Stanisław Tompolski

Rolnictwo w gminie Urzędów w XX wieku

1. Struktura rolna gminy

Gmina Urzędów na początku stulecia składała się z 15 gromad (wsi) położonych w obrębie obecnych granic administracyjnych, były to: Urzędów, Mikuszewskie, Góry, Rankowskie, Zakościelne, Bęczyn, Zadworze, Popkowice Księże, Popkowice, Skorczyce, Moniaki, Maj dan Moniacki, Wierzbica, Kolonia Boby, Kolonia Kozarów, Leszczyna, Stare Boby, Majdan Bobowski, Boby Księże, Kozarów, jak również wsi Ostrów i Ewunin leżących obecnie w gminie Wilkołaz. Miejscowość Urzędów w oficjalnych dokumentach określano wówczas miastem, a okoliczne miejscowości wokół osady „przedmieściami” i traktowano jako jedną jednostkę administracyjną. Z biegiem czasu następowała ewolucja granic administracyjnych gromad, powstawały nowe jednostki. W latach 30- tych dołączono do gminy Urzędów wieś Białowodę leżącą obecnie w gminie Opole Lubelskie. Po II wojnie światowej rozdzielono gromadę Popkowice - Zadworze, z gromady Boby Wieś wyodrębniono miejscowość Mikołajówkę, powstała nowa wieś Natalin, której grunty wcześniej należały do gminy Dzierzkowice, w 1971 roku z Zadworza wyodrębniło się sołectwo Józefin. Obecnie gmina Urzędów liczy 22 sołectwa i zajmuje powierzchnię 11,9 km².

a) gospodarstwa indywidualne

Na terenie gminy przeważała prywatna własność włościańska. Gospodarstwa te zajmowały powierzchnię od kilku do kilkudziesięciu mórg. Gospodarstwa o pow. 30 mórg były nieliczne, około kilkunastu, średnio gospodarstwo zajmowało powierzchnię ok. 5 ha i ta powierzchnia nie odbiega od średniej w 2000 roku.

Większość mieszkańców gminy utrzymywała się z rolnictwa, lecz rozdrobnione gospodarstwa o ubogiej kulturze rolnej nie zapewniały godnego utrzymania rolnikom. Podziały rodzinne powodowały nieustanny wzrost rozdrobnienia ziemi, co wpływało negatywnie na poziom życia ludności i niedostatek w wyżywieniu ludzi i inwentarza, szczególnie na przednówku, czyli w okresie przed żniwnym.

Wielkość drobnych gospodarstw określano jednostka mi szerokości jak zagon - szer. 18 m, półzagon o szer. 9 m, półćwiartek o szer. 12 m, kiełbasa o szer. 6 m. Po wierzchnie tych jednostek określała odległość od zagrody do granicy pól urzędowskich, która wynosiła od 3 do 7 km w zależności od przedmieścia. Niekorzystną sytuację struktury gruntów pogłębiał brak na terenie Urzędowa majątków ziemskich, których parcelacja w innych częściach gminy Urzędów umożliwiła zakup odpowiednich działek gruntów przez istniejących rolników i osadnictwo nowych właścicieli.

Niekorzystna struktura powierzchniowa i położenia gruntów w gospodarstwach, szczególnie w Urzędowie, zrodziła myśl o przeprowadzeniu komasacji gruntów. Instytucja ta była znana od dawna. Do 1934 roku prze prowadzono komasację gruntów we Wsi Ostrów, należącej wówczas do gminy Urzędów, w 1939 roku przeprowadzono scalenie gruntów we wsi Popkowice - Zadworze. Na terenie Urzędowa prace rozpoczęto w 1970 roku. Scaleniem objęto obszar o łącznej pow. 4411 ha, w 6 miejscowościach wokół Urzędowa (wyłączona została sama osa da). Mimo dużego oporu społecznego, wynikającego z przywiązania do ziemi ojców, 22 września 1971 roku Prezydium Powiatowej Rady Narodowej wydało decyzję zatwierdzającą projekty scalenia. Czas potwierdził, że podjęcie postępowania scaleniowego gruntów było prawidłowe, prace te w znaczący sposób, dla ponad tysiąca gospodarstw, poprawiły warunki pracy i efektywność produkcji.

b) melioracje

Na terenie gminy Urzędów przepływają dwie rzeki: Urzędówka i Podlipie. Rzeki te wcześniej naturalne, nie uregulowane, wijąc się w dolinie stanowiły o pięknie naturalnego krajobrazu. Jednak z rolniczego punktu widzenia nadmiernie nawodnione łąki i grunty orne są trudne w uprawie i zbiorach i nie przedstawiają dużej wartości produkcyjnej. Także rozbudowa istniejących siedlisk ludzkich i zagospodarowanie terenów potrzebo wały gruntów suchych i uregulowanych rzek.

