Michał Pękalski

DAWNY POWIAT URZĘDOWSKI

Południowo-zachodnie ziemie dzisiejszego województwa lubelskiego były początkowo częścią składową dawnej Ziemi Sandomierskiej, która jako jednostka polityczna wyodrębniła się po r. 1138, gdy po dzielnicowym podziale Bolesława Krzywoustego dostała się jako księstwo udzielne w ręce Henryka Sandomierskiego. Wyodrębnienie natomiast regionalne nastąpiło wcześniej, bo już za Władysława Hermana, w tym czasie bowiem Sandomierz nosi nazw” „sedes regni principalis” (Anonim Gall). Już w XI wieku miasto to miało przydzielone pewne obszary pod względem administracyjnym, w granicach których znajdowały się ziemie dzisiejszego województwa lubelskiego, które pozostawały w związku z nim jako jego północno-wschodnia część do roku 1414 tj. do momentu wyodrębnienia i utworzenia samodzielnego województwa lubelskiego.

Do ośrodków administracyjnych, jakie się wytworzyły w ciągu stuleci na terenie województwa sandomierskiego, należał między innymi Urzędów i powiat urzędowski.

Urzędów jako miasto powstało dopiero w 1405 r., jako zaś ośrodek administracyjny ziemi urzędowskiej jest tworem nieco późniejszym.

W chwili wydzielenia województwa lubelskiego w 1474 r, powiat urzędowski prawdopodobnie już istniał, należąc pod względem administracyjnym do kasztelanii zawichojskiej, a pod względem kościelnym również do tamtejszego archidiakonatu.

Słownik geograficzny podaje, że „Urzędów od czasów Kazimierza Jegiellończyka był stolicą powiatu urzędowskiego”, ponadto zaś, że: „od czasu Zygmunta III, Urzędów stanowił starostwo niegrodowe”. Powierzchnia, jaką obejmował powiat urzędowski wynosiła w owym czasie 3.293,37 km² - 59,81 mil geograficznych kw., (dla porównania obszar województwa bielskiego wynosi 3704 km² a chełmskiego 3.866 km² (TM). Granice miał z dwóch stron naturalne tj. od zachodu Wisłę, a od południa San i prawdopodobnie rzekę Tanew, wzdłuż której granica ta podchodziła pod województwo bełzkie, następnie skręcała na północ, obejmując Józefów Ordynacki, stąd biegła ku północnemu zachodowi pod Biłgoraj, następnie ku Gorajowi pod Turobin w stronę Gardzienic. Jak widać z tego, powiat urzędowski graniczył na wschodzie z Księstwem Chełmskim, czyli z dawnymi Grodami Czerwieńskimi. Od Gardzienic granica skręcała ku północnemu zachodowi do Bełżyc i Wąwolnicy, skąd na południowy zachód w stronę Opola i Piotrawina. Granica ta od wschodu i północy wy znaczona według miast musiała przebiegać nieco dalej na wschód czy na północ, obejmując obszary należące do tych osiedli.

Związek ziemi urzędowskiej z Księstwem Sandomierskim opierał się nie tylko na zależności administracyjnej.

Graniczyła ona, jak widzimy z Małopolską, z czego wysunąć można hipotetyczny wniosek, że między ziemią urzędowską a Wiślanami istniał pewien większy lub mniejszy związek i których kultura przenikała na tutejsze tereny. Przejawiała się ona między innymi w systemie obrony. Świadczy o tym szereg grodzisk i wiciowych pagórków, biegnących od Krakowa po lewej stronie Wisły a od Zawichostu dalej na północ już po prawym jej brzegu, mianowicie: Zaklików - Ostrów - Grodziska wśród bagien, Węglin i Leszczyna - grodziska na stromych wzgórzach i inne, po których już dawno nie ma śladów jak Kraśnik i Dzierzkowice. Zawichost był tutaj ogniwem pośrednim łączącym północ z południem i jedną z ważniejszych starożytnych osad broniących przeprawy przez Wisłę leżąc na starożytnym szlaku, który idąc od Bramy Morawskiej biegł przez Kraków na Ruś, Litwę i nad Bałtyk. W wiekach średnich prow przez Urzędów.

