Roman Skrok

Z historii Wilkołaza

Wilkołaz to jedna z większych wsi dawnego powiatu kraśnickiego, leżąca w odległości 12 km od Kraśnika. Rozciąga się na trzech podmokłych dolinach, w których do dziś wydobywa się torf. Wilkołaz położony jest przy źródłach niewielkiej rzeki Urzędówki.

Nazwa Wilkołaz (w dokumentach Wilkolas) pochodzi od nazwy przejść wśród moczarów bagiennych - Łazów. Stąd pierwotna nazwa „Wielkie Łazy”, która z biegiem czasu przekształciła się na Wilkołaz.

Pierwsze zapiski o Wilkołazie pochodzą z XIV wieku. Wieś królewska. Ziemie wilkołaskie stanowiły własność możnych rodów - Gorajskich, Tęczyńskich, książąt Olelkowiczów-Słuckich. Gdy ta ostatnia rodzina wymarła w XIV wieku, dwa folwarki - Wilkołaz Dolny i Wilkołaz Górny wcielono do ordynacji Zamoyskich. Stało się tak dlatego, że Anna Ossolińska - córka Doroty z Tęczyńskich Ossolińskiej - wyszła za mąż za Jana Zamoyskiego - hetmana wielkiego koronnego.

W 1325 roku Wilkołaz był już parafią (J. Długosz). Były tam 3 łany duchowne, z których uiszczano dziesięcinę plebanowi i karczma, która płaciła czynsz w wysokości 1 grzywny. Karczma ta była usytuowana na skrzyżowaniu dróg: kraśnickiej i bychawskiej.

Pierwsza fundacja kościoła parafialnego w Wilkołazie odbyła się w 1440 roku, lecz obecnie istniejący barokowy kościół murowany pw. św. Jana Chrzciciela zbudowany został w latach 1648-1653 kosztem starosty kałuskiego - Jana Zamoyskiego. świadczy o tym napis wykuty w ścianie na łuku prezbiterium.

Gdy kościół na skutek starości groził zawaleniem się, w 1867 roku odrestaurowano go kosztem parafii i ordynata Tomasza Zamoyskiego. Wilkołaz posiadał szkołę elementarną obok kościoła od północno-wschodniej strony, tam, gdzie obecnie rosną dwie lipy. Także przy kościele ufundowany był dom schronienia dla starców. Chłopi wilkołascy brali udział w walce ze Szwedami i dlatego też został spalony przez Szwedów kościół na tzw. „Zagrodach”, a obecnie trafia się tam na ślady dawnego cmentarzyska.

Ciekawa jest nazwa przysiółka Wilkołaza - „Obroki”. Według tradycji miał się tam zatrzymać na popas koni król Stefan Batory z hetmanem Janem Zamoyskim i sekretarzem królewskim Janem Kochanowskim, jadąc do swego zamku w Batorzu (nazwa Batorza od Batorego).

W połowie XIX wieku Wilkołaz posiadał 3000 parafian. Oprócz nich na terenie gminy Wilkołaz zamieszkiwało 19 prawosławnych, 20 protestantów i 75 Żydów.

W kościele parafialnym są do obejrzenia księgi i akta metrykalne pisane ręką ks. wikariusza tutejszej parafii, Piotra Ściegiennego, który zaczął swoją pracę w Wilkołazie w 1833 roku. Jego działalność miała charakter walki o dobro narodowe i społeczne. Ks. Ściegienny wierzył gorąco w zmianę położenia całego włościaństwa.

Tutaj rozpoczął ks. Ściegienny swą działalność konspiracyjną opracował pierwszy własny program powstania w Polsce, które miało się zacząć od ruchu chłopskiego na ziemi lubelskiej i kieleckiej. We wsi jest wielu gospodarzy będących krewny mi ks. Ściegiennego.

Rok 1863 zapisał się aktywnym udziałem mieszkańców Wilkołaza w wydarzeniach. Wiele osób wstąpiło do oddziałów powstańczych podczas ich koncentracji w Kraśniku, w lipcu 1863 roku i obejmowania dowództwa przez gen. Michała Heidenreicha - Kruka. Nieopodal Wilkołaza doszło do większej potyczki powstańców z wojskami rosyjskimi.

Kroniki notują bardzo żywy udział mieszkańców Wilkołaza w wydarzeniach 1905-1907 r. Dnia 19 listopada 1905 r. w Wilkołazie została zorganizowana manifestacja patriotyczna, w której wzięło udział około 400 osób. W czasie przemówienia nieznanego agitatora Jan Koper rozdawał zebranym antyrządowe broszury i pisma ulotne. Na zebraniach gminnych i wiejskich w Wilkołazie chłopi domagali się wprowadzenia języka polskiego do administracji gminnej, sądów i szkół. Zanotowano również w Wilkołazie kolportaż prasy i wydawnictw rewolucyjnych.

I wojna światowa przyniosła duże zniszczenia. W sierpniu 1914 roku Wilkołaz i okolice stały się miejscem ostrych walk wojsk rosyjskich i austriackich. Zniszczenia pogłębiły się w 1915 roku podczas letniej ofensywy państw centralnych. W okolicach Wilkołaza rozegrały się ciężkie boje pozycyjne, w których uczestniczyli m.in. polscy legioniści.

W pobliskim lesie zwanym „Krzywda” znajdują się groby poległych wówczas żołnierzy rosyjskich, austriackich i polskich legionistów.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 roku Wilkołaz został zajęty przez Niemców 15 września. Był to niemiecki oddział wydzielony z IV Dywizji Piechoty, która tego samego dnia wcześniej zajęła Kraśnik.

W Wilkołazie i okolicy ukształtował się silny antyhitlerowski ruch oporu. Największe wpływy w Wilkołazie miała Armia Krajowa. Dowódcą silnej placówki AK był por. Franciszek Nagajek ps. Wilk. Oddział „Wilka” zapisał na swoim koncie kilka udanych i śmiałych akcji, których celem była m.in. stacja kolejowa.

Oprócz AK na terenie Wilkołaza działała partyzantka komunistyczna. Pod pobliskimi Pułankowicami oddziały GL pod dowództwem Andrzeja Flisa ps. Maksym i Leona Plichty ps. Wrona w kwietniu 1943 r. zaatakowały poci wiozący szkołę

SS.

Po wyzwoleniu w 1944 r. Wilkołaz i okolice stały się widownią ostrej walki politycznej. W okolicznych lasach walczyły z nową władzą oddziały wchodzące w skład zgrupowania mjr. Hieronima Dekutowskiego ps. Zapora.