Już w 1934 roku wójt Gminy Urzędów widział potrzebę przeprowadzenia melioracji na terenie osady. Pierwsze prace, polegające na regulacji rzeki Urzędówki, pod jęto w latach 50-tych. Ogółem uregulowano 17,1 km rzek, zmeliorowano 302 ha użytków zielonych, 141 ha gruntów ornych i wykopano ponad 38 km rowów odwadniających. Obecnie, przy spadku produkcji zwierzęcej, na te renie gminy na melioracje patrzy się w innym świetle. Nabiera znaczenia funkcja rekreacyjna łąki piękno przy rody. Coraz więcej osób chce przywrócić w części łąk ich dawny charakter - rozlewisk, bagien, ostoi zwierząt i ptactwa.

c) majątki ziemskie

Na początku 20 wieku na terenie gminy Urzędów istniały 4 majątki ziemskie oraz należące do nich folwarki:

Majątek Moniaki - właściciel Ludwik Zembrzuski (1874-1938). Majątek składał się z trzech folwarków: folwark Moniaki (729 mórg), folwark Wierzbica (254 morgi) i folwark Okręglica (582 morgi). Ogółem majątek ten obejmował 1566 mórg, tj. 876,9 ha. W roku 1927 i 1937 dokonano parcelacji folwarku Okręglica, a w roku 1938 folwarku Wierzbica. Po zakończeniu II wojny światowej pozostały majątek przejął Skarb Państwa na podstawie dekretu PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej. Część ziemi zostało rozparcelowana pomiędzy służbę dworską i rolników wsi Moniaki. Obszar lasów dworskich włączono do lasów państwowych. Pozostałą resztówkę włączono do powstałej RSP Moniaki.

Majątek Metelin (folwark) - właściciel Jan Metelski. Powierzchnia całego folwarku była niewielka i wynosiła ogółem 155 mórg, tj. 86,8 ha. W roku 1944 folwark został rozparcelowany pomiędzy małorolnych gospodarzy wsi Boby Księże, Kozarów, Boby Kol. i służbę dworską.

Majątek Popkowice - był własnością rodziny Piaseckich, do 1903 roku Józefa Piaseckiego; w tym czasie wybudowano obecny dwór, browar i młyn. Od 1903 roku właścicielem był Antoni Piasecki, a od 1938 roku Jadwiga Piasecka. Przed I parcelacją w 1923 roku dobra Popkowice posiadały ogółem 1796 mórg, tj. 1005,7 ha, w tym grunty orne stanowiły 831 mórg, lasy 741 mórg i łąki 72 morgi. Majątek ten wyróżniał się dobrze prosperującym młynem, browarem i krochmalnią. Po parcelacji majątku na podstawie reformy rolnej PKWN pozostała resztówka O Pow. 38 ha. Obecnie część tych gruntów użytkuje Dom Pomocy Społecznej w Popkowicach. Do chwili obecnej dość dobrze zachował się budynek mieszkalny, budynek zarządcy, stajnia i obora. Spadkobiercy majątku utrzymują dobre kontakty z Domem Opieki.

Majątek Skorczyce - własność rodziny Hemplów, do 1924 roku Leona Hempla, po jego śmierci brata Jana Hempla. Powierzchnia tego majątku w 1934 roku wynosiła 341,5 ha.

Majątek Ostrów - właścicielem majątku był Andrzej Mazurkiewicz, a następnie siostra Maria Węglińska. Powierzchnia gruntów w 1934 roku wynosiła 306,2 ha.