Mimo, że Urzędów był ośrodkiem administracyjnym powiatu to siedzibą starostwa były Dzierzkowice gdzie stał zamek starościński.

Uposażenie starosty urzędowskiego było jednym z bogatszych, ponieważ należały do niego oprócz Urzędowa także Dzierzkowice, Księżomierz i obszerne lasy. Starostwo było nadawane zwykle najpierwszym rodom. Później dobra te stały się ich własnością dziedziczną, a to od sejmu w 1667 roku, gdy stany Rzeczypospolitej nadały je Teodorowi Denhofowi, podkomorzemu koronnemu. Następnie starostwo znów stało się własnością narodu, którą w roku 1774 dzierżawił Kajetan Potocki, rotmistrz chorągwi pancernej. Po roku 1863 dobra zostały skonfiskowane przez rząd rosyjski i nadane jako majątek gubernatorski baronowi Geysmarowi. Po odzyskaniu niepodległości Polski weszły w skład dóbr państwowych.

Starostami urzędowskimi były najznaczniejsze osobistości w Rzeczypospolitej. Ponieważ nie są mi znane imiona wszystkich starostów urzędowskich więc z konieczności rzeczy ograniczę się do podania tylko niektórych i tak: W roku 1546 starostą urzędowskim był Jerzy Czarny z Witowic - cześnik lubelski, w roku 1559 wojewoda krakowski był równoczesnym starostą urzędowskim, następnie od 1566 do 1577 Jerzy książę słucki, w 158) Katarzyna z Tęczyna księżna słucka - godność tę z pewnością objęła po śmierci swego męża, w 1586 roku Krzysztof Radziwiłł wojewoda wileński, Hetman Wielki Litewski. Bezpośrednio po nim objął godność starosty Jerzy Rzeczycki doświadczony żołnierz, dowódca z czasów Władysława IV i sławny lingwista, gdyż umiał po persku, turecku, tatarsku i arabsku. W czasie bitwy pod Zborowem „z czterema chorągwiami między opłotki wpędzony z całym oddziałem swoim poległ” (L. Kubala)

Ostatnim starostą urzędowskim był Ignacy Potocki, Marszałek Wielki Litewski, zmarły w 1809 r.

Starostowie nie sprawowali swych urzędów bezpośrednio, lecz wyręczali się podstarościami, a ci nieraz dopuszczali się różnych nadużyć wobec mieszczan, gwałcąc ich swobody i przywileje. Znanych jest zaledwie kilka nazwisk podstarościch urzędowskich z drugiej połowy XVI-go i początku XVII wieku, a mianowicie: w r. 1505 Wojciech Górecki, 1506 — Jan Błedowski, 1570 — Fiedor Bogusz, 1572 — Wiktor Rudzicki, 1573 — Bogdan Wołodkiewicz, 1575 — Mikołaj Zalewski i Adam Malski, 1580 — Jan Szadorski, 1588 — Maciej Krogulski, 1614 — Stanisław Danowski.

Powiat urzędowski przetrwał do upadku państwa. W czasie trzeciego rozbioru Urzędów zajęli Austriacy - włączony został do nowo utworzonego powiatu józefowskiego z siedzibą w Józefowie Ordynackim. W 1815 roku po utworzeniu Królestwa Polskiego wchodził w skład krótko istniejącego powiatu kraśnickiego, w roku 1817 powiatu Zamojskiego z siedzibą w Janowie Ordynackim (lubelskim). W roku 1870 powstał samodzielny powiat janowski, do którego wchodził Urzędów również po wyzwoleniu aż do roku 1939 i okupacji niemieckiej... Niemcy przenieśli siedzibę powiatu do Kraśnika i stanowił on władzę powiatową dla Urzędowa aż do likwidacji powiatu w 1975 roku - Obecnie jest Urzędów siedzibą władz gminnych wchodzącą w skład województwa lubelskiego.

(TM)