Stanisława Paulowa
Materiały archiwalne do biografii Mikołaja Reja
W materiałach Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Lublinie z lat 1547-1572 występują trzy grupy spraw. Największą z nich stanowią akta sporów Reja z sąsiadami - 73 zapisy. Dwa dotyczą opieki, wykonywanej przez niego nad nieletnim sąsiadem. Pozostałe, ponad trzydzieści zapisów, zawierają sprawy nabywania dóbr przez Reja, sprzedaży, dzierżaw, ustalania granic dóbr i przywileje do nich. Akta tej ostatniej grupy spraw pozwalają na obserwowanie Reja w dalszych jego zabiegach o powiększenie swojej niemałej już zresztą fortuny. Widzimy, z jakim uporem potrafi on dążyć do obranego celu, jak wielkie posiada zdolności kierowania swoimi sprawami w życiu i sądzie.
W postępowaniu jego przebija chęć wzbogacenia się, i to nie zawsze najprostszą drogą. W roku 1547 „poczciwy człowiek” rozpoczął kampanię o zdobycie dóbr Popkowice i Skorczyce w powiecie urzędowskim województwa lubelskiego. Jako siad tych zabiegów pozostało kilkanaście zapisów w księgach sądowych ziemskich urzędowskich, krasnostawskich, chełmskich i grodzkich lubelskich, Trudno jest ustalić, w jaki sposób doszedł Rej do posiadania dwóch wielkich wsi i wójtostwa w królewskim mieście Urzędowie. W każdym razie należy podziwiać jego talenty życiowe, dzięki którym potrafił uzyskać od bezdzietnego Pawła Bystrama i żony Bystrama, Zofii z Mirowa Myszkowskiej, zapis nieruchomości i ruchomości znajdujących się w obydwu wsiach.
Z pewnością decyzja Bystrama darowania dóbr nie była po myśli jego żony, mimo iż podpisała zgodę na przekazanie ich Rejowi. Świadczy o tym fakt, że po śmierci męża próbowała odzyskać obydwie wsie na drodze sądowej. Po kilkuletnich zabiegach uzyskała w sądzie grodzkim lubelskim w roku 1556 nakaz opuszczenia dóbr przez Reja.
Sprawa Popkowie i Skorczyc wpłynęła jeszcze na wokandę sądu w roku 1556, tym razem w Urzędowie. Po śmierci Bystramowej, która zmarła w tym samym roku, jako powód wystąpił Rej, oskarżając braci zmarłej, Krzysztofa, kasztelana oświęcimskiego, Mikołaja, kasztelana wojnickiego, oraz Andrzeja i Stanisława Myszkowskich o najazd zbrojny, zrabowanie jego dworu i folwarku w Popkowicach. Przy okazji wyliczania zniszczeń dokonanych w inwentarzu dworu ujawniają się zdolności administracyjne Reja i jego zamożność.”¹
Jak możemy zauważyć, Rej przy swoich zamiłowaniach pisarskich i reformatorskich nie tracił nigdy ochoty dla rzeczy bardziej materialnych i zaokrąglał umiejętnie swoją fortunę dobrą gospodarką...
Oto jeden z trzech zapisów spraw prowadzonych przez Mikołaja Reja z Nagłowie podczas sejmu walnego w Lublinie w roku 1569, dnia 4 stycznia. Tekst w języku polskim:
REJ - CZEMIERNICKI
[ Rej wydzierżawia część we wsi Skorczyce.]