Powyższe majątki, które ostatecznie zniszczyła reforma rolna, miały duży wpływ i znaczenie na terenie gminy Urzędów. Gospodarka rolna była prowadzona tam w większości przypadków racjonalnie i wzorowo. Potwierdza to sprawozdanie Opis gminy Urzędów z 1934 r. oraz liczni świadkowie. Majątki były też ośrodkami kultury i postępu rolnego mającego wpływ na rozwój wiedzy rolniczej i urzędowskiego rolnictwa.

d) kolektywizacja

Kolektywizacja na terenie gminy Urzędów nie miała wielu zwolenników. Mimo preferencji od ówczesnych władz do zakładania rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz licznych przykładów nierównego traktowania większych gospodarstw (kułaków), społeczeństwo było niechętne tej formie działalności rolniczej. Powstały wtedy dwie spółdzielnie produkcyjne na tzw. resztówkach z rozparcelowanych majątków w Moniakach i Skorczycach. Obecnie tylko spółdzielnia w Skorczycach prowadzi działalność rolniczą, pozostałe uległy likwidacji.

II. Charakterystyka gospodarstw włościańskich

Zagrody włościańskie miały układ czworokątny. Składały się z następujących budynków: domu mieszkalnego (chałupy), obory (chlewu), stodoły i szopy, rzadziej spichlerza itp. Całość obejścia okalał płot, najczęściej wykonany z żerdzi wyplecionych chrustem. W zależności od wielkości gospodarstwa zabudowa zagrody była rozległa lub zwarta i wyglądem określała zamożność gospodarza. Budynki mieszkalne budowano z bali drewnianych wiązanych węgłami, przykryte były dachami ze słomy. Posiadały na ogół trzy pomieszczenia: izbę z piecem, sień i komorę; większe chałupy miały dodatkową izbę zwaną alkierzem. Pomieszczenia nie posiadały zazwyczaj podłóg, tylko gliniane klepisko. Budynki inwentarskie budowano w większości przypadków z bali. Początkowo posiadały podmurówek, później robiono je z kamieni i gliny. Dachy kryto słomą, były one wysokie i najczęściej czterospadowe.

Dużą rolę w ówczesnym życiu wsi odgrywała rzeka. Do jej wodopojów pędzono bydło i konie z pastwisk. Rzeka dostarczała ryb, przy niej stały młyny, w jej wodach prano bieliznę, moczono len i konopie. Ta funkcja rzeki przetrwała bardzo długo, do lat 50-tych.

Mimo dobrych gleb na terenie gminy podstawowymi uprawami rolnymi były: żyto, mieszanka, gryka, owies i ziemniaki.

Pszenicę uprawiano bardzo rzadko, ze względu na wysokie wymagania glebowe i zawodność w plonowaniu przy niskiej kulturze rolnej.

Pojawienie się w 1912 roku łubinu spowodowało znaczną poprawę sytuacji w stanie upraw na terenie gminy. Zaczęto stosować płodozmian: po łubinie siano żyto, potem grykę, nawożono pole obornikiem i sadzono ziemniaki, po ziemniakach mieszankę lub jęczmień.

Uprawiano także rośliny oleiste, jak rzepak jary, gorczycę, mak, len i konopie. Szczególnie uprawa lnu i konopi oraz ich przetwarzanie (międlenie, pocieranie, czesanie, przędzenie) miały duże znaczenie i były powszechne w większości gospodarstw do końca II wojny światowej.

Rolnictwo w majątkach

W majątkach stosowano płodozmian - rotację 11-polową, 10-polową i 15-polową. Przykładowo rotacja 11-polowa przedstawiała się następująco: 1 ugór, 2 obornik, 3 pszenica z koniczyną, koniczyna, 4 jęczmień, 5, 6 koniczyna, 7 pszenica, 8 groch, 9 pszenica, 10 owies.

Uprawy ziemi dokonywano narzędziami konnymi, np. w majątku Moniaki było 29 koni fornalskich i 22 sztuki wołów roboczych.

Sadownictwo i uprawy warzywne

Biedniejsza ludność poprawiała swoje dochody uprawą i handlem warzywami i nasionami. Uprawiano głównie cebulę, ogórki, kapustę, marchew, pietruszkę, groch, koper. Skupem tych produktów zajmowali się przeważ nie Żydzi, na miejscu w gospodarstwach. Nadwyżki sprzedawano na targach w Opolu Lubelskim, Kraśniku, Annopolu i Bełżycach.

