, następnie w lewo i drogą polną dochodzimy do stromych zboczy, następnie zaś do wzgórza tzw. „Okopek”.

Tzw. „Okopek” w Zalesiu figuruje w literaturze archeologicznej jako wczesnośredniowieczne grodzisko. Jego powstanie datowane jest na VIII - XIX w. n.e. i wiąże się go z osadnictwem plemienia Lędzian. Teren zajęty przez „Okopek” ma 38 m długości na osi wschód - zachód i 18 m szerokości na osi północ - południe. Znajduje się przy prawej krawędzi wysoczyzny nad doliną rzeki Urzędówki. Od strony „wschodniej i południowej broniły go pionowe

-(do 15 m) zbocza wysoczyzny. Zachowały się pozostałości sztucznych umocnień wzdłuż północnej strony – suchy rów - fosa (szerokość - 3m głębokość - ok. 60 cm). Konstrukcje drewniane miały charakter solidnego parkanu z drewnianych bali, które zostały spalone najpewniej w XVII wieku. Ostatnie badania wykluczają jednak „Okopek” z mapy wczesnośredniowiecznych grodzisk. Było to niewielkie „fortalicjum” wykorzystywane jedynie w razie grożących najazdów.

Idąc drogą z Ostrowa w kierunku Ewunina dochodzimy do mogiły z granitowym pomnikiem. Jest to miejsce spoczynku żołnierzy. (Grób dokładnie znajduje się kilka metrów od pomnika na lewo. Pomnik ustawiono obok dla wygody rolnika uprawiającego tu ziemię).

Historia tego pomnika związana jest z działaniami wojennymi w czasie I wojny światowej. Latem 1915 roku ruszyła na Lubelszczyznę ofensywa wojsk niemieckich i austro - węgierskich. 12 lipca 1915 roku rozpoczęła się bitwa o Urzędów, którego broniły jednostki 3 Armii Rosyjskiej gen. Dmitriewa. W zaciętych walkach brały udział walczące po stronie austriackiej 4 i 5 pułk piechoty I Brygady Legionów Piłsudskiego, który stacjonował w Kraśniku i Urzędowie. Działania bojowe toczyły się m.in. na polach Zalesia i Ewunina. Obie walczące strony poniosły olbrzymie straty. Poległych chowano we wspólnych mogiłach - Polaków, Rosjan, Węgrów i Austriaków razem. Jedna z takich mogił znajduje się przy drodze do Ewunin (inna jest jeszcze na polach między Ewuninem i Zalesiem, dziś już niewidoczna). Na ciemnej płycie z granitu znajduje się napis: „Mogiła zbiorowa żołnierzy z I wojny światowej 1915 roku.” Całość jest zwieńczona metalowym krzyżem z wizerunkiem Chrystusa.

Za mogiłą biegnie asfaltowa droga do Ewunina, wzdłuż której ciągną się malownicze strome zbocza, a w nich stare norki jaskółki brzegówki. Z roślinności na uwagę zasługuje kłosowica pierzasta, lebioda, występują czasem gatunki chronione: konwalia majowa, podkolan biały, pierwiosnek lekarski, kopytnik zwyczajny. Rzadkie gatunki to: korzeniówka pospolita i narecznica.

W Ewuninie znajduje się szkoła podstawowa z dużym ogrodem i możliwością prowadzenia Zielonej Szkoły. Ewunin to wieś utworzona w Połowie XII wieku. Nazwa pochodzi od założycielki - Ewy Smoczyńskiej. Na uwagę zasługują również domy drewniane z okresu międzywojennego. Od mogiły podążamy w lewo do skrzyżowania z drogą asfaltową do Urzędowa. Po stronie lewej znajduje się pozostałość parkowa po dawnym zespole dworskim w Ostrowie z okazałymi lipami (obok składu buraczanego). Przy skrzyżowaniu znajduje się piękny ogród państwa Węcławskich, który zajął I miejsce w konkursie gminnym w 2001 roku.