Stanąwszy oblicznie przed sądem Jego Królewskiej Mości i przed akty teraźniejszymi sejmowymi lubelskimi, urodzony pan Mikołaj Rej, dziedzic z Nagłowic, Popkowic i Skorczyc, będąc zdrowy na umyśle i ciele, nieprzymuszony ani jakim błędem zwiedziony, dobrowolnie zeznał, iż dozwolił jest szlachetnemu Jakubowi Czemiernickiemu i szlachetnej Katarzynie Czemiernickiej, żenie jego, a dziewce niegdy będącego Stanisława Ożarowskiego, rotmistrza, używać dóbr swoich ruchających i nieruszających, w pewnej części dóbr swych dziedzicznych, to jest we wsi Skorczycach tam, gdzie ten urodzony pan Mikołaj Rej tym przerzeczonym, to jest Jakubowi Czemiernickiemu i Katarzynie żenie jego, już wydzielił ku używaniu, to jest niwę we wsi swej Skorczycach i z karczmą, w której mieszka robotny Wawrzyniec a przezwiskiem Lorak, obyczajem dożywotnim i z dworcem starym, począwszy od miedze, która dzieli przedmieście urzędowskie z tą niwą, aż do drogi nowo uczynionej, którą uczynił ten to urodzony pan Mikołaj Rej, miasto miedze, póki ma ją dzierżeć ten to Czemiernicki z Katarzyną żoną swą na szerzą [ Która to nowa droga idzie wzdłuż i ciągnie się, począwszy od rogu płota gumiennego tego Jakuba Czemiernickiego i Katarzyny żony jego do drogi starej, a starą drogą idzie, opierając się w łaniech o miedze popkowickie aż do granic miasta Kraśnika.
A tenże to urodzony pan Mikołaj Rej udzielił ogroda „zadstawem temu że to szlachetnemu Jakubowi Czemiernickie mu i Katarzynie żenie jego po drogę, która idzie z Popkowic do Urzędowa i miedzę uczynił, jadąc po lewej ręce z dworca tych przyrzeczonych Jakuba i Katarzyny żony jego, nic drogi, która idzie ze dworca tych to przerzeczonych, ani sadu zajmując.
Pozwolił tez tenże to przerzeczony pan Mikołaj Rej tym wyżej rzeczonym małżonkom dobro wolne pasze, przez szkody, we wszytkiej dziedzinie skorczyckiej i rąbania drew też we wszytkiej dziedzinie skorczyckiej salva sibi libera extirpatione² tenże też pan Mikołaj Rej dozwolił tymże to Jakubowi i żenie jego Katarzynie dobrowolne mielenie we młynie bez miary. Który to młyn jest zbudowany na stawie we wsi Skorczycach. Który staw leży pod domem tego to Jakuba Czemiernickiego i Katarzyny żony jego.
Też dozwolił ipsis coniugibus³ tenże urodzony pan Mikołaj Rej w tymże stawie łowienie włóczkiem w piątek i sobotę. Który włóczek ma być na 4 sążenie, sam w sobie, tylko ku potrzebie stołowej. Co ci szlachetni, to jest Jakub Czemiernicki i Katarzyna żona jego, używać tego mają aż do skończenia żywota ich [ A po śmierci tego Jakuba Czemiernickiego i Katarzyny żony jego ... dobra wyżej rzeczone ... we wsi Skorczyce ad praefatum Mikołaja Reja [i jego spadkobierców powrócić powinny] [Księgi ziemskie lubelskie, z 34, z 1569 t, s. 36-37].
Przypisy
1. W czasie najazdu na dwór Reja w Popkowicach Myszkowscy zabrali Rejowi między innymi 20 ubrań jedwabnych, 37 naczyń srebrnych, 10 klaczy, 150 sztuk bydła i nierogacizny, 60 połci słoniny, 200 fasek masła (ollas butyri), 60 korcy słodu, 150 korcy pszenicy, 200 korcy innych zbóż [Księgi ziemskie urzędowskie, z. 21,s. 210-211.]
2. Pozostawiwszy sobie prawo wolnego karczowania.
3. Tymże samym małżonkom.
Fragmenty opracowania Stanisławy Paulowej pt. „Materiały do biografii Mikołaja Reja w WAP w Lublinie” L III, z r. 1970.