Miarą handlową nasion były kieliszki, szklanka, garnuszek; owoce sprzedawano na pudy, niektóre warzywa na kopy. Np. w sierpniu 1918 roku ceny targowiskowe wynosiły: marchew młoda - 30 mk za kopę, ogórki krótkie 30-40 mk, a długie 40-50 mk za kopę, cebula 110-150 mk za kopę pęczków, jabłka 15-60 mk za pud, ziemniaki młode 80-85 mk za korzec 6-cio pudowy.

Sadownictwo głownie rozwijało się przy majątkach ziemskich, występowały także nieliczne sady przydomowe. Uprawy te były ekstensywne, w sadach siano zboże, uprawiano okopowe lub utrzymywano pastwiska. Handlem owocami zajmowali się Żydzi, kupując owoce z góry, niekiedy na dwa lub trzy lata. Sadownictwo na dużą skalę rozwinęło się w latach 70-tych, szczególnie w rejonie Bobów. Wprowadzenie do uprawy malin poszerzył obszar sadów na teren całej gminy. Obecnie uprawy sadownicze zajmują pow. 1255 ha.

Hodowla

W ostatnim stuleciu chów zwierząt szczególnie dobrze rozwijał się w latach 70-tych i 80-tych. Nastąpiło wtedy znaczne zwiększenie pogłowia. Prowadzona była racjonalna gospodarka hodowlano-selekcyjna. Rozwijało się budownictwo inwentarskie. W ostatnich latach nastąpiło zahamowanie tego kierunku produkcji.

III. Środki techniczne w gospodarstwach rolnych

Uprawa roli była prymitywna, przeważnie narzędzia mi własnej roboty lub wykonanymi przez wiejskiego rzemieślnika. Do I wojny światowej podstawowymi narzędziami były: pług jednoskibowy, radło drewniane z metalową redlicą, brona drewniana z metalowymi gwoździami, motyka. Siew zbóż odbywał się ręcznie z płachty. W żniwa zboże cięto sierpami i wiązano w snopy powrósłami ze słomy. Do młócenia ziarna służyły cepy, a do czyszczenia silny wiatr.

Pierwsze nowocześniejsze maszyny pojawiły się Urzędowie po I wojnie światowej. Zaczęto używać pługa dwu skibowego, kultywatora, żniwiarek, młynków do czyszczenia ziarna, pojawiła się pierwsza maszyna do omłotów - „świniarka” - napędzana przez kierat. Większość jednak gospodarstw używała tradycyjnych narzędzi.

W latach 40-tych nastąpiła dalsza modernizacja maszyn. Zaczęto używać maszyn do młócenia i czyszczenia ziarna w klasach, siewniki do zboża, sieczkarnie, silniki elektryczne.

W 1949 roku w gospodarstwie Wacława Gruchalskiego (zam. Przedmieście Mikuszewskie) pojawiła się pierwsza w Urzędowie snopowiązałka produkcji szwedzkiej. .„Maszyna ta wówczas budziła wielkie zdziwienie wśród rolników, że nie w powrósła wiąże się snopki tylko sznurkiem”. Była ciągnięta przez 4 konie i właściciel użytkował ją do początku lat 80-tych.

Pierwszy w Urzędowie ciągnik marki Zetor 25 również nabył Wacław Gruchalski w 1956 roku. Był to początek przełomu w uprawie roli i pracach przy zbiorach ziemiopłodów.

Pierwszy kombajn do zbioru ziarna Bizon 50 nabyła w 1975 roku Międzykółkowa Baza Maszynowa w Urzędowie. W latach 70 i 80-tych nastąpiła duża koniunktura w rolnictwie, wtedy też, mimo systemu rozdziału ciągników i maszyn rolniczych, nastąpiły duże zakupy tego sprzętu do gospodarstw rolnych.

IV. Dochody i podatki

Dochody rolników urzędowskich, szczególnie małorolnych, były niskie. W 1922 roku w Poradniku Kółek i Stowarzyszeń Rolniczych tak scharakteryzowano sytuację na wsi: „W chałupie wszyscy dzielili się kawałkiem tatusiowego gruntu, o kredycie myśleć nawet nie można, gruntu ciężko kupić było, tworzyły się więc gospodarstwa, które ledwie dyszą, a co się w nich wytworzy, to się zjada”.

Często zajmowano się handlem warzywami, owocami i innymi produktami na targowiskach. Było to jedyną możliwością pozyskania minimalnych dochodów. Ważnym wydarzeniem było też rozpoczęcie budowy fabryki amunicji w Kraśniku. Inwestycja ta ożywiła lokalny rynek rolniczy. Wielu urzędowiaków znalazło tam zatrudnienie, poprawiając dochody swoich gospodarstw rolnych.