Powracając w stronę Wilkołaza po 500 m skręcamy w asfaltową drogę i po pokonaniu 1 km znajdziemy się w ośrodku hodowli koni rasy małopolskiej, prowadzoną przez Henryka Foksa. Można tutaj na cieszyć oko pięknymi czempionami, jak również zażyć przyjemności jazdy konnej. Pan Henryk pasję hodowcy realizuje od 11 lat. W ciągu tego czasu w jego stadninie przybyło 19 źrebaków, 12 klaczy wpisano do księgi głównej. W Czempionacie Ogólnopolskim Koni Małopolskich, klacz dwulatka zajęła I miejsce. Obecnie ośrodek posiada 8 sztuk koni wywodzących się z koni orientalnych (Dahoman IV). W przyszłości H. Foks wraz córką mają zamiar założyć ośrodek hodowlano - rekreacyjny.

Powracamy do drogi Wilkołaz - Urzędów i podążamy w kierunku Wilkołaza. Na początku Wilkołaza Dolnego, po prawej stronie znajduje się jedyna w gminie cegielnia. Jest ona miejscem gniazdowania jaskółki brzegówki.

Wędrując wzdłuż Wilkołaza III, widzimy wyraźnie zarysowane koryto rzeki Urzędówki. Wokół niej rozciąga się pas łąk o szerokości ok. 500m. Są to łąki rajgrasowe z wyczyńcem łąkowym i ostrożeniem łąkowym. Wykorzystywane są one gospodarczo i często podsiewane tymotką i kostrzewą łąkową. W wilgotnych zagłębieniach, na obrzeżach zarośli występują zbiorowiska ziołoroślowe z wiązówką błotną, bodziszkiem łąkowym, skupiska sitowia i situ rozpierzchłego. Można tutaj spotkać błotniaka stawowego.

Podążając dalej można nacieszyć oko barwami kwiatów, jak również fascynować się pomysłowością w planowaniu zieleni w ogródkach przydomowych państwa Leziaków i Zglińskich.

Ogródki te były nagradzane w konkursach gminnych. W 2001 roku ogród pani Zglińskiej zajął I miejsce w etapie gminnym.

Przy działce dawnego właściciela P. Krasowskiej, po prawej stronie rośnie piękny wiąz - pomnik przyrody.

Jest on pozostałością dawnego zadrzewienia przyzagrodowego. Jego wysokość - 28 m, obwód na wysokości 115 cm - 360 cm. Korona nieregularna, o zarysie jajowatym.

Przed wiązem rosną trzy lipy drobnolistne i jeden kasztanowiec.

Na skrzyżowaniu skręcamy w lewo i dochodzimy do cmentarza parafialnego zwanego „dawnym”. Po drodze, w odległości 200 m mijamy staw na rzece Urzędówce - Wilkołaz Piekło. Występuje tam roślinność wodna: rzęsa, żabiściek, moczarka kanadyjska, rogatek sztywny, rdestnica. Z roślinności szuwarowej - płaty trzciny, oczaretu jeziornego, kosaćca żółtego, pałki, skrzyp błotny i turzyca. Do interesujących roślin należy: wgłębka wodna, żabiniec lancetowaty (są to okazy rzadkie).

Cmentarz ten był trzecim w kolejności chronologicznej miejscem pochówku zmarłych z terenu parafii Wilkołaz. Wcześnie istniały dwa cmentarze przykościelne - na tzw. Zagrodach i przy obecnym kościele. Jest to historyczne miejsce grzebania zmarłych od czasów rozpoczęcia budowy kościoła w Wilkołazie (1648-1653) do 1848 roku, a więc z pewnością był świadkiem nabożeństw żałobnych odprawianych przez ks. Piotra Ściegiennego. Prawdopodobnie zostali tu pochowani powstańcy styczniowi jednego z oddziałów walczących w okolicznych lasach. W 1975 roku staraniem ks. Jerzego Jabłońskiego i mieszkańców Wilkołaza, na tym miejscu postawiono trzy pomniki i płyty z nazwiskami osób, ku czci, których je poświęcono. Zniszczone przez upływ czasu i wpływy atmosferyczne pomniki odnowiono w 2000 roku. Do wcześniej przygotowanych płyt z piaskowca przymocowano mosiężne odlewy. Upamiętniają one zrywy niepodległościowe naszego narodu. Jeden z pomników jest hołdem od danym uczestnikom powstań: listopadowego i styczniowego, drugi - bohaterom I Wojny światowej i wojny polsko - bolszewickiej z 1920 roku, trzeci - dedykowany bohaterom II wojny światowej.

Wokół cmentarza jest szpaler drzew (graby). Do niedawna rósł tu pomnik przyrody - lipa drobnolistna - obecnie złamana przez wiatr i usunięta.