Ludność w tamtym czasie w dni powszednie spożywała przeważnie: chleb żytni domowy, fasolę, groch, kaszę tatarczaną, kluski, mleko, ziemniaki, słoninę i oleje. W dni świąteczne spożywanie artykułów nie odbiegało od dni powszednich, rzadkimi wyjątkami było mięso kupione od rzeźnika.

Podatki

Przed odzyskaniem niepodległości płacono podatek włościański i dworski. Ziemię klasyfikowano na I klasy. Ziemia I klasy liczyła się za 8 jednostek IV klasy, II klasy za 3,5 jednostki, a III klasy za 4,5 jednostki. Najwyższą wartość przedstawiały łąki zalewowe, występujące jako III klasa podatku dworskiego, których ziemię klasyfikowano w 5 klasach.

Podatek składał się z 3 części: podatek główny, dodatkowy i podymne. Podstawą do nałożenia i wymiaru podatku był kataster, czyli wartość ziemi na zasadzie szacunku.

Podatek zbierano w 4 ratach, na kwity. Suma opłat z 1 kwitu wynosiła od 6 zł do kilkudziesięciu, zależnie od roku.

Mimo trudnej sytuacji materialnej rolników urzędowskich przed odzyskaniem niepodległości, są liczne przykłady nowoczesnego gospodarowania, korzystania z wiedzy rolniczej. Już w Przewodniku Kółek i Spółek Rolniczych z 1912 roku jest wzmianka że Kółko Rolnicze w Popkowicach nabyło 15 parników, 5 młocarni, 2 żniwiarki, 10 gospodarzy asekurowało ruchomości od ognia.

W Przewodniku... z 12 września 1912 roku poinformowano, że 26 i 27 sierpnia tego roku odbyły się w Lublinie dwudniowe kursy owocarstwa i przerobów owocowych. Brało udział 35 osób, w tym dwóch rolników z Urzędowa. Również opisuje się uruchomienie 64 mleczarń w guberni lubelskiej, w tym także w Urzędowie. Na terenie gminy działała Spółdzielnia Spożywców „Społem”, Kasa Oszczędnościowo-Pożyczkowa, Kasa Stefczyka w Urzędowie i Leszczynie, Stowarzyszenie Spożywców w Bobach. Wielu rolników poziomem gospodarowania wybijało się ponad przeciętność. Prowadzili oni nowoczesne gospodarstwa korzystając z wiedzy rolniczej.

V. Obowiązki wsi i rolnictwa

Na rolnictwo urzędowskie w ostatnim stuleciu wiele razy nakładano różne obowiązki i powinności wobec państwa i zaborców. Były kontyngenty w zaborze rosyjskim i podczas okupacji niemieckiej. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku wieś oddawała obowiązkowe dostawy. Po I wojnie światowej największy ciężar uprzemysłowienia kraju również poniosła wieś: obowiązkowe do stawy żywca, zboża, ziemniaków i mleka po cenach państwowych, zaniżonych w stosunku do wolnego handlu, były znacznym hamulcem jej dochodowości i rozwoju gospodarczego. Wielkość tych dostaw była zależna od powierzchni gospodarstwa. W tym okresie, zwłaszcza w latach 50-tych, poprzez obowiązkowe dostawy próbowano zniszczyć większe gospodarstwa rolne. Dopiero zaniechanie obowiązku dostaw mleka i wprowadzenie od 1 stycznia 1972 roku równoważnika pieniężnego, w zamian za obowiązek dostaw zbóż, ziemniaków i zwierząt rzeźnych, polepszyło sytuację gospodarstw rolnych. W tym czasie jednak nie istniały wolny rynek rolny i konkurencja, państwo nadal miało zasadniczy wpływ na kształtowanie cen produktów rolnych i dochodowość gospodarstw.

Obowiązek wykupu nawozów mineralnych

Ustawą z dnia 13 czerwca 1967 roku wprowadzono obowiązek stosowania nawozów mineralnych w gospodarstwach o powierzchni 2 lub więcej hektarów przeliczeniowych gruntów ornych, 2 lub więcej ha fizycznych trwałych użytków zielonych oraz w gospodarstwach o łącznej pow. użytków rolnych 3 i więcej hektarów. Za niewykupienie ustalonej dawki nawozów stosowano kary pieniężne w wysokości 80% ceny niewykupionej ilości nawozów. Obowiązek wykupu nawozów był wymagany do lat 80-tych. Ta kuriozalna ustawa wprowadziła dodatkowe obciążenie finansowe gospodarstw i nie wpłynęła na racjonalne stosowanie nawożenia. Często rolnicy wykupywali nawozy tanie, o wysokim procencie czystego składnika, np. sól potasową 58%, bez względu na konieczność nawożenia potasem, by dopełnić obowiązku wynikającego z ustawy.

VI. Zniszczenia wojenne

I wojna światowa - zniszczenia wojenne w gospodarstwach

W czasie działań wojennych wieś i rolnictwo urzędowskie poniosło dotkliwe straty. Biedę panującą na wsi zwiększyły zniszczenia wojenne dokonane w substancji materialnej gospodarstw. Zniszczono wiele budynków inwentarskich (stodół, obór, spichlerzy) i domów mieszkalnych. Największe zniszczenia powstały w 1915 roku. Jeszcze w 1920 roku wójt gminy Urzędów zwracał się do powiatu janowskiego o pomoc w pozyskaniu drewna do odbudowy zniszczeń, przedstawiając złe warunki bytowe rolników. Sporządzono wtedy komisyjnie wykaz budynków zniszczonych od działań wojennych na terenie gminy i przekazano do Państwowego Biura Odbudowy w Janowie (4 marca 1920 roku).

Okres II wojny światowej

Zniszczenia w okresie II wojny światowej w substancji materialnej gospodarstw były stosunkowo niewielkie. Ominęły Urzędów wysiedlenia i pacyfikacje. Jednak znaczną uciążliwością były duże kontyngenty zbóż, mleka i żywca na rzecz okupanta. Ta rabunkowa gospodarka wyniszczyła w znacznym stopniu gospodarstwa, spadło drastycznie pogłowie inwentarza.

VII. Podsumowanie

Gmina Urzędów posiada korzystne warunki glebowo-klimatyczne dla rozwoju produkcji roślinnej. Przeważa ją w większości gleby dobre (klasa II zajmuje pow. 675 ha, klasa IIIa - 4336 ha, klasa IIIb - 2304 ha, klasa IVa - 1063 ha, IVb - 405 ha i klasa V - 145 ha), przydatne do uprawy wszystkich ziemiopłodów, także warzyw i owoców.

Rolnictwo urzędowskie przechodziło w XX wieku różne okresy związane z dziejami narodu. Jednak w większości tego czasu warunki rozwoju były niekorzystne dla wsi i rolnictwa. Wieś prawie zawsze traktowana była jako społeczeństwo II kategorii, zacofane, słabo wykształcone, mimo iż zawsze była ostoją bytu narodowego.

Najważniejsze zmiany w rolnictwie urzędowskim:

1. Uwłaszczenie chłopów, szczególnie we wsiach ościennych, w 1864 roku i parcelacje większości majątków w okresie przełomu stulecia i międzywojennym dały początek powstania większości wsi na terenie gminy oraz gospodarstw rolnych wielkością nie odbiegających znacz nie od dzisiejszych.

2. Okres międzywojenny - zaczątek postępu w rolnictwie, pierwsze maszyny i nowoczesne narzędzia, dostępność fachowej prasy rolniczej, powstawanie zorganizowanych form działalności i pomocy wzajemnej (kasy Stefczyka, spółdzielnie spożywców, kółka rolnicze).

3. Likwidacja na terenie gminy w 1944 roku majątków dworskich.

4. Komasacja gruntów obejmująca 40% powierzchni gminy.

5. Lata 70-te - widoczna odbudowa wsi urzędowskiej: powstają masowo budynki murowane, następuje szybkie umaszynowienie gospodarstw. Dobry okres dochodowy dla większości gospodarstw na terenie gminy. Zmienia się oblicze wsi.

6. Lata 90-te - gospodarka związana ściśle z rynkiem, powstaje od początku wieku po raz pierwszy bariera zbytu produkcji rolnej, do produkcji żywności wkracza gra rynkowa, drastycznie spadają dochody gospodarstw. Mniejsze gospodarstwa w coraz większym stopniu zajmują się produkcją sadowniczą i warzywną.